docPobierz - mikroekonomia.net
download 
Reklamacja Transkrypt
Pobierz - mikroekonomia.net
Anna Bisaga ROZDZIAŁ 3 WPŁYW PROCESÓW INTEGRACYJNYCH Z UE NA KAPITAŁ LUDZKI W ROLNICTWIE (NA PRZYKŁADZIE BADAŃ W WOJEWÓDZTWIE OPOLSKIM) Abstrakt Wspólna Polityka Rolna (WPR), którą objęta została polska wieś i rolnictwo, coraz częściej określana jest w literaturze ekonomicznej mianem „projektu cywilizacyjnego” niosącego ze sobą nie tylko duży potencjał rozwojowy, ale także nową jakość w postaci nowego typu równowagi gospodarki obszarów wiejskich. Prezentowany artykuł zdaje relację z wyników czwartej edycji programu badawczego: Zmiany w organizacji i produktywności rolnictwa województwa opolskiego, zrealizowanego pod kierunkiem S. Sokołowskiej. W ostatnim badaniu starano się m.in. poznać, w jakim stopniu procedury, które należy spełnić, aby zostać beneficjentem WPR stały się źródłem wiedzy ekonomicznej kierowników gospodarstw i czy tylko ten rodzaj wiedzy uznają oni za potrzebny. Szczególną uwagę zwrócono na wyróżniki przedsiębiorczości rolników uczestniczących w badaniach, wskazano na decyzje produkcyjne, które sprawiły, że w rolnictwie regionu obserwuje się silniejsze procesy rozwojowe. W badaniach starano się także poznać, jak rolnicy zareagowali na fakt, że ich działalność na obszarze Wspólnoty oznacza poddanie się rozbudowanym rozwiązaniom normatywnym. Badaniami objęto 150 użytkowników towarowych gospodarstw rolnych z reprezentatywnych gmin Opolszczyzny. Słowa kluczowe: kapitał ludzki, wiedza, system szkoleń, instytucje otoczenia rolnictwa Wstęp Określenie kapitał ludzki pochodzi od Theodore’a Schultza, ekonomisty zainteresowanego sytuacją krajów słabo rozwiniętych gospodarczo. Według tego autora osiągnięcie przez ludzi ubogich dobrobytu nie zależy od tego, czy dysponują oni gruntami, maszynami czy energią, lecz od ich wiedzy. W odniesieniu do działalności gospodarczej kapitał ludzki możemy opisać jako kombinację takich czynników jak: • cechy wnoszone przez człowieka: inteligencja, energia, ogólnie pozytywna postawa, wiarygodność, zaangażowanie, • zdolność pracownika do uczenia się, chłonność umysłu, wyobraźnia, zdolności twórcze, a także zdrowy rozsądek, motywacja pracownika do dzielenia się informacjami i wiedzą, duch zespołowy i orientacja na cel (Fitz-Enz, 2001, s.9). Polscy ekonomiści rolni i regionalni szerzej zwrócili uwagę na rodzaj badań, których podstawą jest kategoria kapitału ludzkiego w związku z objęciem wsi i rolnictwa instrumentami WPR. Jak podkreśla R. Kamiński: „Nasi rolnicy i mieszkańcy wsi muszą dzisiaj nadrabiać dziesięciolecia zaległości inwestycyjnych wobec swoich odpowiedników z Europy Zachodniej, muszą też uwzględniać nowe „megatrendy”, wraz z którymi w ramach europejskiego modelu rolnictwa o przyszłości gospodarki wiejskiej zdecyduje wykorzystanie wielu róż- 34 Anna Bisaga nych zasobów obszarów wiejskich” (Kamiński, 2005, s. 152). Tym jednak zasobem, który łączy w sobie kapitał, pracę i przedsiębiorczość jest kapitał ludzki, przez który rozumie się wiedzę, nawyki, zdrowie i zdolności człowieka, które przyczyniają się do wzrostu jego zdolności produkcyjnych. Wspólna Polityka Rolna jest najbardziej uregulowaną polityką Unii Europejskiej. Na regulacje te składają się w szczególności: otoczenie prawne, procedury dostępu do jej instrumentów, wymagania weterynaryjne i fitosanitarne, zasady funkcjonowania instytucji pozarządowych akredytowanych do wspierania rolnictwa. Celem prezentowanej pracy jest próba ustalenia w jakim stopniu procedury, które należy spełnić, aby zostać beneficjentem WPR stały się źródłem wiedzy ekonomicznej kierowników gospodarstw i czy tylko ten rodzaj wiedzy uznają oni za potrzebny. Szczególną uwagę zwrócono na wyróżniki przedsiębiorczości rolników uczestniczących w badaniach, wskazano na decyzje produkcyjne, które sprawiły, że w rolnictwie regionu obserwuje się silniejsze procesy rozwojowe. W badaniach starano się także poznać, jak rolnicy zareagowali na fakt, że ich działalność na obszarze Wspólnoty oznacza poddanie się rozbudowanym rozwiązaniom normatywnym. Metodyka badań W prezentowanych badaniach podstawowym narzędziem badawczym był jednakowy dla wszystkich gospodarstw kwestionariusz wywiadu składający się z kilku części. Pierwsza jego część dotyczyła charakterystyki gospodarstwa, tzn.: areału użytków rolnych, jakości gleb, struktury zasiewów, plonów podstawowych upraw, obsady zwierząt gospodarskich, wielkości i wartości produkcji roślinnej i zwierzęcej, sprzedaży produktów rolnych oraz wyposażenia gospodarstw w maszyny rolnicze. Następne części kwestionariusza zawierały pytania dotyczące: oceny polityki rolnej państwa i jej wpływu na decyzje produkcyjne kierowników gospodarstw; wpływu zmian w otoczeniu bliższym i dalszym na organizację produkcji; uczestnictwa rolników w wiejskich organizacjach samorządowych i społeczno-zawodowych. W edycji z 2004 roku kwestionariusz wywiadu został poszerzony o blok związany z procesem integracji Polski z Unią Europejską. W zrealizowanych badaniach 91% respondentów stanowili mężczyźni, zaś 9% kobiety. 5% kierowników gospodarstw legitymowało się wykształceniem wyższym, 34% wykształceniem średnim, 52% miało wykształcenie zasadnicze zawodowe, a 9% ukończyło jedynie szkołę podstawową. Opisując wykształcenie kierowników gospodarstw należy zauważyć, że jeszcze lepiej od nich są wykształceni ich współmałżonkowie. Również 5% spośród nich legitymowało się wykształceniem wyższym, 45% miało wykształcenie średnie, zasadnicze zawodowe – 38%, zaś 11% wykształcenie podstawowe. W badanej zbiorowości w 2004 r. kierownicy w wieku do 30 lat stanowili 7,4%, od 31 do 40 lat – 30,4%, ponad połowa respondentów była w wieku 41- 55 lat i jedynie 8,1% kierowników gospodarstw miało powyżej 55 lat. Badaniami objęto 150 towarowych gospodarstw z reprezentatywnych gmin województwa opolskiego [Sokołowska, Bisaga, Szwiec, 2006]. Nowe cele gospodarowania warunkiem poprawy jakości kapitału ludzkiego polskiej wsi Prezentowane rozważania oparte są o wyniki czwartej edycji badań realizowanych pod kierunkiem S. Sokołowskiej nt.: Zmiany w organizacji i produktywności rolnictwa województwa opolskiego w procesie integracji z Unią Europejską. Za najistotniejszą zmianę, jaką w nich odnotowano w stosunku do wcześniejszych ustaleń, należy uznać inne podejście użytkowników towarowych gospodarstw rolnych do celów gospodarowania. Spośród badanej populacji tylko jeden rolnik jako najważniejszy cel swojej pracy wskazał utrzymanie gospodarstwa. Najwięcej osób na pierwszym miejscu wymieniało utrzymanie rodziny, jako drugi Wpływ procesów integracyjnych z UE na kapitał ludzki w rolnictwie ... 35 zaś priorytet wykształcenie dzieci. Uzyskane wyniki są zbieżne z tymi, jakie inną metodą stwierdzono w badaniach rolników województwa wielkopolskiego i podlaskiego (Poczta, Hardt, 2005). Oceniając ich wyniki cytowani autorzy zauważają, iż w mentalności rolników zachodzą zmiany rewolucyjne, ponieważ edukacja dzieci staje się dla nich ważniejsza od posiadania ziemi rolnej. Badania opolskie uwidoczniły przyczynę warunkującą tę nową postawę- fakt „odwracania się perspektywy” w myśleniu rolników. Gospodarstwo domowe i jego dobrobyt stawiane są przed gospodarstwem rolnym. Przede wszystkim za sprawą tej zmiany stopień aprobaty dla WPR jest w województwie opolskim bardzo wysoki. Jednak, aby polityka ta przerodziła się w rzeczywisty projekt cywilizacyjny dla obszarów wiejskich w Polsce taka zmiana musi dokonać się w mentalności wszystkich rolników, nie tylko użytkowników towarowych gospodarstw rolnych. Jej konsekwencją bowiem jest nie tylko bardziej racjonalne podejście do ziemi, ale przede wszystkim otwiera ona drogę do racjonalizacji procesu produkcji i doskonaleniu jej organizacji w gospodarstwach. Z tej perspektywy łatwiej jest też określić rolnikom rodzaj wiedzy, która jest im obecnie najbardziej potrzebna, aby ich gospodarstwo rolne służyło tak zdefiniowanym celom życiowym. Nowa wiedza potrzebna rolnikom i jej źródła W prowadzonych badaniach zwrócono uwagę na znajomość procedur uprawniających do korzystania z instrumentów WPR nie tylko, aby pośrednio ocenić możliwość absorpcji uzyskanej przez Polskę koperty finansowej i innych form wsparcia na przykładzie regionu opolskiego; głównie starano się stwierdzić, jak rolnicy zareagowali na fakt, że ich działalność na obszarze Wspólnoty oznacza poddanie się rozbudowanym rozwiązaniom normatywnym. Po akcesji „świat obiektywny” działalności rolniczej wyłania się ze „świata normatywnego”. Niezbędna jest ciągła współzależność racjonalności produkcyjnej i racjonalności komunikacyjnej. Bez tej ostatniej korzystanie z instrumentów WPR jest niemożliwe. Wynika to z jakościowej zmiany prawa rolnego jaka dokonała się w procesie integracji Polski z UE. Okres bezpośrednio poprzedzający integrację Polski z UE został zdominowany przez propagandę, w której wieś i rolnictwo jawiły się jako główni beneficjenci tego procesu. Nieliczni autorzy wskazywali, że całkowitej przebudowie ulegną mechanizmy interwencji państwa w rolnictwie oraz makroekonomiczne regulatory jego funkcjonowania (Kulawik, 2003; Czyżewski, Henisz-Matuszczak, 2004). Aby taka przebudowa stała się możliwa konieczne było nie tylko dostosowanie prawa do standardów europejskich, ale także dostosowanie struktur w postaci podmiotów administracyjnych i przypisanie im określonych kompetencji. Ten proces nie zakończył się wraz z wejściem Polski do Unii Europejskiej. Można by nawet powiedzieć, że niektóre działania w tej sferze uległy wzmocnieniu po 1 maja 2004 r. Według R. Budzinowskiego (Budzinowski, 2004, s.42) główne cechy współczesnej administracji rolnictwa, można sprowadzić do trzech podstawowych: • rozszerzenie zakresu administrowania rolnictwem (administracja rolnictwa w sensie przedmiotowym), • rozszerzenie kręgu podmiotów administrujących w zakresie rolnictwa (administracja rolnictwa w sensie podmiotowym), • zmiany w zakresie prawnych form działania administracji w sferze stosunków rolnych. To właśnie te uwarunkowania (i proponowane przez instytucje otoczenia rolnictwa sposoby ich opanowania) o wiele silniej wpływały na postawy rolników niż kierowane do nich argumenty z „rynku polityki”. W 2004 r. 66% badanej populacji użytkowników towarowych gospodarstw rolnych w województwie opolskim uznało, że czuje się dobrze poinformowana w sprawach dotyczących integracji (zob. tab. 1). 36 Anna Bisaga Tabela 1. Jak Pan(i) ocenia stopień własnego poinformowania o sprawach dotyczących integracji Polski z Unią Europejską? czuję się dobrze poinformowany(a), czuję się słabo poinformowany(a), nie posiadam żadnych informacji na ten temat. liczba odpowiedzi 99 51 0 % 66 34 0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w woj. opolskim w 2004r. Istotniejsze wydaje się jednak to, że badani rolnicy czerpią swoją wiedzę z różnych źródeł (zob. tab. 2). Tabela 2. Z jakich źródeł czerpie Pan(i) informacje na temat Unii Europejskiej? telewizja radio gazety ogólnopolskie gazety rolnicze szkolenia inne (jakie?) – (odpowiedzi rolników: -.doradztwo, w tym: doradztwo bezpośrednie; - wyjazdy organizowane przez Związek Śląskich Rolników; spotkania w Izbie Rolniczej) liczba odpowiedzi 141 88 70 99 116 9 % 94 59 47 66 77 6 Źródło: Jak w tabeli 1. Mimo, że nadal telewizja jest głównym źródłem wiedzy w tym zakresie, jako istotne źródło wskazano także szkolenia (77%) i gazety rolnicze (66%). System oświaty rolniczej wśród ludności autochtonicznej Opolszczyzny, ale także tej, która pochodzi ze Wschodniej Galicji, posiada duże tradycje. Nic dziwnego, że ograniczenie tego rodzaju działalności w okresie transformacji systemowej było traktowane jako przejaw recesji w instytucjach otoczenia rolnictwa. W tej sytuacji konieczność uczestniczenia w szkoleniach, aby zostać beneficjentem WPR nie budziła wśród rolników sprzeciwu, co nie znaczy, że w opinii respondentów materiał, który należało przyswoić, był łatwy. W odpowiedziach na pytania wolne często wyrażali oni pogląd, że umiejętność samodzielnego radzenia sobie z wymaganą w związku procedurami unijnymi dokumentacją, z uwagi na jej złożoność, jest trudna do opanowania i wymaga czasu. Niemniej istotne, poza stwierdzeniem faktu odbudowywania się komunikacji rolników z instytucjami uczestniczącymi w realizacji instrumentów polityki rolnej Wspólnoty ważne jest, w której z form szkolenia uczestniczyło najwięcej kierowników gospodarstw rolnych. Z tabeli nr 3 wynika, że rolnicy w pierwszej kolejności postanowili zrobić wszystko, aby poprawić swoje dochody wykorzystując dopłaty bezpośrednie – 98% respondentów uczestniczyło w szkoleniach dotyczących tego zagadnienia. Zjawisko to w pewnym sensie nie powinno dziwić albowiem na podstawie wyników z wcześniejszych edycji badań można było zauważyć jak użytkownicy gospodarstw wysoko cenili sobie wszelkie formy redystrybucji bezpośredniej. Ponadto wynikało z nich, że kierownicy gospodarstw posiadali świadomość swojej słabszej pozycji w łańcuchu agrobiznesu. Wprowadzenie nowych kanałów redystrybucji dochodów od podatnika bezpośrednio do rolnika zrodziło nadzieję na poprawę 37 Wpływ procesów integracyjnych z UE na kapitał ludzki w rolnictwie ... dochodów od podatnika bezpośrednio do rolnika zrodziło nadzieję na poprawę sytuacji dochodowej gospodarstw rolnych. Należy podkreślić, że wszyscy badani złożyli wnioski o dopłaty bezpośrednie, zaś wszyscy zainteresowani o przyznanie kwot mlecznych. Tabela 3. Czy Pan(i) uczestniczył(a) w szkoleniach dotyczących funkcjonowania gospodarstw po zjednoczeniu Polski z UE i w jakim zakresie: liczba odpowiedzi procedury składania wniosków o dopłaty bezpośrednie 147 organizacji rynków (np. mleka, zbóż, warzyw, itp.) 15 wymogów ekologicznych produkcji rolnej 8 Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej 16 innych (jakich?)......... 1 – (odpowiedzi rolników: uprawa roślin ) % 98 10 5 11 1 Źródło: Jak w tabeli 1. Udział w szkoleniach innych typów był mniejszy i jak stwierdzono dotyczył gospodarstw specjalizujących się w określonym asortymencie produkcji lub interesowano się warunkami, jakie trzeba spełnić, aby ubiegać się o środki z programów strukturalnych. Zarządzanie procesem uczenia się rolników wymagać będzie dalszych wysiłków instytucji z ich otoczenia. Strukturę wiedzy, jaka jest szczególnie potrzebna dzisiaj rolnikom zidentyfikowano w badaniach jak w tabeli 4. Tabela 4. Jaka wiedza Pana(i) zdaniem jest szczególnie potrzebna dzisiaj rolnikom? liczba odpowiedzi wiedza o nowych technologiach w rolnictwie 104 wiedza o tym, jak sprzedać produkcję 104 wiedza prawna – jak organizować grupy producenckie, 39 jak zawierać umowy z pośrednikami wiedza ekonomiczna, np. prowadzenie rachunkowości 95 wiedza specjalistyczna, potrzebna w prowadzeniu go4 spodarstwa ekologicznego wiedza o sytuacji rolnictwa i rolników w Unii Europej37 skiej wiedza o zasadach Wspólnej Polityki Rolnej Unii Eu38 ropejskiej inny rodzaj wiedzy (jaki ?).................. 1 % 69 69 26 63 3 25 25 1 (odp. rolników – pod zapotrzebowanie rynku) Źródło: Jak w tabeli 1 Najwyżej i na równi respondenci ocenili potrzebę wiedzy o nowych technologiach w rolnictwie oraz jak sprzedać produkcję rolną (69%). Okazuje się, że wiedzę ekonomiczną, w tym dotyczącą rachunkowości rolnej, badani użytkownicy gospodarstw uznali również za wysoce niezbędną (63% gospodarstw). Mimo ekspansji prawa rolnego, wiedza w tym zakresie potrzebna jest tylko dla 26% respondentów. Dostrzeżono też potrzebę przyjrzenia się sytuacji rolników w UE oraz zrozumienia zasad, jakimi kieruje się WPR (po 25% odpowiedzi). 38 Anna Bisaga Porównując dane z tabeli 3 oraz tabeli 4 można wnioskować, że badani kierownicy gospodarstw doceniają wszelkie formy bezpośredniego wsparcia, jednak nie ograniczają swojej wiedzy ekonomicznej do tego zakresu tematycznego. Niezbędna jest im także wiedza o czynnikach wpływających na wyższą produktywność prowadzonej działalności. Objęcie gospodarstw towarowych Opolszczyzny instrumentami i normami WPR przyczyniło się do powstania swoistej organizacji uczącej się składającej się z instytucji otoczenia rolnictwa (administracyjnych, finansowych, doradczych, samorządowych) i użytkowników towarowych gospodarstw rolnych. Dopełnianie się różnych instytucji w dostarczaniu wiedzy kierownikom gospodarstw wpływa przyspieszająco na proces jej transmisji, a jednocześnie nie budzi u zainteresowanych zbytniego sprzeciwu. Wiedza – kapitał intelektualny użytkowników towarowych gospodarstw rolnych jest obecnie kształtowany przez sieć instytucji z ich otoczenia, w tym także przez instytucje rynkowe. Wszystkie one powinny więc dzielić się swoim doświadczeniem z upowszechniania wiedzy i informacji z instytucjami oświatowymi i edukacyjnymi i mieć realny wpływ na kierunki i model kształcenia młodego pokolenia mieszkańców wsi. Nadzieje i obawy związane z integracją z UE W badaniach przeprowadzonych w Instytucie Spraw Publicznych pod kierunkiem L. Kolarskiej-Bobińskiej1 wskazywano na obawy przed integracją, które były charakterystyczne dla ponad 2/3 rolników. Obawy te miały przede wszystkim charakter ekonomiczny. Postawa taka była właściwa dla rolników utrzymujących się wyłącznie z pracy na roli. W województwie opolskim można zaobserwować wyraźną różnicę między ocenami racjonalnymi a stosunkiem emocjonalnym do procesu integracji. Mimo, iż w naszych badaniach respondentami byli kierownicy wysokotowarowych gospodarstw rolnych struktura ich lęków przed integracją była zbliżona do tej, która jest charakterystyczna dla całej populacji rolników. Ilustruje to tabela 5. Tabela 5. Czy w związku z integracją z UE obawia się Pan(i): upadku wielu gospodarstw rolnych zalewu polskiego rynku unijną żywnością wykupu ziemi przez cudzoziemców nasilenia się trudności ze zbytem polskich produktów rolnych wzrostu bezrobocia na obszarach wiejskich konieczności ograniczenia wielkości produkcji zubożenia wsi inne liczba odpowiedzi 90 45 27 35 40 33 33 3 % 60 30 18 23 27 22 22 2 Źródło: Jak w tabeli 1 Rolnicy obawiali się głównie upadku wielu gospodarstw rolnych (60%), zalewu polskiego rynku unijną żywnością (30%), wzrostu bezrobocia na obszarach wiejskich (27%). Ciekawe, że respondenci z województwa opolskiego, w mniejszym stopniu niż w innych regionach kraju obawiali się wykupu ziemi przez cudzoziemców (18%). Interesujące jest nato1 Badania przeprowadzono w dwóch edycjach w roku 1999 i 2002. Porównawcze wyniki badań zob. Mieszkańcy wsi o integracji europejskiej, red. L.Kolarska-Bobińska, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002. 39 Wpływ procesów integracyjnych z UE na kapitał ludzki w rolnictwie ... miast to, że ewentualny wzrost cen ziemi wywoływał negatywne emocje jedynie u 2% respondentów. Mimo silnego występowania negatywnych uczuć związanych z procesem integracji ocena korzyści z niego wynikających jest bardziej racjonalna, co ilustruje tabela 6. Tabela 6. Jakich korzyści spodziewa się Pan(i) w związku z integracją Polski z UE: liczba odpowiedzi dostępu do nowoczesnych technologii w rolnictwie 65 wzrostu cen ziemi 81 dostępu do nowych rynków zbytu 50 poprawy opłacalności produkcji rolnej (dopłaty, 106 wyższe ceny) poprawy bezpieczeństwa produkcji (gwarancje 62 zbytu, umowy) możliwości znalezienia pracy poza rolnictwem 14 inne (jakie?)....... 0 % 43 54 33 71 41 9 0 Źródło: Jak w tabeli 1 Jak widać 71% badanych oczekiwało poprawy opłacalności produkcji, zarówno dzięki dopłatom, jak też w wyniku wzrostu cen. Wzrost cen w 2004 r. potwierdzał takie oczekiwania. Jako korzystne zjawisko, które wystąpi po akcesji Polski do UE badani rolnicy wskazywali wzrost cen ziemi (54%). Ten przypadek najlepiej pokazuje w jakiej sprzeczności pozostają racjonalne i emocjonalne oceny rolników. W wyniku integracji respondenci, mimo to, nie spodziewali się zwiększonego dostępu do nowych rynków zbytu (33%), natomiast liczyli na usprawnienie powiązań pomiędzy gospodarstwem a innymi ogniwami agrobiznesu – większego dostępu do innowacji i nowych technologii (43%) i lepszego funkcjonowania kanałów dystrybucyjnych (41%). Z uwagi na dobór próby może jednak dziwić, że wśród kierowników gospodarstw towarowych są tacy, którzy dopuszczają możliwość zmiany zajęcia (9%). To jednak dodatkowo potwierdza fakt dokonującej się zmiany w celach gospodarowania. Porównując oba wyniki badań można pokusić się o wnioski o charakterze bardziej ogólnym: • postawy racjonalne badanych rolników nie idą w parze z ich postawami emocjonalnymi, • negatywne uczucia są trwalsze niż oceny kształtowane w sposób racjonalny, • poziom emocjonalny wynika bardziej z poczucia tożsamości klasowej, oceny racjonalne są zdeterminowane prowadzoną działalnością gospodarczą, • „nowa wiedza” nie zdołała wyprzeć ze świadomości i skompensować negatywnych uczuć nawarstwiających się w latach transformacji systemowej. Wnioski te znajdują potwierdzenie, kiedy badani mieli ocenić wpływ integracji na cały polski sektor rolny i na ich gospodarstwo w szczególności (zob. tabela 7). 40 Anna Bisaga Tabela 7. Czy Pana(i) zdaniem integracja Polski z UE przyniesie polskim rolnikom i bezpośrednio dla Pana(i) gospodarstwa więcej korzyści czy strat? więcej korzyści niż strat, więcej strat niż korzyści, tyle samo strat i korzyści, trudno powiedzieć. polskim rolnikom liczba odp. % 55 37 20 13 23 15 50 33 dla Pana(i) gospodarstwa liczba odp. % 60 40 19 13 20 13 51 34 Źródło: Jak w tabeli 1 Jak wynika z prezentowanych danych różnica w opiniach respondentów występuje, gdy przedmiotem oceny są korzyści – więcej badanych podkreśla korzyści dla swojego gospodarstwa niż dla całego sektora rolnego. Odnosząc się do postawionej wcześniej tezy o kształtowaniu przez nowe instytucje wiedzy rolników należy przestrzec przed takim rozumieniem tego działania, które sprowadzałoby je do jednorazowego aktu, przeprowadzonego jedynie w momencie akcesji. Musi to być proces ciągły, aż rolnicy uwierzą, że instytucje z ich otoczenia są po to, aby wspierać ich proefektywnościowe wysiłki. Nowe zadania doradztwa rolniczego Doradztwem dla rolników zajmują się instytucje doradztwa rolniczego, które są częścią systemu wiedzy i informacji rolniczej (Kierunki …, 2001, s.26-45). Mają one zapewnić rolnikom pomoc w gospodarowaniu ułatwiając podejmowanie decyzji, wzmacniając realizację wybranych strategii i działań operacyjnych. W ramach tego systemu, po objęciu Polski instrumentami WPR, niezbędne jest wyodrębnienie następujących podsystemów: doradztwa rolniczego, doradztwa w zakresie prac urządzeniowo-rolnych i rolno-środowiskowych oraz doradztwa wiejskiego (Wiatrak, 2004, s.145). Potrzebę wyodrębnienia takich podsystemów potwierdzają również uzyskane wyniki badań. W regionie opolskim oczekiwania wobec doradztwa rolniczego odpowiadają potrzebom w zakresie niezbędnej wiedzy do prowadzenia gospodarstwa rolnego (tabela 8), ale też wynikają z obaw związanych z prawidłową realizacją dobrej praktyki rolniczej. Na pytanie: Jakiego rodzaju kontroli w swoim gospodarstwie najbardziej się Pan/Pani obawia w związku z korzystaniem z programów pomocowych UE? w omawianych badaniach 40% respondentów pozostawiło to pytanie bez odpowiedzi. Z kolei 31,3% respondentów obawia się kontroli jakości produktów. Z tej liczby tylko 29,8% badanych wiąże obawy kontroli jakości produktów z innymi czynnikami, głównie z ilością i rodzajem stosowanych środków ochrony roślin (78,6%). Często też osoby biorące udział w badaniach wyrażały zaniepokojenie możliwością kontroli składu chemicznego gleby (10,7%) nie wskazując innych czynników wpływających na ten skład. Z tabeli 8 w konsekwencji wynika więc, że od podmiotów doradztwa, bardziej niż administracji, oczekuje się informacji o możliwościach korzystania ze środków pomocowych UE, takie oczekiwania miało 57% respondentów, i o warunkach uzyskania dopłat bezpośrednich – 54% badanych osób. Dopiero na drugim miejscu w hierarchii potrzeb znajdowały się informacje związane ze statutowymi funkcjami struktur doradztwa rolniczego: 48% badanych poszukiwało wiedzy o nowych środkach ochrony roślin, zaś 43% o nowych odmianach roślin i zwierząt. W mniejszym stopniu badani rolnicy oczekują od doradców rolnych informacji rynkowych. 41 Wpływ procesów integracyjnych z UE na kapitał ludzki w rolnictwie ... Tabela 8. Jakich informacji poszukuje Pan(i) u doradców rolnych? liczba odpowiedzi o nowych odmianach roślin i rasach zwierząt 65 o nowych nawozach i ich stosowaniu 42 o nowych środkach ochrony roślin i ich stosowaniu 72 o cenie i miejscu zakupu środków do produkcji 30 o kierunkach najbardziej opłacalnej produkcji 51 o możliwościach zbytu produkcji 50 o możliwości korzystania ze środków pomocowych 86 Unii Europejskiej o warunkach uzyskania dopłat bezpośrednich 81 inne (jakie ?).................. 6 % 43 28 48 20 34 33 57 54 4 (odp. rolników – (opracowanie biznesplanu; informacje dotyczące przepisów o tworzeniu grup producentów; zwiedzanie gospodarstw w innych krajach poprzez wycieczki studialne) Źródło: Jak w tabeli 1 Doradztwo w obszarze prac urządzeniowo-rolnych i rolno-środowiskowych ma zapobiegać ujemnym zjawiskom w zagospodarowaniu środowiska oraz prowadzić do racjonalnego zagospodarowania ziemi użytkowanej przez działalność rolniczą. Doradztwo w tym obszarze wymaga posiłkowania się nowoczesnymi systemami informacyjnymi. Jak można wykorzystać dla tych celów Zintegrowany System Zarządzania i Kontroli wskazano w innym opracowaniu (Bisaga, 2005). Drugim niezbędnym blokiem informacyjnym powinny być opracowania planistyczne uwzględniające wszystkie aspekty struktury agrarnej. Gospodarowanie przestrzenią na obszarach wiejskich jest zadaniem trudnym, wymagającym kompleksowego ujęcia wszystkich elementów struktury przestrzennej z uwzględnieniem czynników społecznych, gospodarczych i przyrodniczych. Opracowanie planów struktury agrarnej należy do kompetencji urzędów regionalnych, chociaż nie ma żadnych prawnych nakazów zobowiązujących te instytucje do ich wykonania. W województwie dolnośląskim i opolskim urzędy marszałkowskie zleciły przeprowadzenie tego rodzaju prac, co w szczególności w przypadku pierwszego z tych województw przyczyniło się do intensyfikacji prac scaleniowych i prac związanych z transformacją obszarów wiejskich tego województwa (Akińcza, Dzikowska, 2005, s.115-122). W przypadku województwa opolskiego „Prognoza prac urządzeniowo-rolnych ze szczególnym uwzględnieniem scaleń gruntów” wykorzystywana jest głównie do opiniowania wniosków składanych w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Z uwagi na fakt dużego zainteresowania badanych gospodarstw rozwojem poprzez nabycie lub wydzierżawienie ziemi może on stanowić istotny instrument zarządzania ziemią zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. W Unii Europejskiej oprócz omówionych dwóch typów doradztwa ważną rolę odgrywa doradztwo dla mieszkańców wsi, w którego ramach realizowane są następujące rodzaje procesów komunikacyjnych: w zakresie wielofunkcyjnego rozwoju wsi, doradztwo socjalnoekonomiczne i doradztwo wiejsko-środowiskowe. W pierwszym przypadku chodzi o kształtowanie postaw przedsiębiorczych, w drugim o informowanie o możliwościach poprawy sytuacji socjalno-ekonomicznej oraz ułatwienie przysposobienia zawodowego młodzieży, zaś w trzecim upowszechniane są wśród mieszkańców wsi zasady ekorozwoju. Z doświadczeń zachodnich wynika, że w miarę rozwoju rolnictwa zmniejsza się udział doradztwa państwowego i wzrasta konkurencja między różnymi dostawcami usług dorad- 42 Anna Bisaga czych. Podmioty świadczące usługi doradcze mają najczęściej charakter instytucji: państwowych, samorządowych, spółdzielczych, prywatnych o charakterze komercyjnym, służb surowcowych zakładów przetwórstwa rolno-spożywczego, służb doradczych banków finansujących rolnictwo oraz jednostek doradczych uczelni wyższych. Wszystko wskazuje na to, iż w Polsce również ukształtuje się taki sieciowy charakter doradztwa dla rolnictwa i obszarów wiejskich, tylko w ten sposób możliwe będzie wywołanie procesów uczenia się i utrwalenie ich dla celów służących zrównoważonemu rozwojowi wsi i rolnictwa. Przedsiębiorczość i innowacyjność rolników Opolszczyzny Jak pisano wcześniej badani rolnicy otwarcie już wskazywali, że celem ich gospodarowania ma być wzrost dobrobytu rodziny. W poszczególnych typach gospodarstw cel ten osiągany był w różny sposób. Mimo zahamowania tempa rozwoju gospodarstw jednokierunkowych odnotować można intensyfikację produkcji w tych gospodarstwach. Warunki wewnętrznego rynku europejskiego najbardziej wpłynęły na wzrost produktywności, mierzoną w jednostkach zbożowych na gospodarstwo, jednokierunkowych gospodarstw bydlęcych (wzrost o 128%); w mniejszym stopniu na gospodarstwa zbożowe i trzodowe (wzrost odpowiednio o 53,2% i 58,0%). Dwukierunkowe gospodarstwa zbożowo-trzodowe badane w 2004 r. były o 25% mniejsze od tych z roku 2000. Mimo to, produkcja globalna mierzona w jednostkach zbożowych wzrosła średnio na gospodarstwo o 35,1%, a na 1 ha UR o 48,9%. Dostosowywanie gospodarstw do wymogów wewnętrznego rynku UE sprawiło, iż także gospodarstwa wielostronne znalazły nową formułę gospodarowania, stając się gospodarstwami roślinnymi produkującymi głównie rośliny przemysłowe. W gospodarstwach tych mimo znacznego wzrostu użytków rolnych nie nastąpiła ekstensyfikacja produkcji, co potwierdzają wyniki produkcji globalnej na 1 ha UR. Znaczący jest natomiast wzrost tej produkcji liczonej na gospodarstwo. W przypadku gospodarstw wielostronnych ze zbożami wzrost areału o 225,6% spowodował wzrost produkcji na gospodarstwo o 358,7%. W województwie opolskim, wśród użytkowników towarowych gospodarstw rolnych zainteresowanie przekształceniem gospodarstwa w ekologiczne jest niewielkie (zob. tabela 9). Tabela 9. Stopień zainteresowania nowymi funkcjami gospodarstw rolnych wyszczególnienie: produkcja rolna na cele energetyczne zalesianie gruntów klasy V i VI przekształcenie gospodarstwa w gospodarstwo ekologiczne objęcie gospodarstwa programami rolno-środowiskowymi liczba odpowiedzi 37 30 11 14 % 25 20 7 9 Źródło: Jak w tabeli 1 Alternatywę taką akceptuje jedynie 7% zainteresowanych. Więcej respondentów gotowych jest do uczestnictwa w realizacji programów rolno-środowiskowych (9%). Warunki siedliskowe sprawiają, że w tych gminach, gdzie w gospodarstwach występują grunty V i VI klasy rolnicy zainteresowani są ich zalesieniem (20% respondentów). Warunkiem rozwoju jest utrzymanie kapitału przyrody i niedopuszczenie do negatywnej zmiany w ilości i jakości dóbr i usług środowiska (Borys, 2005, s.46-47). Wielofunkcyjne rolnictwo ma w tej dziedzinie do odegrania istotną rolę. W polityce UE szczególną rolę zwró- Wpływ procesów integracyjnych z UE na kapitał ludzki w rolnictwie ... 43 cono na odnawialne źródła energii. Stosowne zapisy prawne przyjęto również w Polsce. Dla towarowych gospodarstw rolnych specjalizacja w produkcji surowców na potrzeby energetyczne stanowi dużą szansę. Z tabeli 9 wynika, iż respondenci z Opolszczyzny bardziej niż uczestnictwem w programach rolno-środowiskowych są zainteresowani tym rodzajem działalności (25%). Impuls integracyjny wzmocnił natomiast dążenie rolników do powiększania obszaru gospodarstw. Tylko w gospodarstwach jednokierunkowych zbożowych i dwukierunkowych zbożowo-trzodowych w próbie z 2004 r. odnotowano spadek powierzchni i większe zainteresowanie zmianami w technologii produkcji (nowe odmiany roślin, lepsze nawozy i środki do pielęgnacji upraw). We wszystkich pozostałych typach gospodarstw struktura obszarowa uległa poprawie, przy czym jest to wynikiem zarówno dokupywania ziemi jak też użytkowania ziemi dzierżawionej. W całej badanej próbie aż 72% gospodarstw rolnych dzierżawi ziemię. Są to w mniejszym stopniu dzierżawy od ANR, w większym zakresie jest to dzierżawa sąsiedzka. W zbiorowości gospodarstw wykorzystujących dzierżawę do poprawy swojej struktury obszarowej ta forma użytkowania ziemi stanowi średnio 36% całego ich areału. Powyżej 50% użytków rolnych dzierżawi 24,1% gospodarstw. Badani rolnicy dzierżawili nie tylko grunty orne. 27% dzierżaw stanowiły łąki i pastwiska. Średnia dzierżawa w tej formie użytkowania ziemi stanowiła 3,2 ha. Zainteresowanie dzierżawą użytków zielonych przejawiają głównie kierownicy gospodarstw wielostronnych z bydłem zorientowanych na produkcję mleka. Na początku lat dziewięćdziesiątych wystąpiła negatywna tendencja wzrostowa liczby zasobów pracy w gospodarstwach mierzona liczbą osób przeliczeniowych. Wynikało to z faktu, że rolnictwo spełniało swoistą rolę bufora łagodzącego skutki wprowadzanych przemian społeczno-gospodarczych. Dopiero pod koniec lat dziewięćdziesiątych procesowi powiększania gospodarstw towarzyszy proces zmniejszania się zatrudnienia w rolnictwie. W stosunku do roku 1992, w którym średnio w badanych gospodarstwach pracowały 4 osoby przeliczeniowe, w roku 2000 wskaźnik ten zmniejszył się do 2,3 osoby przeliczeniowej na gospodarstwo, zaś w 2004 r. wzrósł do 2,45 osób przeliczeniowych. Analiza danych w tym zakresie z ostatniej edycji badań pokazuje jednak, że typ gospodarstwa jest również warunkowany zasobami pracy. Największe zasoby pracy posiadają gospodarstwa bydlęce, zbożowo-bydlęce i wielostronne z bydłem, a najmniejsze zbożowe i wielostronne ze zbożami. Z analizy przedstawionego materiału badawczego wynika, że wzrost produktywności może być osiągnięty w różnych typach gospodarstw. Równocześnie mogą być przestrzegane zasady dobrej praktyki rolniczej. W edycji badań z 2004 r., wśród użytkowników towarowych gospodarstw rolnych z województwa opolskiego, nie odnotowano strategii na przetrwanie. Wszyscy rolnicy wskazywali na czynniki umożliwiające rozwój ich gospodarstwa. Nie wszyscy jednak byli skłonni je wykorzystać, zarówno z uwagi na przyczyny ekonomiczne – osiągnięta stabilność dochodowa, jak i pozaekonomiczne – brak następcy. Wśród starszych rolników pojawiła się opcja rozwojowa polegająca na powiększeniu obszaru gospodarstwa i przekazaniu go za rentę strukturalną. Badania przeprowadzone w roku akcesji Polski do UE wykazały, że impulsy integracyjne zwiększyły nastawienie modernizacyjne użytkowników towarowych gospodarstw rolnych regionu opolskiego. Wyraża się ono w poszukiwaniu właściwych dla gospodarstwa ścieżek rozwojowych. Potwierdziły one też, że podejmowane decyzje są coraz bardziej racjonalne ekonomicznie i uwzględniają nowe uwarunkowania instytucjonalne i rynkowe. Zakończenie Wielkość i znaczenie projektu cywilizacyjnego WPR dla polskiej wsi i rolnictwa po- 44 Anna Bisaga lega na fakcie odbudowywania (ale i transformacji) więzi pomiędzy dwoma aspektami kapitału ludzkiego: ekonomicznym i duchowym. Wiedza, kwalifikacje i postawy ludzi decydują o różnicy pomiędzy gospodarstwami osiągającymi sukces i przeciętnymi. Ewolucja instytucji akredytowanych do zarządzania instrumentami WPR przebiega w tym kierunku, aby dostarczały one rolnikom jak najwięcej wiedzy o tym jak radzą sobie oni w działalności gospodarczej. Każda z tych instytucji dostarcza innego rodzaju wiedzy, razem jednak tworzą organizację uczącą się, w relacjach z którą rolnicy mogą stale odkrywać w jaki sposób kształtują otaczającą ich rzeczywistość: zrozumieć rynek, poruszać się wraz z nim i tworzyć kapitał potrzebnych relacji. W przypadku województwa opolskiego nowa wiedza aktywizuje obecny tu stary etos pracy. W prowadzonych badaniach starano się określić wyróżniki tożsamości regionalnej użytkowników towarowych gospodarstw rolnych (zob. tabela 10). Tabela 10. Czy region, w którym Pan(i) mieszka różni się od pozostałej części kraju? jest opóźniony w rozwoju społecznogospodarczym jest na wyższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego posiada własne tradycje społecznokulturowe posiada niepowtarzalny krajobraz i klimat wyróżnia się stopniem integracji społecznej wyróżniają go cechy osobowe mieszkańców liczba odpowiedzi 8 % 5 79 53 102 68 15 13 35 10 9 23 Źródło: Jak w tabeli 1 O tożsamości tej, jak pokazują dane z tabeli 10, decydują: posiadanie własnej tradycji społeczno-kulturowej, poziom rozwoju społeczno-gospodarczego oraz cechy osobowe mieszkańców tego regionu. WPR w województwie opolskim może stanowić szansę secesji starego etosu regionu, jednak pod warunkiem, że nowa organizacja wsi i rolnictwa będzie postrzegana również jako źródło rozwoju kapitału ludzkiego jej mieszkańców. BIBLIOGRAFIA: 1. Akińcza M., Dzikowska T. (2005), Funkcjonowanie systemu planowania urządzenioworolnego w województwie dolnośląskim, w: Nowe tendencje w teorii i praktyce urządzania obszarów wiejskich. Finansowanie rozwoju obszarów wiejskich po wejściu Polski do Unii Europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn. 2. Bisaga A. (2005), System AICS jako instrument zarządzania trwałym rozwojem lokalnym i regionalnym, w: Zrównoważony rozwój – doświadczenia polskie i europejskie, red. Czaja S., Biblioteka „Ekonomia i Środowisko” nr 33. 3. Borys T. (2005), Spory wokół pojęcia zrównoważonego rozwoju, w: Zrównoważony rozwój- doświadczenia polskie i europejskie, red. Czaja S., Biblioteka „Ekonomia i Środowisko” nr 33. 4. Budzinowski R. (2004), Podstawowe cechy współczesnej administracji rolnictwa, w: Problemy prawa rolnego i ochrony środowiska, Wydawnictwo Forum Naukowego, Poznań. 5. Czyżewski A, Henisz-Matuszczak A., (2004), Rolnictwo Unii Europejskiej i Polski. Stu- Wpływ procesów integracyjnych z UE na kapitał ludzki w rolnictwie ... 45 dium porównawcze struktur wytwórczych i regulatorów rynków rolnych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań. 6. Fitz-Enz J., (2001), Rentowność inwestycji w kapitał ludzki, Oficyna Ekonomiczna, Dom Wydawniczy ABC, Kraków. 7. Kamiński R., (2005), Dostęp do informacji, szkoleń i doradztwa a proces demarginalizacji polskiej wsi, w: Procesy demarginalizacji polskiej wsi, red. Fedyszak-Radziejowska B., ISP, Warszawa. 8. Kierunki rozwoju doradztwa rolniczego w Polsce na tle tendencji światowych, (2001), red. Drygas M., Kania J., Wiatrak A., Wyd. IRWiR PAN, Warszawa. 9. Kulawik J., (2003), Integracja polskiego rolnictwa z Unią Europejską a jego finansowanie, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 2. 10. Poczta W., Hardt Ł., (2005), Skutki integracji Polski z UE dla rolnictwa i obszarów wiejskich, w: Polska w UE. Doświadczenia pierwszego roku członkostwa, UKIE, Warszawa. 11. Sokołowska S., Bisaga A., Szwiec P., (2006), Zmiany w organizacji i produktywności rolnictwa indywidualnego w procesie integracji z Unią Europejską (na przykładzie badań w województwie opolskim), Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole. 12. Wiatrak A.P. (2004), Doradztwo rolnicze i doradztwo w zakresie rozwoju obszarów wiejskich w Polsce w procesie integracji europejskiej, Wieś i Rolnictwo, nr 2.
