Uwagi do projektu nowelizacji kodeksu cywilnego odnoszącej się

Prof. dr hab. Marcin Orlicki,
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Poznań, 11 stycznia 2015 r.
Uwagi do projektu nowelizacji kodeksu cywilnego odnoszącej się do
ubezpieczeń grupowych
Strona
2. Dział IV
Błędem legislacyjnym jest tworzenie odrębnego działu – równoważnego z przepisami
ogólnymi, przepisami o ubezpieczeniach majątkowych i przepisami o ubezpieczeniach
osobowych. Kryterium wyróżnienia działów w obecnie obowiązujących przepisach
kodeksu cywilnego jest charakter świadczenia i przedmiot ochrony ubezpieczeniowej.
Ewentualne wyróżnienie nowego działu opierałoby się na zupełnie nowym kryterium.
1
1. Art. 805¹
a. Nie do zaakceptowania jest projekt przepisu, zgodnie z którym przepisy o umowie
ubezpieczenia stosuje się „odpowiednio” do umowy ubezpieczenia grupowego na
rzecz osób trzecich. Oznacza to, że umowa ubezpieczenia grupowego na rzecz osób
trzecich nie jest w swej istocie umową ubezpieczenia, lecz konstrukcją odmienną
od umowy ubezpieczenia, w odniesieniu do której nie można stosować przepisów
o umowie ubezpieczenia wprost, a jedynie odpowiednio – na mocy wskazanego
przepisu.
b. Sama nazwa „ubezpieczenie grupowe na rzecz osób trzecich” jest wadliwa. Zawiera
ona w sobie superfluum. Jest oczywistym, że skoro ubezpieczenie ma zostać
zawarte na rzecz więcej niż jednej osoby, to musi być ono ubezpieczeniem na cudzy
rachunek. Całkowicie wystarczającym jest wiec określanie tych umów jako
„ubezpieczeń grupowych”.
Jest to zabieg wadliwy – pozbawia bowiem systematykę kodeksową waloru
konsekwencji.
Właściwym rozwiązaniem byłoby dodanie nowych przepisów po art.808 kc, który jest
poświęcony ubezpieczeniom na cudzy rachunek. Nowe przepisy powinny obejmować
wszystkie przypadki ubezpieczeń na cudzy rachunek – bez względu na to, czy
ubezpieczona jest jedna czy więcej osób.
3. Art. 834 (1)
a. Błędem jest odwoływanie się do „ochrony ubezpieczeniowej w rozumieniu
art.805”, skoro art.805 nie wspomina o ochronie ubezpieczeniowej.
b. Określenie „ubezpieczony” jest używane w kodeksie cywilnym dla osób objętych
ubezpieczeniem bez względu na jego grupowy charakter. W ocenianym przepisie
pojawia się odmienny sposób jego definiowania. Jest to niedopuszczalne.
4. Art. 834 (2) §1
Określone w umowie kryterium przynależności do grupy nie może mieć charakteru
absolutnego. Jeśli dana osoba została przyjęta do ubezpieczenia, mimo, że nie spełnia
kryteriów przynależności, wówczas należy uznać, że jest ubezpieczona grupowo.
5. Art. 834 (2) §2
Strona
Należy pamiętać, że od chwili, w której jakikolwiek z wypadków ubezpieczeniowych objętych
daną umową ubezpieczenia stał się zdarzeniem niemożliwym, nie jest wykonalne świadczenie
ochrony ubezpieczeniowej dotyczącej tego wypadku. Wobec niemożności świadczenia
ochrony ubezpieczeniowej przez ubezpieczyciela, zobowiązanie w tym zakresie wygasa (ale
utrzymuje się w zakresie pozostałych ryzyk). Skutek ten następuje z mocy prawa (art. 806 §1
kc.) Jest to reguła uniwersalna, która dotyczy w równym stopniu wszystkich rodzajów
ubezpieczeń – zarówno indywidualnych, jak i grupowych. Przytaczany powszechnie fakt, że w
ubezpieczeniach grupowych następuje ocena ryzyka dotyczącego wszystkich członków grupy
en bloc powinna być interpretowana w ten sposób, że mimo iż różnym członkom grupy dany
wypadek ubezpieczeniowy zagraża w różnym stopniu, to jednak decydują się oni na wspólną
ochronę ubezpieczeniową, która uśredniając zagrożenie, upraszczając i potaniając procedury,
powoduje znaczące obniżenie wysokości składki ubezpieczeniowej. Granicą tak rozumianego
uśrednienia jest brak zagrożenia danej osoby wypadkiem ubezpieczeniowym danego rodzaju.
W takim przypadku dana osoba całkowicie jest bowiem pozbawiona ochrony
ubezpieczeniowej, co w myśl przepisów kodeksu cywilnego skutkuje wygaśnięciem
zobowiązania ubezpieczyciela wobec niej. Dotyczy to w równym stopniu niemożności
2
Założenie, że „ubezpieczeni powinni mieć zapewnioną ochronę na jednakowych warunkach w
ramach grupy” jest nierealne. W wielu przypadkach ochrona ubezpieczeniowa w ramach
grupy ze swej natury musi być zróżnicowana – w szczególności różne są wypadki
ubezpieczeniowe, które mogą zdarzyć się poszczególnym uczestnikom grupy.
pierwotnej (gdy do ubezpieczenia grupowego przystępuje osoba, która nie jest zagrożona
przez niektóre z wypadków ubezpieczeniowych), jak i niemożności następczej (gdy niektóre z
wypadków ubezpieczeniowych, których prawdopodobieństwo było wcześniej większe od
zera, obecnie stały się wypadkami o prawdopodobieństwie zerowym).
Należy jednak dodać, że mówiąc o prawdopodobieństwie zerowym należy mówić o absolutnej
niemożności zajścia danego zdarzenia w okresie ubezpieczenia. Zerowe jest więc np.
prawdopodobieństwo śmierci matki danej osoby w sytuacji, gdy matka ta wcześniej zmarła.
Nie jest jednak zerowym prawdopodobieństwo śmierci teściowej mężczyzny, który obecnie
jest kawalerem. Może on przecież ożenić się, zaś później jego teściowa może umrzeć. Nie jest
również zerowym prawdopodobieństwo śmierci teściowej mężczyzny, któremu teściowa
wcześniej zmarła. Może przecież dojść do rozwodu, zawarcia nowego związku małżeńskiego i
śmierci kolejnej teściowej.
6. Art. 834 (3), 834(4)
Przepisy te są całkowicie zbędne. Sprawy w nich poruszone mogą być (i są obecnie)
regulowane w treści ogólnych warunków ubezpieczenia. Nie ma więc potrzeby tworzenia
przepisów kodeksowych w tym zakresie.
7. Art. 834 (5)
Przepis ten powinien odnosić się do wszystkich ubezpieczeń na cudzy rachunek (a nie tylko
ubezpieczeń grupowych).
8. Art. 834 (6)
Strona
3
Również ten przepis powinien odnosić się do wszystkich ubezpieczeń na cudzy rachunek (a nie
tylko ubezpieczeń grupowych). Należy zaproponować zmianę redakcji przepisu art. 834(6) §1
poprzez dodanie słów: w szczególności nie może on uzyskiwać jakichkolwiek korzyści
majątkowych związanych z zawarciem i wykonywaniem umowy ubezpieczenia na cudzy
rachunek.
9. Art. 834 (7)
a. W odniesieniu do §1 – zamiast formułować ten przepis, należy w art. 808 §3 skreślić
słowa: chyba że strony uzgodniły inaczej; jednakże uzgodnienie takie nie może zostać
dokonane, jeżeli wypadek już zaszedł.
b. W odniesieniu do §2 – zamiast formułować ten przepis, należy dokonać zmian w art.,
833 i 834 kc w taki sposób, by nadać tym przepisom następujące brzmienie:
Art.833. Przy ubezpieczeniu na życie samobójstwo ubezpieczonego nie zwalnia ubezpieczyciela
od obowiązku świadczenia, jeżeli samobójstwo nastąpiło po upływie lat dwóch od zawarcia
umowy ubezpieczenia, a w przypadku umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek – od dnia, w
którym ubezpieczyciel rozpoczął świadczenie ochrony ubezpieczeniowej na rzecz
ubezpieczonego. Umowa lub ogólne warunki ubezpieczenia mogą skrócić ten termin, nie
bardziej jednak niż do 6 miesięcy.
Art. 834. Jeżeli do wypadku doszło po upływie lat trzech od zawarcia umowy ubezpieczenia na
życie, ubezpieczyciel nie może podnieść zarzutu, że przy zawieraniu umowy podano
wiadomości nieprawdziwe, w szczególności że zatajona została choroba osoby ubezpieczonej.
Umowa lub ogólne warunki ubezpieczenia mogą skrócić powyższy termin. W przypadku
umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek, termin te biegnie od dnia, w którym ubezpieczyciel
rozpoczął świadczenie ochrony ubezpieczeniowej na rzecz ubezpieczonego.
Da to jasność co stosowania art. 833 i 834 w odniesieniu do każdego ubezpieczenia na cudzy
rachunek – nie tylko o charakterze grupowym.
10. Art. 834 (8)
W przepisie tym projektodawcy uznali, że ubezpieczający ma zapewnić ubezpieczonym dostęp
do warunków ubezpieczenia. Trudno rozszyfrować, co oznacza „dostęp”, ponieważ
obowiązujące przepisy nie posługują się tym pojęciem. Nie ma również powodu, by
obowiązkiem tym obciążony był ubezpieczający, a nie podmiot, który na ubezpieczeniu zarabia
– ubezpieczyciel.
Dlatego zamiast wprowadzać art. 834 (8), lepiej byłoby dodać do art. 808 kc przepis o
następującym brzmieniu:
11. Art. 834 (9) §1 i 2
Strona
4
Ustalony przez ubezpieczyciela wzorzec umowy, w szczególności ogólne warunki umów, wzór
umowy, regulamin, jak również umowa ubezpieczenia wiążą ubezpieczonego, jeżeli zostały mu
doręczone przed objęciem go ochroną ubezpieczeniową, chyba że ubezpieczony nie jest
wskazany imiennie.
Aby zapobiec ewentualnym wątpliwościom interpretacyjnym należy zmodyfikować treść tego
przepisu w następujący sposób:
Jeżeli na podstawie odrębnych przepisów następuje zmiana umowy ubezpieczenia,
ubezpieczyciel zobowiązany jest do poinformowania ubezpieczonego o zmianie przed jej
dokonaniem.
Nie należy wprowadzać przepisu, który daje ubezpieczonemu prawo do wystąpienia z
ubezpieczenia grupowego w określonych okolicznościach i w określonym terminie [jak w
proponowanym art. 834 (9) §2 kc]. Przepis taki mógłby być interpretowany a contrario w ten
sposób, że ubezpieczony ma prawo rezygnacji z ochrony ubezpieczeniowej wyłącznie w
określonych w tym przepisie okolicznościach i terminie. Podobnie można interpretować
proponowany art. 834 (11), który zakłada, że ubezpieczony może zrezygnować z ubezpieczenia
na życie (ale nie z innych ubezpieczeń). W rzeczywistości ubezpieczony ma (i powinien mieć
nadal) prawo do rezygnacji z ochrony w każdym czasie. Można więc (choć nie jest to
konieczne) uzupełnić art. 808 poprzez kolejny paragraf o następującym brzmieniu:
Ubezpieczony może w każdym czasie zrezygnować z ochrony ubezpieczeniowej.
12. Art. 834 (10)
Nie ma powodu, by ubezpieczony otrzymywał potwierdzenie objęcia ochroną
ubezpieczeniową tylko wówczas, gdy zażądał jego wydania. Należy więc zrezygnować z
wprowadzania projektowanego przepisu art. 834 (10) i zamiast niego znowelizować art. 809
kc dodając §3 o następującej treści:
§3. Ubezpieczyciel zobowiązany jest potwierdzić objęcie ubezpieczonego ochroną
ubezpieczeniową, chyba że ubezpieczony nie jest wskazany imiennie.
13. Kwestie pominięte
Strona
a. Kwestia zwrotu składki na rzecz ubezpieczonego – konieczność nowelizacji art. 813 kc
w następujący sposób:
§ 1. Składkę oblicza się za czas trwania odpowiedzialności ubezpieczyciela. W
przypadku wygaśnięcia stosunku ubezpieczenia przed upływem okresu na jaki została
5
Projekt nowelizacji pomija wiele bardzo istotnych kwestii dotyczących ubezpieczeń
grupowych:
zawarta umowa, ubezpieczającemu przysługuje zwrot składki za okres
niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej. Jeżeli jednak składka została zapłacona
przez ubezpieczonego, zwrot składki za okres niewykorzystanej ochrony
ubezpieczeniowej zastrzeżonej na jego rzecz przysługuje wyłącznie ubezpieczonemu.
b. Kwestia zaniechania przekazywania składki przez ubezpieczającego na rzecz
ubezpieczyciela
Ubezpieczony, który ponosi ciężar finansowania ochrony ubezpieczeniowej nie
powinien być pozbawiony kontroli nad konsekwencjami zaniechania opłacania
kolejnych rat składki ubezpieczeniowej, bo konsekwencje te (ustanie
odpowiedzialności ubezpieczyciela) dotykają bezpośrednio sfery jego interesów
prawnych i on może im zapobiec (poprzez zapłacenie składki). Dlatego też koniecznym
wydaje się zmiana brzmienia art. 814 §3 kc dokonana w sposób następujący:
§ 3. W razie opłacania składki w ratach niezapłacenie w terminie kolejnej raty składki
może powodować ustanie odpowiedzialności ubezpieczyciela, tylko wtedy, gdy skutek
taki przewidywała umowa lub ogólne warunki ubezpieczenia, a ubezpieczyciel po
upływie terminu wezwał ubezpieczającego do zapłaty z zagrożeniem, że brak zapłaty
w terminie 7 dni od dnia otrzymania wezwania spowoduje ustanie odpowiedzialności.
Jeżeli ubezpieczony zobowiązał się wobec ubezpieczającego do zwolnienia go z
obowiązku płacenia składki lub do zapewnienia środków na zapłatę składki, wezwanie
powinno zostać skierowane również do ubezpieczonego.
c. Kwestia istotnej zmiany prawdopodobieństwa wypadku
Strona
§1. W razie ujawnienia okoliczności, która pociąga za sobą istotną zmianę
prawdopodobieństwa wypadku, każda ze stron może żądać odpowiedniej zmiany
wysokości składki, poczynając od chwili, w której zaszła ta okoliczność, nie wcześniej
jednak niż od początku bieżącego okresu ubezpieczenia. W razie zgłoszenia takiego
6
Zmiana wysokości składki wskutek istotnej zmiany prawdopodobieństwa wypadku
ubezpieczeniowego dotyka sfery interesów majątkowych ubezpieczonego, który
finansuje składkę ubezpieczeniową. Dlatego też nie może być on pozbawiony
uprawnień wynikających z treści art. 816 kc. Postulować więc należy dodanie do
art.816 kolejnego paragrafu określającego uprawnienia ubezpieczonego i jednocześnie
wskazującego, że ewentualne wykonanie przez ubezpieczonego uprawnienia do
wypowiedzenia umowy ogranicza się do tej części stosunku prawnego ubezpieczenia,
która dotyczy danego ubezpieczonego.
żądania druga strona może w terminie 14 dni wypowiedzieć umowę ze skutkiem
natychmiastowym. Przepisu tego nie stosuje się do ubezpieczeń na życie.
§2. Jeżeli ubezpieczony zobowiązał się wobec ubezpieczającego do zwolnienia go z
obowiązku płacenia składki lub do zapewnienia środków na zapłatę składki,
uprawnienia określone w §1 przysługują również ubezpieczonemu, jeżeli zmiana
wysokości składki powodowałaby zmianę zakresu jego zobowiązania. Wypowiedzenie
umowy przez ubezpieczonego nie ma skutku w stosunku do innych ubezpieczonych.
d. Kwestia niezapłacenia składki w ubezpieczeniach osobowych
Podobnie jak w przypadku art.814 §3 kc, tak i przy stosowaniu art. 830 §2 kc nie można
zapominać, że informacja dotycząca konsekwencji niezapłacenia składki powinna
trafiać przede wszystkim do osoby, która jest zobowiązana do jej uiszczenia lub
chociażby ponosi jej ciężar ekonomiczny i zarazem która będzie odczuwać negatywne
konsekwencje braku zapłaty (zakończenie ochrony ubezpieczeniowej). Jeśli osobą tą
jest ubezpieczony finansujący składkę, to on powinien uzyskać od ubezpieczyciela
wiedzę o okolicznościach opisanych w treści art.830 §2 kc.
Strona
7
W braku odmiennego zastrzeżenia umowę uważa się za wypowiedzianą przez
ubezpieczającego, jeżeli składka lub jej rata nie została zapłacona w terminie
określonym w umowie lub ogólnych warunkach ubezpieczenia mimo uprzedniego
wezwania do zapłaty w dodatkowym terminie określonym w ogólnych warunkach
ubezpieczenia; w wezwaniu powinny być podane do wiadomości ubezpieczającego
skutki niezapłacenia składki. Jeżeli ubezpieczony zobowiązał się wobec
ubezpieczającego do zwolnienia go z obowiązku płacenia składki lub do zapewnienia
środków na zapłatę składki, wezwanie powinno zostać skierowane również do
ubezpieczonego.