Niezatarte slady getta warszawskiego

Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma
Scenariusze lekcji muzealnych
Niezatarte ślady getta warszawskiego
projekt lekcji muzealnej w Żydowskim Instytucie Historycznym
przeznaczonej dla uczniów liceum
czas trwania: 60 min.
Cele główne:
• uświadomienie uczniom, że historia getta warszawskiego jest
integralna częścią historii okupowanej Warszawy;
• pogłębienie więzi uczniów z miastem, w którym żyją; budzenie
zainteresowania historia regionalną
Cele operacyjne:
• uczeń wskazuje na planie Warszawy, w jakiej części miasta było getto
• uczeń wymienia podstawowe fakty z dziejów Żydów warszawskich w
czasie wojny
• uczeń porównuje obiekty na fotografiach wojennych z obecnie
istniejącymi i potrafi wyciągnąć na tej podstawie wnioski dotyczące
zmian w zabudowie tej części miasta, w którym znajdowało się getto.
Metody:
• rozmowa nauczająca
• analiza porównawcza fotografii współczesnych i dawnych
• praca z mapą
• aktywne zwiedzanie ekspozycji
Materiały:
• fotografie z książki Jana Jagielskiego „Niezatarte ślady getta
warszawskiego” – 15 par zdjęć
• 3 mapki konturowe ulic Warszawy formatu A3, z zaznaczonymi
punktami
Przebieg zajęć:
1. Rozmowa wprowadzająca o getcie
P: Co to jest getto?
U: Dzielnica zamknięta. W czasie II wojny światowej Niemcy tworzyli
zamknięte dzielnice dla Żydów.
Niezatarte ślady getta warszawskiego
Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma
Scenariusze lekcji muzealnych
P: Kogo tam zamykano? Kto to jest Żyd?
U: Wyznawca judaizmu; osoba narodowości żydowskiej;
P: Naziści stosowali kryterium rasy, według nich Żydem była osoba, której 4
lub 3 dziadkowie należeli do gminy żydowskiej; stworzyli też kategorie półŻydów i ćwierć-Żydów. W getcie warszawskim znalazły się poza Żydami
religijnymi i narodowymi Polacy, którzy nie czuli żadnego związku z religią,
kulturą, narodowością żydowską.
P: Jak wielu ludzi było w getcie? (W Polsce mieszkało przed wojną 32 mln
ludzi, 3 mln Żydów)
[uczniowie wymieniają różne liczby]
P: Przed wojną w Warszawie mieszkało ponad 300 tys. Żydów, ale
przesiedlono do niej Żydów z terenów wcielonych do Rzeszy – Śląska,
Poznańskiego, częściowo z Łodzi; z małych miasteczek blisko Warszawy; w
końcu z Niemiec i krajów zachodnich. Wiosną 1941 r. w getcie warszawskim
przebywało 460 tys. ludzi. Gęstość zaludnienia wynosiła 9 osób na izbę.
Getto w Warszawie zostało zamknięte 15 listopada 1940 r. Można wyróżnić 4
etapy jego istnienia. Do 22 lipca 1942 istniało wielkie getto gęsto zaludnione;
drugi etap to czas wielkiej akcji od 22 lipca do 21 września 1942 r. W tym
czasie ok. 280 tys. mieszkańców Niemcy wywieźli do obozu zagłady w
Treblince i tam zamordowali w komorach gazowych. Po wielkiej akcji w getcie
zostało oficjalnie 35 tys. osób – pracowali oni w wielkich fabrykach
niemieckich zamienionych w rodzaj obozów pracy. Ostatni okres to
powstanie w getcie 19 kwietnia – 16 maja 1943 r., kiedy grupy uzbrojonej
młodzieży podjęły walkę z Niemcami. Niemcy spalili wtedy getto dom po
domu.
2. Łączenie fotografii i praca z mapą [gdy młodzież nie pochodzi z
Warszawy, rezygnujemy z ćwiczenia z mapą]
Dzielimy uczniów na 3 grupy. Rozdajemy każdej grupie po 5 zdjęć
współczesnych. Prosimy, by przyjrzeli się uważnie fotografiom, potrafili
wskazać charakterystyczne budynki na nich.
Następnie rozdajemy każdej grupie ok. 10 zdjęć wojennych. Prosimy o
znalezienie wojennych zdjęć miejsc ze zdjęć współczesnych i ułożenie ich
obok siebie parami.
Fotografie, które rozdajemy, przedstawiają:
1) zamurowana ul. Elektoralna z napisem „Seuchensperrgebiet” (fot. 25)
Niezatarte ślady getta warszawskiego
Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma
Scenariusze lekcji muzealnych
2) Pałac Mostowskich otoczony murem z ludźmi idącymi pod murem (fot.
27)
3) Szpital na rogu Leszna i Żelaznej; tramwaj z gwiazdą Dawida i
konhellerka (fot. 16)
4) Grupa przesiedleńców z tobołkami wchodząca do getta na rogu
Żelaznej i Leszna (fot. 17)
5) Grupa Żydów prowadzona do pracy Krakowskim Przedmieściem (fot. 1)
6) Synagoga Nożyków z tłumem ludzi wokół (fot. 5)
7) Brama na rogu Chłodnej i Żelaznej; ryksze (fot. 12)
8) Most nad Chłodną; kościół na Chłodnej, aryjska ulica, tramwaj (fot.
13)
9) Budynek obecnego ŻIH; w czasie wojny siedziba ŻSS, punkt dla
przesiedleńców z Niemiec; na zdjęciu tylko budynek (fot. na ekspozycji,
nie ma jej w książce)
10)
Ulica Leszno z kościołem karmelitów (fot.18)
Budynek Sądów na Lesznie (fot. 20)
11)
12)
Martwy człowiek w bramie na ul. Pereca, wózek zakładu
pogrzebowego (fot. 6)
13)
Umschlagplatz (fot. 34)
14)
Pożar przy parku Krasińskich (fot. 32)
15)
Zburzona synagoga na Tłomackiem; menora (fot. 30)
Teraz próbujemy określić, gdzie było getto w Warszawie. Każda grupa dostaje
plan getta z zaznaczonymi 15 punktami. Prosimy, by zaznaczyli, gdzie
znajdują się obiekty, które widzą na zdjęciach. Czasami jest to oczywiste,
czasami można wydedukować. Położenia niektórych miejsc nie można
określić – zostawiamy je.
Na tablicy przypinamy dużą mapę getta z zaznaczonymi punktami. Prosimy,
żeby przedstawiciele grup podeszli i zaznaczyli swoje obiekty. Potem
prowadzący dorysowuje granice getta.
3. Analiza fotografii
Zabieramy grupę na wystawę o getcie. Prezentowane wcześniej zdjęcia
znajdują się na niej. Przechodzimy przez wystawę zatrzymując się przy tych
fotografiach. Prowadzący przy każdym zdjęciu pyta uczniów, co widzą, prosi
o opis, pomaga dedukować.
1) zamurowana ul. Elektoralna z napisem „Seuchensperrgebiet” (fot. 25)
Niezatarte ślady getta warszawskiego
Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma
Scenariusze lekcji muzealnych
Co widzicie? Mur przez środek ulicy, napis „Seuchensperrgebiet” – co
to znaczy? [Mogą sprawdzić w słowniku]. Mówimy o propagandzie
niemieckiej o Żydach jako nosicielach zarazy tyfusu – że był to
oficjalny powód powstania getta.
2) Grupa Żydów prowadzona do pracy Krakowskim Przedmieściem (fot. 1)
Co widzicie? Grupa ludzi eskortowanych przez dwóch żołnierzy. Skąd
wiemy, że to Żydzi? W pierwszym szeregu idzie 3 ortodoksów.
3) Synagoga Nożyków z tłumem ludzi wokół (fot. 5)
To zdjęcie jest dokładnie obok zdjęcia na Krakowskim – i jest
podpisane, że to grupa zbierająca się pod synagogą w celu
odprowadzenia do prac przymusowych. Pytamy, skąd wiemy, że ci
ludzie to Żydzi – mają opaski. Na zdj. 2) nie mieli, bo było robione
przed 01.12.1939. Przy tych dwóch zdjęciach mówimy o oznakowaniu
Żydów opaskami oraz o przymusie pracy, pracy na placówkach i w
obozach pracy; do zdjęcia 3) mówimy o zamknięciu synagog i zakazie
kultu religijnego.
4) Pałac Mostowskich otoczony murem z ludźmi idącymi pod murem (fot.
27)
Co widzicie? Mur dużej wysokości, na szczycie ma odłamki szkła,
ludzie chodzą pod murem, za murem jest pałac. Pytanie: czy przez mur
można było się porozumieć ze stroną „aryjską”? Paradoks: przy Pałacu
Mostowskich był punkt szmuglu – przemytu żywności. Opowiadamy o
przydziałach kartkowych, aprowizacji, głodzie, o konieczności
zaopatrywania się na czarnym rynku, o szmuglu i szmuglerach –
pytamy, w jaki sposób można było szmuglować [obok są różne zdjęcia,
więc łatwiej będzie uczniom wymyśleć] – górą przez mur, przez dziury
w murze, przez piwnice domów granicznych, tramwaje przelotowe,
przez wachy.
5) Szpital na rogu Leszna i Żelaznej; tramwaj z gwiazdą Dawida i
konhellerka (fot. 16)
Co widzicie? Dwa tramwaje – jeden z literą „A”, drugi z gwiazdą
Dawida. Pytamy: dlaczego ten tramwaj jest oznakowany? Nawiązujemy
do tematu izolacji Żydów. W tle jest szpital na rogu Leszna i Żelaznej –
filia Bersonów i Baumanów; można tu powiedzieć o dzieciach –
szmuglerach, które trafiały tam postrzelone z rąk strażników na
wachach, m.in. tzw. Frankensteina.
Niezatarte ślady getta warszawskiego
Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma
Scenariusze lekcji muzealnych
6) Grupa przesiedleńców wchodząca do getta na rogu Żelaznej i Leszna
(fot. 17)
Co widzicie? Grupa ludzi z tobołami. Co w nich jest – cały ich dobytek.
Mówimy o przesiedleńcach jako ludziach, których sytuacja w getcie
była tragiczna – wsiedleni zimą i wiosną 1941 r., bez domów, rzeczy,
pracy, byli skazani na pomoc społeczną, która była minimalna. Była to
grupa ludności getta, która najszybciej wymierała.
7) Brama na rogu Chłodnej i Żelaznej; ryksze (fot. 12)
8) Most nad Chłodną; kościół na Chłodnej, aryjska ulica, tramwaj (fot.
13)
Tu można powiedzieć o problemie komunikacyjnym, jaki stwarzało
getto, o „aryjskiej” ulicy Chłodnej, małym i dużym getcie, moście nad
Chłodną – symbolu getta.
9) Budynek obecnego ŻIH; fot. na ekspozycji, nie ma jej w książce)
Na fotografii jest tylko budynek niestety, więc nie ma pola do
interpretacji – mówimy, że jest to ten sam budynek, w którym jesteśmy
w tej chwili, że była w nim siedziba Żydowskiej Samopomocy
Społecznej, organizacji, która pomagała najuboższym w getcie. Jest to
miejsce na pytanie o skuteczność pomocy społecznej, o jej możliwości
w warunkach getta, o dylemacie – komu dawać, ile, skoro dla
wszystkich nie mogło wystarczyć.
10)
Ulica Leszno z kościołem karmelitów (fot.18)
Co widzicie? Spokojna słoneczna ulica, jedzie ryksza i wóz, spacerują
ludzie. Tu można powiedzieć o bardzo wąskiej grupie ludzi w getcie,
którzy żyli „normalnie”, których sytuacja materialna była stabilna; oni
wizytowali kawiarnie, teatry, byli fundatorami opieki społecznej.
11)
Budynek Sądów na Lesznie (fot. 20)
Co widzicie? Budynek z napisem „Sądy”, policjant przed wejściem,
ludzie przechodzący obok – Żydzi z opaskami. Mówimy o tym, że Sądy
służyły i gettu i „aryjskiej” Warszawie: było to miejsce spotkań rodzin i
znajomych rozdzielonych przez mur, miejsce wymiany handlowej i
wymiany informacji, sposób wychodzenia z getta i ucieczki.
12)
Martwy człowiek w bramie na ul. Pereca (fot. 6)
Co widzicie? Zmarły, bardzo wychudzony człowiek leżący na ulicy;
obok wózek i dwóch ludzi zbierających zwłoki. Tu trzeba powiedzieć o
potwornej śmiertelności w getcie, o niemal 100 tys. zmarłych z głodu i
Niezatarte ślady getta warszawskiego
Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma
Scenariusze lekcji muzealnych
chorób w ciągu niecałych dwóch lat; o umierających na ulicach jako
zwykłej sprawie w getcie.
13)
Umschlagplatz (fot. 34)
Co widzicie? Plac okolony murem, w środku siedzą ludzie, kilku
strażników z bronią. Na co ci ludzie czekają?
Tu mówimy o akcji Reinhardt – wymordowania Żydów w GG, o
powstaniu obozów zagłady i masowym mordzie; o pierwszej akcji w
getcie warszawskim latem 1942, o gromadzeniu mieszkańców getta na
Stawkach, gdzie czekali nieraz parę dni na podstawienie pociągów
towarowych, które zawoziły ich do obozu zagłady w Treblince, gdzie
byli mordowani przez uduszenie w komorach gazowych. Można
powiedzieć więcej o samej akcji, o blokadach domów, o początkowym
zwalnianiu pewnych grup ludzi (obwieszczenie jest w tym miejscu na
ekspozycji, można poprosić o przeczytanie), o rozpaczliwym
poszukiwaniu zatrudnienia, o listach z Umschlagu do kierowników
szopów z prośbą o wyciągnięcie z placu (też są obok zdjęcia). Mówimy,
że w pierwszej akcji wymordowano większość warszawskich Żydów –
300 tys.
14)
Pożar przy parku Krasińskich (fot. 32)
Co widzicie? Płonący dom, mur, park. Tu mówimy o likwidacji getta i
wybuchu powstania 19 kwietnia, o walkach, paleniu getta dom po
domu, wypędzaniu w ten sposób ludzi z kryjówek i podziemnych
schronów.
15)
Zburzona synagoga na Tłomackiem (fot. 30)
Co widzicie? Wielka ruina z kamienną menorą. Mówimy o ostatnim
akcie likwidacji getta warszawskiego – wysadzeniu w powietrze wielkiej
synagogi na Tłomackiem 16 maja 1943 r.
4. PODSUMOWANIE
Zabieramy uczniów przed fotografię zburzonego getta z widoczną wieżą
kościoła na Nowolipkach. Zagłada getta warszawskiego to mord na setkach
tysięcy ludzi, to również kompletne zniszczenie części miasta (po powstaniu
warszawskim w 1944 r. Niemcy zrobili to samo z resztą Warszawy), to
likwidacja kultury Żydów polskich, likwidacja języka jidysz. Uczymy o tym
dlatego, że pamięć o Żydach polskich muszą przechować Polacy, bo jest to
Niezatarte ślady getta warszawskiego
Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma
Scenariusze lekcji muzealnych
część ich własnej tożsamości – getto warszawskie to część historii Warszawy,
bez której obraz tego miasta jest fałszywy.
Niezatarte ślady getta warszawskiego