Praca z uczniem zdolnym

Problem pracy z uczniem zdolnym na zajeciach
zintegrowanych
Opracowanie:
Beata Kwiczak
„W całokształcie pracy dydaktyczno – wychowawczej podstawę działania
stanowi podmiotowość ucznia, samorządność i partnerstwo, szkoła jest terenem
wielostronnej aktywności uczniów, zaspokajania ich potrzeb, rozwijania
szerokich zainteresowań.” 1
Obserwując wychowanków mojej klasy zwróciłam uwagę na pewną grupę
dzieci, która wyróżniała się na tle innych uczniów. Wśród uczniów znajdują się
takie dzieci, których cechuje żywość, wyjątkowa pomysłowość, inicjatywa
w pracy. Dzieci te mają łatwość w przyswajaniu nowego materiału bez
nadmiernego wysiłku. Bez względu na pojawiające się trudności zawsze swoje
plany doprowadzają do końca, a ewentualne błędy szybko zauważają
i poprawiają. Zadania, które były im powierzone na zajęciach zintegrowanych
wykonywali bardzo szybko i sprawnie. Dzieci te rozpoczynając naukę w klasie
pierwszej potrafiły już czytać teksty, miały bardzo bogate słownictwo.
Charakteryzowała ich duża ciekawość intelektualna np.: zainteresowania
historią, przyrodą, otaczającym światem, o czym świadczą czytane
i wypożyczane książki w bibliotece szkolnej już w I półroczu. Dzieci te łatwo
skupiały się dłuższy czas na danym problemie, miały zdolności do samodzielnej
i skutecznej pracy. Wykazali się zdolnością obserwacji, umiejętnością
wyciągania wniosków, przewidywania i rozumowania. Ich zainteresowania
sięgały poza ramy programu nauczania klasy pierwszej. Organizując zajęcia
musiałam mieć na uwadze grupę tych uczniów, gdyż nie chciałam dopuścić
1. Oryl M.: Kształcenie wczesnoszkolne – próba reformy, Bydgoszcz 1990.
do tego, aby uczniowie nudzili się na lekcjach. Poprzez poczynione obserwacje,
wywiad (rozmowę) z rodzicami oraz rozmowy z samymi uczniami
stwierdziłam, że wśród dzieci istnieje grupa uczniów zdolnych.
Pragnąc, aby uczniowie rozwijali się wielostronnie, zdobywali sukcesy
w młodszym wieku szkolnym, rozwijali swoje indywidualne uzdolnienia
i zainteresowania, dlatego zajęłam się bliżej problemem pracy z dzieckiem
zdolnym.
Istotną sprawą stało się ustalenie, czy dziecko – uczeń jest aktywny
na lekcji, czy rzeczywiście wyprzedza rówieśników w zasobie wiedzy.
Pojęcie ucznia zdolnego w świetle literatury
Zagadnieniem zdolnych uczniów interesowało się wielu specjalistów.
J. Pieter mówi, że „uczeń zdolny uczy się bez nadmiernego wysiłku, bez licznych
pomyłek i szybko przyswaja sobie nowy materiał nauczania. (...) Długo pamięta
wiadomości dobrze zrozumiane.” 2
Zdolność – zdaniem Z. Pietrasińskiego – to „właściwości psychiczne, które
są warunkiem pomyślnego wykonania jakiegoś zadania.” 3
Wincenty Okoń uważa, iż „zdolność w psychologii możliwość uzyskania
spodziewanych wyników przy wykonywaniu danych czynności w określonych
warunkach zewnętrznych; zdolności mają charakter ogólny, tzn. ich obecność
2. Pieter J., Sprawa uczniów wybitnych. „Chowanna” 1967.
3. Pietrasiński Z., Zdolności, (w:) Tomaszewski (red.) Psychologie, PWN,
Warszawa 1982.
jest konieczna przy wykonywaniu przez człowieka różnych czynności. Do
takich ogólnych zdolności zalicza się: spostrzegawczość, sprawność myślenia,
wyobraźnię, pamięć, uwagę i sprawność motoryczną. Rozwój zdolności zależy
od wrodzonych właściwości systemu nerwowego, od wpływu kształcenia
i wychowania i postaw, oraz od własnej aktywności jednostki.” 4
Według Rynkowskiego „zdolności są to warunki wewnętrzne, dzięki
którym ludzie jednakowo zaangażowani, a więc o tej samej motywacji
i jednakowo przygotowani, opanowują daną działalność niejednakowo szybko,
a poziom osiągniętych przez nich rezultatów jest różny.” 5
Mówiąc o zdolnościach należy wspomnieć o talencie. Jest to wybitne
uzdolnienie do jakiejś dziedziny twórczości naukowej, literackiej, plastycznej.
Uczniami zdolnymi nazywa się często tych, którzy w swej karierze
szkolnej zdobywają osiągnięcia w konkursach, olimpiadach. Wyróżniają się
twórczą wyobraźnią i łatwością uczenia się.
Powszechnie przyjmuje się, że komponentem zdolności ogólnych jest
inteligencja. Według W. Sterna „inteligencja jest to zdolność nastawienia się
na nowe wymagania przez odpowiednie do tego celu zastosowanie środków
myślenia.” 6
4. Okoń W., Słownik Pedagogiczny, PWN, Warszawa 1984.
5. Reykowski J., Psychologia pedagogiczna (w:) Pedagogika. Podręcznik
akademicki, (red.) Godlewski M., Krawcewicz S., Wujek T., PWN,
Warszawa 1974.
6. Nakoneczna D., Kształcenie wielostronne stymulujące rozwój uzdolnień, WSiP,
Warszawa 1980.
Wechster traktuje inteligencję jako ogólną zdolność jednostki
przejawiającą się w ciekawym działaniu (Tamże, s. 33).
Podsumowując mogę stwierdzić, że głębokie i żarliwe zainteresowani,
wytrwała, intensywna praca i stymulujące pozytywne warunki społeczne decydują
o rozwoju uzdolnień człowieka.
Diagnozowanie uczniów zdolnych
Od dawna za główny czynnik warunkujący powodzenie człowieka w różnych
sytuacjach życiowych uważa się zdolności, dlatego podejmowano próby
stworzenia systemów kształcenia zdolności.
R. Deskartes np. przyczynił się do powstania koncepcji rozwijania uzdolnień
przez odpowiednie pobudzanie uczniów do aktywności intelektualnej w trakcie
nauki. W ciągu wieków wprowadzono zmiany w systemach nauczania,
prowadzono badania inteligencji sposobem naukowym – laboratoryjnym.
Pomiarem zdolności zajmował się m. in. A. Bienet i W. Stern. W Europie dziećmi
zdolnymi zainteresował się C. Burt, J.Pawłow, a w Polsce
M. Grzewczyk – Kaczyńska. Do dzisiaj jednak diagnozowanie uczniów zdolnych
stanowi duży problem.
Naukowe pomiary uzdolnień datują się w psychologii od F. Galtona (XIX w).
Przyjął on, że inteligencja rozkłada się w populacji zgodnie z tzw. Krzywą Gaussa
(krzywa dzwonowa). Znaczy to, że najwięcej ludzi posiada przeciętną
inteligencję, mniej osób wyższą oraz niższą od przeciętnej i najmniej bardzo
wysoką, bądź bardzo niską.
Powstały również testy inteligencji, które „polegały na prezentowaniu
dzieciom określonych, ściśle standardowych zadań do rozwiązania i w zależności
od tego, jak trudne w stosunku do wieku fizycznego dziecko rozwiązało –
określono jego inteligencję, posługując się tzw. ilorazem inteligencji.” 7
Zaleca się stosowanie testu Wechslera ponieważ uzyskane dzięki niemu
profile, czyli psychogramy, dają obraz badanego. Analizując psychogramy widać,
w jakim kierunku uczniowie wykazują zdolności.
Ilość osób w populacji posiadających określone ilorazy inteligencji wygląda
następująco:
• poniżej 70 (upośledzenie umysłowe): 2 – 3%
• 70 – 79 (pogranicze normy i upośledzenia): 6 – 7%
• 80 – 89 (ociężałość umysłowa): 15 – 16%
• 90 – 109 (inteligencja przeciętna): 16 –18%
• 110 – 119 (inteligencja ponadprzeciętna): 16 – 18%
• 120 – 139 (inteligencja wysoka): 8,6 – 11%
• powyżej 139 (inteligencja bardzo wysoka): 0,4 – 1%
Testy psychologiczne to narzędzie diagnostyczne służące do ilościowej
charakterystyki psychicznych właściwości człowieka. Ze względu na swoją
strukturę oraz cel, testy inteligencji dzielimy na różne kategorie. Wyodrębnić
7. Lewowicki T., Kształcenie uczniów zdolnych, WsiP, Warszawa 1986.
można testy indywidualne i grupowe, słowne i wykonaniowe, rozwojowe
i kliniczne czy wreszcie testy zdolności umysłowych.
Zadania do grupowych testów inteligencji są sformułowane w postaci spiralnej,
czyli w trakcie ich rozwiązywania rośnie trudność zadań. Poziom intelektualny
uczniów można też badać za pomocą testów J. C. Ravena. Skala tych testów
przeznaczona jest do mierzenia zdolności myślenia. W krótkim czasie można
przebadać wszystkich uczniów, a dzięki przeanalizowanym wynikom określić
poziom inteligencji.
Do pomiaru zdolności specjalnych stosowane też są testy uzdolnień
muzycznych Winga, w diagnozie uzdolnień plastycznych wykorzystuje się testy
upodobań estetycznych np. test Mayera.
Często stosowaną techniką jest również obserwacja. Stosować ją mogą
nie tylko psychologowie, ale również rodzice, nauczyciele, koledzy, przełożeni.
„Obserwacje prowadzone są najczęściej za pomocą specjalnie do tego celu
przygotowanych arkuszy obserwacji.” 8
W czasie prowadzenia badań należy pamiętać, iż w zależności
od zastosowanej metodologii będziemy uzyskiwali inne informacje o poziomie
i rodzaju uzdolnień. Nie ma metody uniwersalnej, tj. takiej, która by się nadawała
do pomyślnych badań w każdej nauce, bądź do każdego problemu naukowego.
8. Pietrasiński Z., Zdolności, (w:) Tomaszewski (red.) Psychologie, PWN,
Warszawa 1982.
Praca z uczniem zdolnym
„Uczniowie zdolni ze względu na swoje specyficzne właściwości
intelektualne i osobowościowe – mają odmienne od swych rówieśników potrzeby
rozwojowe. Zaspokojenie tych potrzeb wymaga też odpowiednio, dostosowanego
do ich właściwości nauczania.” 9
„Praca dydaktyczno – wychowawcza z uczniami zdolnymi jest specyficzna.
Może być rozpatrywana z punktu widzenia organizacyjnego i pedagogicznego.
W zakresie organizacyjnym uwzględnia się przyspieszenie w przerabianiu
materiału programowego określonej klasy. (...)
W zakresie pedagogicznym wprowadza się zabiegi zmierzające do
rozszerzania zasobu wiedzy.” 10
Na dzień dzisiejszy brakuje odpowiednich opracowań , które mówią o tym,
jak kształcić uczniów zdolnych już na poziomie nauczania zintegrowanego. Rola
nauczyciela polega więc na stwarzaniu uczniom optymalnych warunków do nauki.
Jeśli chodzi o warunki wychowawcze stwarzane przez szkołę, to „należy
dążyć do właściwej i bezstronnej postawy wobec dziecka zdolnego, tolerancji dla
jego ewentualnej nietypowości w zachowaniu, doceniania samodzielności jego
myślenia i działania oraz oryginalności w rozwiązywaniu zadań.” 11
9. Tyszkowa M., Zdolności, osobowości i działalność uczniów, PWN,
Warszawa 1990.
10. Oryl M., Kształcenie wczesnoszkolne – próba reformy, Bydgoszcz 1990.
11. Kruszewski K., (red.) Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela, PWN,
Warszawa 1993.
Etapy pracy z uczniami zdolnymi
W pracy z uczniami zdolnymi wyróżnić można kilka etapów:
1. Organizacja wstępna. Pracę należy rozpoczynać od wyłonienia z całej grupy
kilku uczniów albo najzdolniejszych, albo najpopularniejszych społecznie. Wybór
musi być dokonany z wyczuciem zadań i klimatu w klasie. Wybrana grupa
uczniów jest najpierw wdrażana do pracy samodzielnej i indywidualnej, a potem
zaczyna się praca z całym zespołem, który dzieli się na podgrupy pracujące
pod kierunkiem wybranych uczniów. Na ogół sądzi się, iż organizacji wstępnej
należy poświęcić 6 pierwszych tygodni. Ustala się wtedy sposoby postępowania
oraz zbierania materiałów, a także określa wzajemne relacje. Należy czuwać
nad tym, aby przydział zadań odbywał się zgodnie ze zdolnościami
i zainteresowaniami uczniów.
2. Praca samodzielna i niezależna oraz w różnym stopniu indywidualna.
Uczniowie realizują swój plan pracy indywidualnej i grupowej: pracują w czytelni,
prowadzą eksperymenty lub zbierają potrzebne im materiały. Nauczyciel musi być
w stałym kontakcie z nimi, dzięki czemu kieruje nauką uczniów, podsuwa sposoby
radzenia sobie z trudnościami.
3. Podsumowanie wyników i sformułowanie wniosków – tzw. sesja zamykająca.
Przygotowując się do niej uczniowie muszą ponownie przemyśleć omawiany
problem, krytycznie ocenić prace własne i cudze. Zmusza ich to też do nabywania
i doskonalenia umiejętności argumentowania i prezentowania własnego dorobku.
Sesja zamykająca jest poprzedzona etapem wstępnych przygotowań – okresem
indywidualnej nauki i pracy, w której toku uczniowie, po zapoznaniu się z całością
zadań stojących przed grupa, dokonują ich redukcji i rozbicia na problemy
szczegółowe, ustalają program działania, formy i organizację pracy oraz sposoby
demonstrowania jej rezultatów. (Etapy pracy w: Borzym J.) 12
Praca z dzieckiem zdolnym jest sztuką szczególnie trudną, wymagającą
od nauczyciela gruntownego przygotowania naukowego i psychologiczno –
pedagogicznego. „Nauczyciel powinien pamiętać, że dzieci energiczne
i swobodniejsze potrzebują przede wszystkim ukierunkowania, wskazania drogi
rozwoju, (...) porady i tworzenia sytuacji do rozwoju niezależności myślenia.(...)
Ucznia stawia się w takich sytuacjach, w których on staje się eksperymentatorem,
w sytuacjach dających mu możliwości zadawania sobie pytań i szukania na nie
odpowiedzi.” 13 Co w rezultacie staje się powodem zwiększenia efektów pracy
z uczniem zdolnym i wybitnym.
Plan oddziaływań (prognoza)
Opierając się na wskazaniach literatury dotyczących pracy z uczniem
zdolnym i poczynionych przeze mnie obserwacji stwierdzam, iż w mojej klasie jest
grupa uczniów zdolnych. Uczniowie ci z natury są czynni i cechuje ich pęd
do działania, dlatego też zamierzam rozwijać ich aktywność twórczą, ich zdolności
poprzez stosowanie na zajęciach zintegrowanych różnych metod i form pracy np.:
• improwizowanie tekstów lektury, wierszy, czytanek,
12. Borzym J., Uczniowie zdolni, PWN, Warszawa 1979.
13. Zborowski J., Rozwijanie aktywności twórczej dzieci, WSiP, Warszawa 1986.
• opowiadania twórcze
• gry dydaktyczne
• wycieczki
• ilustrowanie tekstów
• redagowanie i wydawanie gazetki klasowej
• swobodne wypowiedzi
• notatki kronikarskie
• wymianę międzyszkolnej korespondencji
• realizację programu regionalnego
• stosowanie metod aktywizujących (np.: burzę mózgów)
PLAN ODDZIAŁYWAŃ
ZADANIE
Kiedy?
(przypuszczalny termin)
improwizowanie tekstów W zależności od potrzeb,
lektury, wierszy, czytanek, przy omawianiu lektur oraz
tekstów nadających się do
inscenizacji.
opowiadania twórcze
W klasie II w pierwszym
i drugim półroczu
gry dydaktyczne
W zależności od potrzeb
Jak?
SPOSÓB
REALIZACJI
Improwizacje,
gry dramatyczne
i przedstawienia.
Krótkie opowiadania,
rymowanki i wierszyki.
Gry opracowane przeze
mnie wykorzystywane
jako wprowadzenie do
zajęć, gry utrwalające
materiał, przy rachunku
pamięciowym.
redagowanie i wydawanie Raz w miesiącu
gazetki klasowej
ilustrowanie tekstów
swobodne wypowiedzi
wymiana międzyszkolnej
korespondencji
realizacja programu
regionalnego
stosowanie metod
aktywizujących (np.:
burzę mózgów)
Opracowanie w grupach
makiety, następnie
przepisanie na format
A 4 nadający się do
kserowania.
W zależności od potrzeb
Podczas realizowania
edukacji plastycznej
Gdy tylko uczniowie
Pogadanki, rozmowy,
wyrażają chęć swobodnych dyskusje na zajęciach.
wypowiedzi (uważam,
że dziecko należy zawsze
wysłuchać)
Z okazji różnych świąt,
Układanie treści na
uroczystości.
zajęciach – wysyłanie
pocztówek, listów,
życzeń.
Realizacja zadań zgodna
Wycieczki, spotkania
z harmonogramem ujętym z ludźmi, uczestnictwo
w planie.
w konkursach
i wystawach, praca na
zajęciach zintegrowanych
W zależności od potrzeb
Na zajęciach
zintegrowanych,
w ramach pracy
grupowej.
Zakończenie
Poprzez swoją pracę pedagogiczną zamierzam wspierać aktywność
edukacyjną uczniów. Mam nadzieję, iż przez dobrze zorganizowane nauczanie,
w szczególności nacisk na pracę z uczniem zdolnym doprowadzę do tego,
iż w klasie II i III moi wychowankowie osiągną znaczne sukcesy w nauczaniu.
Wynikiem mojej pracy z nimi będą celujące oceny opisowe jak również zaszczytne
miejsca w konkursach szkolnych.
Wnioski
Spodziewam się, że uda się dzieciom osiągnąć następujące cele:
1. Zdobędą zaszczytne miejsca w konkursach szkolnych: „Wiedzy
o Czarnkowie”, „Wiedzy o Patronie”, „Biegły matematyk”.
2. Dzięki doskonaleniu aktywności twórczej, uczniowie będą reprezentowali klasę
w konkursach plastycznych.
3. Wzrośnie zainteresowanie czytelnictwem, a także liczba wypożyczeń książek
w bibliotece szkolnej.
Opracowanie:
Beata Kwiczak