Wprowadzenie - Wydawnictwo UMCS

Wprowadzenie
Początek drugiego tysiąclecia oraz wejście ludzkości w kolejne lata
XXI wieku skłaniały do rekapitulacji wiedzy na temat tradycji intelektualnej Europy i jej wpływu na myśl polityczną w Polsce na przestrzeni ostatnich stuleci. Rozpoznawanie warunków istnienia tożsamości Europy, utrzymywania się zależności między światem wartości uniwersalnych i światem znaczeń narodowych pozwalało na lepsze zrozumienie
zmian. Historyczna wielkość Starego Kontynentu była pochodną siły wartości europejskich powstałych na gruncie mozaiki etnicznej, kulturalnej,
językowej, przy poczuciu istnienia swego rodzaju tożsamości. Dawała
podstawę do formułowania opinii o kompletności europejskiego modelu
społecznego. Uczestnicy procesów integracyjnych Europy wiedzieli, że
dysponowała wieloma atutami politycznymi, gospodarczymi czy kulturalnymi, mieli jednak świadomość wielu ułomności struktur europejskich.
Powyższa konstatacja skłaniała do poszukiwania odpowiedzi na pytania
o kondycję duchową i materialną, o niepokój egzystencjalny Europejczyków, wreszcie o źródła fermentu społecznego, uwidocznionego w dziejach kontynentu. Chodziło w tym wypadku o odpowiedzi w sferze duchowej, w pozamaterialnych korzeniach Europy, we wzorcach i wartościach konstytuujących Europę.
Celem niniejszego opracowania jest wskazanie, że (1) polska myśl polityczna korzystała z intelektualnej tradycji Europy, (2) rekonstruowała,
kontynuowała, interpretowała ideową twórczość Zachodu i Wschodu,
(3) dawała dowód więzi z europejską kulturą i historią, z dorobkiem umysłowym i artystycznym, (4) zwracała uwagę na wspólnotę dziejów kontynentu oraz społeczności na nim mieszkających. Odniesienie się do nadmienionych kwestii dawało szansę na udzielenie odpowiedzi na pytania
dotyczące obecności Polski w Europie. W debatach publicznych artykułowana była opinia o niezrozumieniu położenia Polski, a nawet o krzywdzie
8
Wprowadzenie
Polaków, gdy pojawiały się hasła „powrotu Polski do Europy”, precyzyjniej – do Europy Zachodniej. Zdaniem uczestnika dyskursu publicznego
oburzenie z tego powodu ujawniało „poczucie niższości, ów, jeśli można
się tak wyrazić, kompleks europejski, mania nieustannego powtarzania,
że należymy do Zachodu, na którą przecie nie cierpi żaden Francuz czy
Anglik, albo też, z drugiej strony, mania wyodrębniania się ze wspólnoty europejskiej, będąca […] produktem zawiedzionej miłości przy jednoczesnym obniżonym poczuciu własnej przynależności narodowej”.1 Bez
wiedzy o uniwersalnych składnikach myśli politycznej nie było możliwe
wartościowe poznawczo badanie jej genealogii, rozpoznawanie centralnych kategorii oraz śledzenie przejawów twórczości ideowej.
Kondycję myśli politycznej można określić na podstawie oceny kontaktów wzajemnych ze światem zewnętrznym i przenikania się sfery intelektualno-kulturalnej, debat społecznych, dyskursu publicznego. W polskiej myśli politycznej uwidoczniło się falowanie świadomości zbliżania
ze światem zewnętrznym (zachodnim bądź wschodnim) i oddalania się
od niego. Różny był poziom intensyfikacji kontaktów myśli polskiej z jej
odpowiednikami w Europie. Nieproporcjonalne pozostawały wzajemne relacje bezpośrednie i pośrednie. Dostrzegalna była niesymetryczność
przepływu myśli, co wywoływało na gruncie polskim poczucie wtórności, epigoństwa, peryferyjności. Obieg myślowy odbywał się w jednym
kierunku, jednosektorowo, z zewnątrz do Polski, co sprzyjało podtrzymywaniu kompleksów polskich najczęściej wiązanych z poczuciem domniemanego opóźnienia cywilizacyjnego i technicznego względem Zachodu
oraz niższości intelektualnej w stosunku do Wschodu.
Przekonanie o upośledzeniu Polski pod względem oddziaływania
myśli ekonomicznej, kulturalnej, naukowej, technicznej miało odzwierciedlenie w powstaniu czy utrwalaniu poczucia nierówności oddziaływania
w sferze myśli politycznej. Niekiedy można było zauważyć występowanie poczucia niskiej atrakcyjności myśli polskiej. Z drugiej strony ujawniało się przekonanie o niejakiej hermetyczności doświadczeń polskich
w wymiarze ostatnich stuleci. Ekskluzywizm myślowy pozwalał na pokazywanie Polski jako tajemniczego, hermetycznego obiektu, mającego
twórczość polityczną, której cudzoziemscy badacze nie byli w stanie zrozumieć. Bazował na przekonaniu o nieodwracalności skutków procesów
społecznych i gospodarczych z czasów zaborów, wojen, okupacji.
Świadomość odrębności polskiej myśli politycznej ujawniała się
w związku z występowaniem kategorii swoistych, niepowtarzalnych czy
1
P. Hertz, Europeizm i literatura polska (1957), [w:] Europejskie wizje polskich pisarzy w XX
wieku. Antologia, wybór i oprac. M. Urbanowski, Kraków 2011, s. 227.
Wprowadzenie
9
nieznanych w innych kulturach. Wyłaniały się przesłanki do dyskursu
wysublimowanego z przestrzeni europejskiej, niekiedy nawet w poczuciu wyższości względem innych Europejczyków, w duchu stwierdzenia:
„my bardziej cierpieliśmy i więcej doświadczyliśmy”. Nie przeszkadzało
jednak utrzymywaniu się zainteresowania modelami, ale także wyobrażeniami siebie samych, a więc Polski i Polaków w Europie, a także przestrzeni europejskich idei i wartości, europejskiej gospodarki, kultury i sztuki,
szkolnictwa i nauki, europejskich instytucji. Modele te ewoluowały, wzajemnie przenikały się, absorbowały rzeczy nowe. Modele metaforyczne
obecne w europejskim dyskursie politycznym pozwalały na budowę zbiorowej wyobraźni, znaków, obrazów konstytuujących Stary Kontynent.
W polskiej myśli politycznej Europa, nawet ze świadomością jej dualnego charakteru w zestawieniu Zachód – Wschód, była postrzegana jako
całość materialna i umysłowa, realna i abstrakcyjna, ale także identyfikowano ją z systemem etyczno-moralnym, filozoficznym, prawno-politycznym. Istniała też wizja Europy obdarzonej misją dziejową wobec własnej
społeczności oraz wobec świata. W tym rozumieniu była modelem do
powielania, do naśladownictwa. Europa symboliczna miała własne znaki
tożsamości na gruncie narodowym, religijnym, kulturalnym.2 Tworzyła
obszar przestrzeni architektonicznej, rozwoju sztuki, kreowania systemów filozoficznych. Była też miejscem kształtowania formalnych praw
ekonomicznych, ustalania kultury agrarnej, prowadzenia procesów urbanizacji, formułowania umów handlowych, budowania wolnego rynku.
W piśmiennictwie polskim odwoływano się do idei kojarzonych z europejskością, jak braterstwo, dobrobyt, pokój, porządek, równość, sprawiedliwość. Europa była synonimiczna z ideami wolności, demokracji politycznej, parlamentaryzmu, pluralizmu. Objawiała się jako miejsce kreacji
podstaw systemów politycznych, standardów monarchizmu i republikanizmu. Funkcjonowała Europa wartości uniwersalnych, jak bezpieczeństwo, indywidualność, godność ludzka, pokój, prawa człowieka, prawda. Na jej obszarze występowały motywy i tematy, które były wspólne
dla całej Europy, dając podstawę dla powstania i utrzymywania więzi.
Nadmienione składniki tożsamości europejskiej pozwalały na stwierdzenie, że „my, Europejczycy, oprócz elementów wspólnych […] mamy jeszcze
coś wspólnego: to, że poza nielicznymi wyjątkami zdajemy sobie sprawę,
choćby podświadomie, z własnych korzeni (często na skromnym pozioK. Kwaśniewski, Rozważania o tożsamości, [w:] Oblicza europejskiej tożsamości, red.
R. Suchocka, Poznań 2001, s. 21–28; F. Gołembski, Tożsamość europejska, tożsamość narodowa, tożsamość regionalna. Symbioza czy dysonans?, [w:] Dylematy polskiej transformacji, red.
J. Błuszkowski, Warszawa 2007, s. 262–276.
2
10
Wprowadzenie
mie lokalnej społeczności lub miasta), a zarazem poczuwamy się do więzi
z czymś większym – świadomość owa jest najsilniejsza u młodszych pokoleń”.3 Warto przy tej okazji zauważyć identyfikację Europy z tradycjami
duchowymi, mniej natomiast bywała utożsamiana ze zdobyczami technologicznymi, z aranżowaniem centrów nowej infrastruktury cywilizacyjnej, z kształtowaniem ośrodków podboju kosmosu, z tworzeniem nowych
technologii.
Obraz Europy, do którego nawiązywano w toku dyskursu publicznego o przyszłości kontynentu, kultury i cywilizacji, państw i narodów, języków, obyczajów, tradycji, był zróżnicowany. Opisywano byt wyobrażony, niekiedy zmitologizowany, czasami zastygły w nienaruszalnym
kształcie pamięci. Znajdowały się w nim fundamentalne składniki kultury duchowej i materialnej. Nadmieniano o tęsknotach polskich do pozostawania w Europie, utożsamianej z tradycjami helleńsko-rzymskimi i łacińsko-chrześcijańskimi, z tradycjami słowiańskimi i dorobkiem kulturowym Europy Wschodniej, ale też z estetyką w wyobrażeniach o Europie
Zachodniej jako wzorcu, bo „tam prawie wszystko, co związane jest z cywilizacją materialną, co porusza się, jeździ, funkcjonuje, gra, zamyka się
i otwiera – jest sprawne, ładne i immanentnie niejako europejskie”.4 Identyfikowano ją z kulturą czytelnictwa książek i prasy, dostępu do mediów
masowych, popularyzacji wiedzy.
Inicjatywa i koncepcja przygotowania niniejszego tomu powstała
w środowisku naukowym skupionym wokół Zakładu Myśli Politycznej
na Wydziale Politologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Projekt przygotowania opracowania naukowego poświęconego europejskim inspiracjom polskiej myśli politycznej spotkał się z dużym zainteresowaniem i odzewem szeregu środowisk naukowych w Polsce. Przedstawione artykuły naukowe zostały przygotowane przez politologów i historyków z różnych ośrodków naukowych (Białystok, Gdańsk, Katowice,
Kielce, Kraków, Lublin, Łódź, Opole, Szczecin, Toruń, Warszawa, Wrocław). Uczestnicy projektu przedstawili wyniki badań ogniskujące się wokół tytułowego zagadnienia.
Zakres chronologiczny niniejszego opracowania jest szeroki, obejmuje okres od schyłku XIX stulecia do pierwszej dekady XXI wieku, czyR. Hill, My, Europejczycy, tłum. W. Sobieraj, Warszawa 2004, s. 14. Badacz stereotypów europejskich zwrócił uwagę na istnienie ogólnoeuropejskiego systemu wartości, który „zapewnia pole do gry na przyzwoitym poziomie, której zasady wszyscy znają, nawet
jeśli ich nie przestrzegają. Pomaga też wydobyć z każdego to, co w nim najlepsze: niemiecką metodyczność, francuską błyskotliwość, brytyjski empiryzm, włoski oportunizm i tak
dalej”, tamże, s. 307.
4
A. Zagajewski, Wysoki mur (1985), [w:] Europejskie wizje…, s. 269.
3
Wprowadzenie
11
li od początku kształtowania nowoczesnej myśli politycznej do czasów
współczesnych, co pozwoliło na przedstawienie rozwoju i ewolucji myśli
politycznej na przestrzeni czasu w zakresie omawianego problemu. Dodać należy, że w badaniach myśli politycznej daty początkowe i końcowe
mają zazwyczaj charakter niewyrazisty, trudno bowiem wytyczyć precyzyjne granice rozwoju sfery koncepcyjnej stanowiącej podstawę myśli politycznej.
Teksty zamieszczone w tomie Europejskie inspiracje myśli politycznej
w Polsce zostały uporządkowane pod względem zakresowym w trzech
działach tematycznych. W pierwszym znalazły się opracowania zawierające odwołania do dominujących na kontynencie nurtów ideowych,
a także antropologicznych, filozoficznych, socjologicznych. Zawiera przegląd najważniejszych pojęć wytworzonych w Europie i ich recepcję w Polsce. Składa się z dziewięciu artykułów, których autorzy: Barbara Kubis,
Wojciech Kaute, Wojciech Saletra, Krzysztof Adamczyk, Grzegorz Zackiewicz, Henryk Cimek, Zdzisław Ilski, Renata Król-Mazur, Grzegorz Tokarz, Grzegorz Radomski skoncentrowali się na przedstawieniu czytelnikom zjawiska afiliacji myśli europejskiej. Natomiast drugi dział mieści
artykuły, w których znalazły się interpretacje myśli polskiej na gruncie
europejskich prądów kulturalnych, artystycznych, literackich, ponadto
trendów naukowych i edukacyjnych. Zwracano uwag na dyspozycyjny
charakter niektórych składników myśli politycznej. W dziale tym znajduje się jedenaście artykułów autorstwa: Jakuba Potulskiego, Jana Ryszarda
Sielezina, Jarosława Tomasiewicza, Ewy Maj, Anety Dawidowicz, Rafała Łętochy, Krystyny Rogaczewskiej, Bogumiła Grotta, Marka Białokura,
Eugeniusza Ponczka, Łukasza Lewkowicza. Trzeci dział składa się z siedmiu tekstów, których autorami są Bartosz Smolik, Konrad Jajecznik, Anna
Szwed, Tomasz Koziełło, Tomasz Sikorski, Dominik Szczepański, Jakub
Balawajder. Pozwala na ukazanie kontynuacji myśli politycznej w jej najważniejszych postaciach i formach. Warto przy tym zauważyć istnienie
cyklu życia idei, wzorców, wartości, wedle których funkcjonowała, rozwijała się czy zamierała określona myśl, nurt myślowy, system myślenia
o polityce. Istniała faza wejścia na rynek ideowy i polityczny, dalej była
faza adaptacji (instalacji), faza wzrostu dokumentowana popularnością na
rynku politycznym, niekiedy też faza dywergencji, następnie faza stabilizacji, ale też stagnacji, a niekiedy również upadku. Szeroko rozumiane
kwestie humanistyczne pozwalały na ukazanie gamy kanonów, nurtów,
kierunków odzwierciedlanie podziałów, których doświadczał kontynent
europejski. Myśl polityczna była zapisem epoki w dziejach idei w Euro-
12
Wprowadzenie
pie, odzwierciedleniem panujących w niej prądów umysłowych, podobnie jak była zapisem kolejnych faz duchowego rozwoju Polski.
W niniejszym tomie myśl polityczna jest interpretowana jako (1)
forma aktywności umysłowej człowieka, (2) rodzaj duchowej ekspresji,
(3) nośnik wartości uniwersalnych i indywidualnych, masowych i jednostkowych, ponadczasowych i długotrwałych oraz chwilowych i przemijających. Zawiera odniesienia do wartości politycznych, stylów myślenia,
wzorców postaw i zachowań politycznych.5 Stanowi obszar wartościowania racjonalnego i pozaracjonalnego, głównie bazującego na przeżyciach
i emocjach. Pozwala na odświeżanie wiedzy o sposobie konstruowania wypowiedzi, stawiania pytań i udzielania odpowiedzi, szczególnie
w kontekście najnowszych publikacji poświęconych funkcjom polskiej
myśli politycznej.6 Część uwagi badawczej poświęcono „wizyjności” myśli politycznej i jej ideowego, a więc abstrakcyjnego, wymiaru, mniej natomiast odnoszono się do konkretnych, funkcjonalnych rozwiązań politycznych, społecznych czy gospodarczych. Ujawniał się element dynamiczny
w postaci zjawiska dekompozycji podejścia do Europy w wyobrażeniach
sprzed połowy XX wieku oraz współczesnych.
W katalogu zagadnień badawczych z zakresu myśli politycznej znalazły się jej źródła ideowe i inspiracje zewnętrzne. Polska myśl polityczna
kształtowała się pod przemożnym wpływem dwóch kultur: zachodnioeuropejskiej i wschodnioeuropejskiej. Można zauważyć, że w polskiej myśli
politycznej dokonywała się: (1) uniwersalizacja, (2) syntetyzacja, (3) selekcja idei, wartości, pojęć i poglądów docierających z zewnętrznych ośrodków myślowych.
Na gruncie poniżej publikowanych tekstów wypada dostrzec zgodność badaczy co do struktury myśli politycznej, a także w kwestii opozycyjności motywów i tematów podjętych w Europie i w Polsce usystematyzowanych w parach: uniwersalne – lokalne, masowe – indywidualne, wieloczynnikowe – jednofunkcyjne, publiczne – prywatne. Zauważalna jest
pewna stabilność badań, a także zgodność pytań badawczych, kategorii
myśli politycznej, modeli metrycznych. Zastosowano deskryptory myśli
politycznej, wśród których znalazły się deskryptory uniwersalne, traktoJ. Jachymek, W. Paruch, Wstęp, [w:] Więcej niż niepodległość. Polska myśl polityczna
1918–1939, Lublin 2005, s. 11; E. Maj, A. Wójcik, Wstęp, [w:] Myśl polityczna w Polsce po 1989
roku. Wybrane nurty ideowe, red. E. Maj, A. Wójcik, Lublin 2008, s. 7.
6
Pojawiały się wzmianki o prezentowaniu myśli politycznej „w sposób odpowiadający jej funkcjom kulturotwórczym oraz zgodnie z rolą, którą ona odegrała w życiu publicznym narodu zachowującego samoświadomość nawet w długich okresach istnienia
bez własnej państwowości”, R. R. Ludwikowski, Historia polskiej myśli politycznej, Warszawa 2012, s. 10–11.
5
Wprowadzenie
13
wane jako „europejskie”, oraz deskryptory właściwe dla polskiej myśli
politycznej, rozpatrywane jako „rodzime” czy „lokalne”. Służyły wyszukiwaniu elementów myśli i ich segregowaniu. Dzięki tekstom zamieszczonym w tomie można było dokonać przeglądu najważniejszych metod
i technik rekonstrukcji myśli politycznej. Podjęto działania na rzecz przedstawienia bogactwa stylów dyskursu naukowego, co – jak można mniemać – wzmacnia wartość opracowania.
Ewa Maj
Aneta Dawidowicz