Instytucjonalistyka – metodologiczna podstawa oceny działań

Zeszyty Naukowe UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO w SIEDLCACH
Nr 87
Seria: Administracja i Zarz dzanie
2010
prof. dr hab. Aleksander V. Charnavalau
Uniwersytet Brzeski im. A.S. Puszkina, Bia!oru"
Instytucjonalistyka – metodologiczna podstawa
oceny dzia a! gospodarczych na Bia orusi
Institution – methodological base of the evaluation
of economic activity in Belarus
Streszczenie: W artykule przedstawiono ocen procesów tworzenia i rozwoju instytucjonalnego !rodowiska zwi"zanego z transformacj" gospodarki oraz przedstawiono
metodologiczne podej!cie, które mo#na zastosowa$ do ró#nych koncepcji tworzenia
prawa umo#liwiaj"cego rozwój instytucji rynkowych. W artykule autor proponuje metody poparte jako!ciowo-ilo!ciowymi parametrami efektywno!ci instytucjonalnej.
Abstract: The article examines the processes of formation and development of
institutional environment in transforming economics. The article works out
methodological approaches to understanding of different styles in the lawmaking that
could be used for the purposes of forming of market economic institutions. The
author proposes some methods substantiating qualitative and quantitative
parameters of institutional efficiency.
Wst"p
Wielu ekonomistów reprezentuje w badaniach naukowych takie podej"cia do procesów gospodarczych, które jest bardziej podobne do in#ynieryjnych rozwi za$ (na przyk!ad, budownictwa mostu) ani#eli maja zwi zek
z tworzeniem kontaktów mi%dzy lud&mi (co mo#na porówna' z zachowaniem
si% «ogrodnika, obcuj cego z #ywymi ro"linami»). Inaczej mówi c, w pracach naukowych (dyplomowych, doktorskich) dominuje mechanistyczne podej"cie do modelowania systemów gospodarczych. Taki stan rzeczy zwi zany jest z faktyczn nieobecno"ci na Bia!orusi w mi%dzynarodowej szkole
ekonomii instytucjonalnej1. Dlatego obiektem modelowania bia!oruskich ba1
(.). *+,+-+./0, %&'(')*+,-&', './01'20(*, 2 33I 2,&,: 4/,.5,4-6 -),(0 (05+(''./01'204,78('9 :0/0;*<)= // >04,/*07= ),?;5(0/';('<' @'/5)0 «A./01'20(*, ;76
5-4'9+*2'<' /012*4*6», 12.3/, 4+356782/9 :+89;63< (5-6 95;. 2005 =.), 3. 555; >.?. @+;
.0A980A, A (,'.B';*)'-4* :/,:';020(*6 ('2'9 *(-4*45C*'(078('9 D&'(')*+,-&'9
4,'/**. // >04,/*07= ),?;5(0/';('<' @'/5)0 «A./01'20(*, ;76 5-4'9+*2'<' /012*4*6», 12.3/, 4+356782/9 :+89;63< (5-6 95;. 2005 =.), 3. 609.
ZN nr 86
Seria: Administracja i Zarz dzanie (13)2010
84
A.V. Charnavalau
daczy pozostaje neoklasyczny czEowiek ekonomiczny, mimo #e w XXI wieku
zmieni!y si% uwarunkowania zarówno ryzyka, jak i zagro#enia, wp!ywaj ce
na rozwoju gospodarczy pa$stwa.
Realizuj c takie wa#ne funkcje zarz dzania jak: planowanie, projektowanie i prognozowanie ekonomi"ci wci # pozostaj w ramach zerowych
kosztów transakcyjnych, to znaczy w ramach tradycyjnego neoklasycyzmu,
który jest aktywnie krytykowany ju# prawie od stulecia. Zak!adam, #e opracowane obecnie biznesplany, plany marketingowe, plany rozwoju produkcji
i inne prognozy, b%d spe!nia' si% dzi%ki wyj tkowo racjonalnym, sumiennym i uczciwym dyrektorom, co znaczy, #e en ante ekonomi"ci w swojej
dzia!alno"ci opieraj si% na neoklasycznym modelu czEowieka ekonomicznego, charakteryzuj"cego si w swoim zachowaniu peEn" racjonalno!ci". Nie
przypuszczam, #eby kontrakty w ci gu okresu planowego mog!y by' zmieniane, gdy inne pa$stwa wprowadzaj ograniczenia na eksport naszej produkcji. Ze strony kontrahentów w takiej sytuacji mo#e doj"' do oportunizmu2.
Inaczej mówi c, metody projektowania znajduj si% w tych ramach,
które zosta!y scharakteryzowane przez laureata Nagrody Nobla z roku 1991
R. CoaseBa3 nast%puj co: „Jeszcze jedna cecha nowoczesnej teorii ekonomicznej sprzyja!a lekcewa# cemu stosunkowi do innych aspektów systemu:
wzrastaj ca abstrakcyjno"' analizy, która prawdopodobnie nie potrzebuje
szczegó!owej wiedzy realnego systemu ekonomicznego, albo w pewnym
stopniu, pozwala obej"' si% bez takiej wiedzy […] Badany system istnieje nie
na ziemi, ale w umys!ach ekonomistów. Nazwa!em taki system „teori
ekonomiczn dla dydaktyki szkolnej”, terminy „firma” i „rynek” figuruj , ale
bez jakiejkolwiek realnej tre"ci. W ramach g!ównego nurtu ekonomii
(mainstream) firma najcz%"ciej jest traktowana jak „czarna skrzynka”4.
Lecz R. Coase, wzywa! nie do tego, by"my swoimi dzia!aniami potwierdzali s!uszno"' neoklasyki, a do tego, by ekonomi"ci zacz%li poznawa'
"wiat przez dodatnie koszty transakcyjne.
W zwi zku z tym, ukazanie si% w bia!oruskim czasopi"mie ekonomicznym artyku!u A.I. Cuczenka «Wykorzystanie neoinstytucjonalnych podej"'
w bia!oruskim modelu gospodarczym»5 mo#na uzna' za wydarzenie, które
inspiruje naukowe zainteresowanie i daje mo#liwo"' rozwoju dyskusji w bia!oruskim "rodowisku naukowym.
Przedstawiony artyku!, wykorzystuj c ramy nowej ekonomii instytucjonalnej, stworzonej przez laureata Nagrody Nobla z roku 2009 O.E. Williamsona, spe!nia nast%puj ce zadania: uzasadnia metodologiczne podstawy
2
Prof. Stanis!aw Rudolf uwa#a #e „Oportunizm jest subteln i dobrze zakorzenion cech ludzkiej natury i st d powinien by' uwzgl%dniany w badaniach organizacji gospodarczych”. Zdaniem
O.E. Williamsona oportunizm nale#y rozumie' jako „przebieg!e d #enie do realizacji w!asnego
interesu (…) odnosi si% on do niekompletnego b d& zniekszta!conego ujawniania informacji,
zw!aszcza do "wiadomie podejmowanych wysi!ków, by wprowadzi' w b! d, zniekszta!ci', zatai', zaciemni' lub pogmatwa' sprawy w inny sposób”.
3
W wyk!adzie noblowskim The Institutional Structure of Production, s. 342.
4
Tam#e, s. 342.
5
>.D. *6E+.0/, F-:'781'20(*, *(-4*45C*'(078(=B :';B';'2 2 .,7'/5--&'9 D&'(')*+,-&'9 )';,7* // :+80;633/2F G/0.0,2E+3/2F H6;.98, I 2, 2005, 3. 4-12.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
ZN nr 87
Instytucjonalistyka – metodologiczna podstawa oceny dzia!a" gospodarczych na Bia!orusi
85
badaG !rodowiska instytucjonalnego, w którym funkcjonuje biaEoruski model
gospodarczy, szacuje mo#liwo!ci zastosowania hipotezy. R. CoaseHa dla
badania znaczenia kosztów transakcyjnych przy formowaniu biaEoruskiego
systemu instytucji rynkowych. To wszystko pozwoli sformuEowa$ kryteria
oceny efektywno!ci instytucjonalnej.
O teoretycznym znaczeniu zasady indywidualizmu mietodologicznego
Analiza materia!ów artyku!u A. Cuczenka prowokuje do pyta$ o charakterze metodologicznym. Tak, na przyk!ad, czytamy, #e «[…] nale#y z niepokojeniem odnosi' si% do prób poszczególnych przedstawicieli rosyjskiej
ekonomii, które uto#samiaj neoinstytucjonalizm z podej"ciami, które panowa!o w radzieckiej ekonomii politycznej. W szczególno"ci W.G. Griebiennikow wskazuje jako bardzo wa#n zasad% stanowi zasada metodologicznego
socjalizmu (kolektywizmu) […], takie podej"cie do instytucjonalizmu jest ma!o efektywne […]»6. Podkre"laj c wa#no"' takiego lub podobnego traktowania zasady indywidualizmu metodologicznego dla identyfikowania neoinstytucjonalizmu albo nowej ekonomii instytucjonalnej zwracam uwag%, #e
zasada metodologicznego kolektywizmu nie ma #adnego zwi zku z zasad
nowoczesnego instytucjonalizmu, poniewa# ta zasada «zaw%drowa!a»
w przestrze$ badawcz przypadkowo i dzi%ki inicjatywie samego W.R. Griebiennikowa. Badanie efektywno"ci albo nieefektywno"ci i zasady kolektywizmu metodologicznego mo#na okre"li' jako strat% czasu, bada' trzeba
wp!ywy zasady indywidualizmu mietodologicznego, na podstawie których
powstaj ró#norodne paradygmaty w ekonomii.
Ró#norodno"' traktowania zasady indywidualizmu metodologicznego
niew tpliwie przejawia si% w rozgraniczeniu ró#nych nurtów w ramach samego instytucjonalizmu. Dla obja"nienia porz dku takiego rozgraniczenia
wygodnie wykorzysta' demokratyczne kryterium programów naukowo-badawczych, maj cych cechy charakterystyczne dla paradygmatów naukowych, zaproponowany przez I. Lakatosa. Jak wiadomo «twarde j dro» paradygmatu neoklasycznego (nowoczesny mainstream jest przedmiotem studiowania we wszystkich uniwersytetach "wiata) na równi z przes!ankami
o: równowadze, racjonalnym zachowaniu si , nieobecno!ci informacyjnych
problemów, wykorzystuj cymi tak#e zasad indywidualizmu mietodologicznego.
W swoim czasie, dokonawszy próby uzupe!nienia «twardego j dra»
neoklasycznego nurtu koncepcj! kosztów transakcyjnych, R. Coase i jego zwolennicy utworzyli paradygmat neoinstytucjonalnej ekonomii (NIT), która to sta!a si% wyj"ciow platform dla ukazania «teorii praw w!asno"ci»,
«ekonomicznej teorii prawa», «teorii wyboru spo!ecznego» i niektórych innych. Tego kierunku rozwoju ekonomii instytucjonalnej trzyma si% w ekonomii zachodniej R. Coase, R. Posner, D. Stigler oraz O. Olejnik, R. Kapielusznikow, W. Tambowcew i inni w Rosji. O.E. Williamson i jego zwolennicy
6
>.D. *6E+.0/, D3508<J0A9.2+ 2.3K2K6L20.98<.MN 50ON0O0A A 7+80;633/0F G/0.0,2E+3/0F ,0O+82 // :+80;633/2F G/0.0,2E+3/2F H6;.98, I 2, 2005, 3. 7.
ZN nr 87
Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
86
A.V. Charnavalau
(G.M. Hodgson, F.G. Hayden) zmienili paradygmat badawczy, oprócz tego
tak#e struktur% «twardego j dra» neoklasycyzmu7. W rezultacie powsta! nowy kierunek badawczy, który przyj%to nazywa' jako nowa ekonomia instytucjonalna (NET). Zgodnie z podej"ciem I. Lakatosa, NET w! cza w «twarde j dro» przes!anki o: ograniczonej racjonalno!ci i wielo!ci stanów
równowagi i obja!nienie wa#no!ci instytucji oraz kosztów informacyjnych.
Natomiast odrzuca neoklasyczn zasad indywidualizmu metodologicznego.
Jak wykorzysta' zasad% indywidualizmu metodologicznego w nowej
ekonomii instytucjonalnej? Z jednej strony, zasada metodologicznego socjalizmu jest nie do przyj%cia, poniewa# nie pozwala ilo"ciowo oszacowa' stopnia maksymalizacji funkcji u#yteczno"ci w gospodarce, jak równie# odci ga
ekonomistów od stosowania metody indukcyjnej i sk!ania do wykorzystania
g!ównych modeli dedukcyjno-hipotetycznych; z drugiej strony - indywidualizm metodologiczny ogranicza przedmiotowe ramy ekonomii i nie daje
mo#liwo"ci w! czy' w ekonomiczn analiz% instytucji, koszty transakcyjne,
szacowanie warto"ci informacji, bardziej poszerzy' traktowanie kategorii
efektywno"ci. Ten metodologiczny problem, zdaniem G.M. Hodgsona, rozstrzyga si% nast%puj co: dla nowoczesnych bada$ instytucjonalnych znacz c powinna sta' si% zasada celowego indywidualizmu8 - u jej podstawy znajduj si% okre"lone instytucje "wiata realnego. Dlatego nowoczesny
instytucjonalizm rozpatruje problem indywidualizmu metodologicznego nast%puj co: s to dziaEania celowego indywidualizmu, reaguj"cego na istniej"ce w systemie gospodarczym instytucje, które kieruj" i ograniczaj" dziaEania jednostki. Przy tym instytucje i kultura odgrywaj" dominuj"c" rol
w formowaniu samych celów i wywieraj" wpEyw na te ostatnie (rys. 1).
4
I
4
4
O
I
4
4
O
4
I
4
I
O
O
P - celowe dzia!ania jednostek ludzkich; I - instytucje; O - normy spo!eczno-kulturowe
Rys. 1. Wykres celowych dzia!a$ jednostki ludzkiej w systemie gospodarczym
Fig. 1. Graph of the intentional action of the human unit in the economic system
Pród!o: Q. R0OH30., %&'(')*+,-&06 4,'/*6 * *(-4*454= - 1: «Q+80» 2003, c. 96-118.
Source: Q. R0OH30., %&'(')*+,-&06 4,'/*6 * *(-4*454= - 1: «Q+80» 2003, pp. 96-118.
7
S.D. T28<U,30., %&'(')*+,-&*, *(-4*454= &0:*407*1)0. )57.: 8+.2JO9K, 1996, Williamson, Oliver V. The Organization of Work: A Comparative Institutional Assessment // Journal
of Economic Behavior and Organization 1 (March) 1980. p. 14-17.
8
Q. R0OH30., %&'(')*+,-&06 4,'/*6 * *(-4*454= - 1: «Q+80» 2003, c. 96-118.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
ZN nr 87
Instytucjonalistyka – metodologiczna podstawa oceny dzia!a" gospodarczych na Bia!orusi
87
.Jaki wniosek mo#na wyci gn ' z krytycznej analizy indywidualizmu
metodologicznego w zwi zku z jego przydatno"ci do nowoczesnych bada$
ekonomicznych i analizy sytuacyjnej na Bia!orusi9? Moim zdaniem wniosek
jest nast%puj cy: neoinstytucjonalizm, maj cy w swojej podstawie «twarde
j dro» neoklasyczne i ortodoksyjn zasad% indywidualizmu metodologicznego, któr podkre"la pan A. Iuczenok w ramach charakterystyki biaEoruskiego
modelu gospodarczego dla tego celu nie odpowiada. Poniewa#, po pierwsze: zastosowanie wskazanej zasady do bada$ gospodarki Bia!orusi stanowi
sprzeczno"' pomi%dzy globalnymi wskaJnikami i orientacj" na zysk; po drugie, w takim przypadku nie uwzgl%dniane s ideologiczne i spo!eczne sk!adowe bia!oruskiej polityki gospodarczej.
Tylko nowa ekonomia instytucjonalna, która zmodyfikowa!a zasad% indywidualizmu metodologicznego w zasad% celowego indywidualizmu, jak
b%dzie pokazane poni#ej, mo#e s!u#y' metodologiczn podstaw do bada$
dla instytucjonalnego "rodowiska na Bia!orusi. Tylko zasada celowego indywidualizmu mo#e doprowadzi' do formu!owania parametrów instytucjonalnej
efektywno"ci. Wracaj c do polemiki z A. Iuczenkiem nale#y zaznaczy', #e
nowa ekonomia instytucjonalna odrzuca nie tylko zasad% indywidualizmu
metodologicznego, lecz równie# metodologi% kra$cowej i zrównowa#onej
analizy i wykorzystuje ewolucyjno-socjologiczne metody dla krytyki i neoklasycyzmu i neoinstytucjonalizmu. Pos!uguj c si% metodologiczn podstaw
neoinstytucjonalizmu jest do"' z!o#enie krytykowa' mainstream w stosunku
do jego ograniczenia. Próbuje to urzeczywistni' A. Iuczenok w swoim artykule: «Badanie specyfiki prowadzonej polityki gospodarczej w Republice Bia!oru"» gdzie doprowadza do wyjawienia sytuacji, które jest z!o#enie poj ',
opieraj c si% na mainstream i jego teori% regulacji. W szczególno"ci, jak na
podstawie postulatu mainstreamu o tym, #e firmy powinni post%powa'
w swoim dzia!aniu opieraj c si% na zasadzie maksymalizacji zysku, obja"nia' zwi%kszenie przez przedsi%biorstwa d #enia do globalnych wska&ników, odwracaj si% od wska&ników zysku10.
Krytykuj c neoklasyków z pozycji neoinstytucjonalizmu, autor w swojej
pracy wraca na metodologiczne pozycje mainstreamu, broni c zasad% indywidualizmu metodologicznego w twierdzeniu, #e «zwolennicy tego (metodologicznego socjalizmu) podej"cia zorientowani na ignorowanie osobistych
zainteresowa$ cz!owieka, proponuj ekonomii badanie problemów gospodarczych tylko na poziomie zespo!ów (kolektywów). Takie podej"cie do instytucjonalizmu jest ma!o efektywne, poniewa# w!a"nie ignorowanie ekonomicznych zainteresowa$ cz!owieka, orientacja tylko na za!og% i interesy
9
WskaJnik Rozwoju SpoEecznego 2007 (Human Development Index): Bia!oru" jest zaliczana do
górnej kategorii krajów z wysokim wska&nikiem rozwoju spo!ecznego, ma warto"' wska&nika
0,804 (wzrost o 6,5% w porównaniu z r. 1995) i 37 miejsce na 177. WskaJnik Jako!ci Kycia
2007 (Quality of Life Index): Bia!oru" ma100 miejsce na 111. WskaJnik Wolno!ci Gospodarczej
2007 (Economic Freedom Index): Bia!oru" zosta!a zakwalifikowana do grupy pa$stw o "represjonowanej gospodarce" i zaj%!a 145 miejsce (na 157).
10
>.D *6E+.0/, F-:'781'20(*, *(-4*45C*'(078(=B :';B';'2 2 .,7'/5--&'9 D&'(')*+,-&'9 )';,7* // :+80;633/2F G/0.0,2E+3/2F H6;.98, I 2, 2005, 3. 4.
ZN nr 87
Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
88
A.V. Charnavalau
pa$stwowe cz%sto doprowadza!y do powa#nych kryzysów spo!eczno-gospodarczaych i powstawania puEapek instytucjonalnych».
Taka teoretyczna teza, bazuj ca si% na zasadzie indywidualizmu metodologicznego, mo#e doprowadzi' pana A. Iuczenka do puEapki socialnokulturowej (na zasadzie «ka#dy sam za siebie», «ka#dy sam jest kowalem
swojego szcz !cia» lub «bogaty powinien by$ jeszcze bogatszy»). Ta teoretyczna teza znajduje si% w stanowczej sprzeczno"ci ze s!owia$sk (bia!orusk ) narodow ide i tradycj . Co wi%cej, zasada indywidualizmu metodologicznego nie pozwala obja"ni' wiele nowoczesnych zjawisk w bia!oruskiej
gospodarce (tabela 1). Na przyk!ad nie wyja"nia w pe!ni takich zjawisk jak:
firma, przedsi%biorstwo lub organizacja, szeroka ingerencja pa$stwa w gospodark%, narodowe cechy instytucji rynkowych nie maj cych podobnych na
zachodnie wzorów (tabela 2), procesy formowania spo!ecznie zorientowanej
polityki wzrostu gospodarczego i inne.
Tabela 1. Wzrost PKB Bia!orusi obliczony wed!ug ró#nych metod (rok
1991=100%)
Table 1. Increase in GDP of Belarus estimated according to different
methods (1991 = 100%)
Lata
Wskaznik
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
Roczny temp wzrostu PKB, %
111,4
108,4
103,4
105,8
104,7
105,0
107,0
111,0
Wzrost PKB wed ug
metody mi!dzynarodowej,%
93,2
93,9
91,8
97,1
95,9
96,3
99,1
101,8
Pród!o: opracowanie w!asne na podstawie bada$.
Source: own study on the basis of the research.
Z pozycji mainstreamu du# firm% niepoprawnie traktuje si% jak jednostk%, prze"laduj c jej jeden tylko cel – maksymalizacj% u#yteczno!ci
w postaci zysku, podczas gdy w!a"ciciele s zorientowani na zysk, a grupowa (lub kolektywna) orientacja pracowników zainteresowana jest wysok
p!ac , a organy pa$stwowe zainteresowane s uzyskaniem wysokich podatków. Z pozycji nowej ekonomii instytucjonalnej grupowe interesy za!ogi,
pa$stwa i w!a"cicieli mog by' obja"nione z pozycji metodologicznej wykorzystuj cej zasad% celowego indywidualizmu, dzia!aj cego w ramach systemu prawa konkretnego pa$stwa.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
ZN nr 87
Instytucjonalistyka – metodologiczna podstawa oceny dzia!a" gospodarczych na Bia!orusi
89
Tabela 2. System bia!oruskich instytucji gospodarczych
Table 2. System of Belarusian economic institutions
Dzia aj ce rynkowe instytucje
Instytucja planowania gospodarczego
Instytucja pieni!"nej wymiany towarowej
i wolnego rynku walutowego
Instytucja przedsi!biorczo$ci
Podatkowa instytucja
Instytucja s du gospodarczego
Instytucja bankructwa
Instytucja banków komercyjnych
Instytucja wolnego handlu mi!dzynarodowego
Instytucja ubezpiecze% spo#ecznych
Niedzia!aj ce albo cz"#ciowo dzia!aj ce rynkowe instytucje
Instytucja liberalnego zarz dzania gospodark
Instytucja prywatnej w#asno$ci na ziemie
Instytucja papierów warto$ciowych
Instytucja transakcji
Instytucja ubezpieczenia ryzyka gospodarczego
Instytucja ubezpieczenia "ycia
Instytucja rynkowego systemu rent
i emerytur
Instytucja wykszta#cenia wy"szego wed#ug
procesu Bolo%skiego
Instytucja medycyny ubezpieczeniowej
ród!o: opracowanie w!asne na podstawie bada".
Source: own study on the basis of the research.
Instytucjonalne rodowisko bia!oruskiego modelu gospodarczego
Nale#y ca!kowicie zgodzi si$ z twierdzeniem A. uczenka o specyficzno%ci postradzieckiej mentalno%ci i niezgodno%ci istniej&cych zwyczajów
i tradycji pocz&tku lat 90. z instytucj& rynkow&11. O tym za% mówi i B. Jerznkian «praktyka ujawni!a niezgodno%' instytucji korporacyjnego zarz&dzania,
importowanych z rozwini$tych krajów, z realnymi potrzebami przedsi$biorstw
w gospodarkach przej%ciowych, o czym %wiadczy ca!y szereg bada" empirycznych»12. Jak#e urzeczywistni' przekszta!cenia: importowa' zachodnie
instytucje lub «hodowa'» ich we w!asnym %rodowisku instytucjonalnym?13.
Dla poprawnej oceny rezultatów rynkowych przekszta!ce" na Bia!orusi nale#y przeanalizowa' problem ewolucji instytucjonalnego %rodowiska. W takich
badaniach niezb$dnym b$dzie dodanie do naszej analizy oprócz bada" tradycji zarz&dczej, która to zakorzeni!a si$ z czasów radzieckich, jeszcze i badanie dominuj&cego w ka#dym pa"stwie czynnika religijnego, którego nawet
w latach w!adzy radzieckiej istnia! g!$boko zakorzeniony na poziomie rodzinnym. Oprócz tego, i sama radziecka tradycja zarz&dcza, przez któr& nale#y
rozumie' specyficzne instytucje gospodarcze i radzieck& mentalno%', formu!owa!a przyzwyczajenia i obyczaje w dzia!alno%ci gospodarczej. Przy
11
(.). *+,-./0, !"#$%&'$()*+, +*"-+-./+$*)%&*01 #$21$2$( ( 3,%$4.""5$6 75$*$8+9,"5$6 8$2,%+ // 1-2/3+44056 70/./85,-4056 9+3.:2, ; 2, 2005, 4. 5.
12
<52=>84/., :5$*$8+9,"5+, +*"-+-.-0 5)#+-)%+'8). ?@A.: B. ) 2-.5CD:E, 1996, Williamson, Oliver F., The Organization of Work: A Comparative Institutional Assessment // Journal
of Economic Behavior and Organization 1 (March) 1980, c.131.
13
G. H+C=85./I, (. G0/I2-I, F. G45., !*"-+-.-0: $- ')+8"-($()*+; 5 (04)<+()*+=
// J/@3/4K 70/./8505 ; 2005., c.12.
ZN nr 87
Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
90
A.V. Charnavalau
«wprowadzeniu» tych tradycji zarz&dczych w specyficzn& religijno-kulturow&
gleb> zdobywa!a ona odpowiedni& narodow& charakterystyk$ (uzbeck&,
gruzi"sk&, nadba!tyck&, bia!orusk& i inne).
W ten sposób, problem analizy metod «wprowadzenia» instytucji rynkowych do bia!oruskiej tradycji narodowej, wed!ug mnie, dzieli si$ na nast$puj&ce grupy problemów bada" instytucjonalnych: po pierwsze, badanie w!a%ciwo%ci instytucjonalnego %rodowiska, przez co rozumiem ogó! dzia!aj&cych
w pa"stwie instytucji i tradycji kulturowo-narodowych14, po drugie, formu!owanie pewnego wykazu podstawowych instytucji rynkowych, które rz&dy wykorzystaj& w polityce gospodarczej jako tak zwany system instytucjonalny i po
trzecie, na rozwi&zanie problemu z wyborem koncepcji importowania lub «hodowania» gospodarczych instytucji w bia!oruskiej religijno-kulturowej glebie, by
unikn&' wskazanych przez A. uczenka problemów rozdLwi$ku pomi$dzy
nieformalnymi i formalnymi regu!ami na Bia!orusi15.
Proponuj$ w sposób nast$puj&cy sklasyfikowa' istniej&ce religijnokulturowe i prawne tradycje, tworz&ce instytucjonalne %rodowisko. Tradycja
religijno-kulturowa (nieformalne regu!y) mo#e by' okre%lana jak mono- lub
polireligijna. Formalne regu!y, jako przepisy z zewn$trznym mechanizmem
przymusu, maj& dwie prawne tradycje: kontynentalna i anglosaska. Powstaje
pytanie, do jakiej prawnej tradycji mo#na zaliczy' postradzeckie kraje? Czy
do alternatywnej16, jak proponuj& niektórzy badacze? To pytanie nie jest
proste, gdy# w czasach radzieckich wykorzystanie ustawodawstwa funkcjonowa!o tylko cz$%ciowo (przy opisie kar w procesach s&dowych), na samej
sprawie dzia!a!o tak zwane «telefoniczne prawo», podstaw& którego (jak pokazuj& badania) [8.S.69] sta!y si$ rutyny zarz"dcze, które wychodzi!y poza
bezpo%rednie ramy firmy i które zajmowa!y dosy' szerokie sfery #ycia gospodarczego. W ci&gu 15 ostatnich lat instytucjonalnej transformacji gospodarki postradzieckiej do systemów instytucjonalnych wesz!y nowe zachodnioeuropejskie instytucje (innowacje instytucjonalne17), umocowane
w aktach ustawodawczych, lecz nie dzia!aj&ce w ramach instytucjonalnego
?rodowiska. L. Kosals zaznacza, #e w nowoczesnej Rosji «legislatura przyjmuje nie prawa a administracyjne zarz&dzenie, odzwierciedlaj&ce interesy
wp!ywowych osób. Ludzie odnosz& si$ do takich praw nie jak do norm, któ14
Przypuszczaj&cych jak minimum dwie okoliczno%ci: (1) instytucje i tradycje zwi&zane mi$dzy
sob&, (2) ich sk!ad w ró#nych pa"stwach zasadniczo niejednorodny (inaczej mówi&c, instytucjonalne %rodowisko jest ogó! przepisów i tradycji, okre%laj&cych ludzkie zachowanie si$ w konkretnym pa"stwie).
15
(.). *+,-./0, !"#$%&'$()*+, +*"-+-./+$*)%&*01 #$21$2$( ( 3,%$4.""5$6 75$*$8+9,"5$6 8$2,%+ // 1-2/3+44056 70/./85,-4056 9+3.:2, ; 2, 2005, 4. 6; gdzie A. Muczenok
mówi, #e instytucje rynku nie pasuj& do bia!oruskiej narodowej tradycji gospodarczej.
16
N:8A/IO-I J. *., @4)($ + 75$*$8+9,"5); -,$4+;. - P.: )QRS(-P, 2005, c. 24.
17
„Wdra#anie przez pa"stwo nowej instytucji, niezale#nie od tego czy jest ona realizacj& jakiejkolwiek regu!y nieformalnej ju# funkcjonuj&cej w praktyce spo!ecznej, czy tez %wiadomie zaprojektowanej lub zapo#yczonej przez rz&d dla osi&gni$cia okre%lonych celów, przedstawia zmian$
(transformacje) instytucjonaln& czyli innowacje instytucjonalne, wymagaj&cej z punktu widzenia
ekonomistów wyceny jej (innowacji) efektywno%ci inaczej mówi&c- efektywno%ci instytucjonalnej”. ród!o: Hoven0amp H., Law and Economics in the United States: A Brief Historical Survey
// Cambridge Journal of Economics. 1995. V. 19. ; 2.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
ZN nr 87
Instytucjonalistyka – metodologiczna podstawa oceny dzia#a% gospodarczych na Bia#orusi
91
rych trzeba przestrzega', a jak do zewn$trznych, biurokratycznych norm,
przyjmowanych «przez w!adze» na swój u#ytek…»18.
Importowanie wzorów instytucji zachodnich doprowadzi!o do tego, #e
takie instytucje (w Rosji, na Ukrainie, Bia!orusi) albo nie funkcjonuj& (instytucja konkurencji i liberalnego porz&dku gospodarczego), albo dzia!aj&
w ograniczonym zakresie (instytucja bankructwa, instytucja papierów warto%ciowych, instytucja banków komercyjnych, instytucja prywatnej w!asno%ci
i inne). W sytuacji braku aktualnych przepisów z odpowiednim zewn$trznym
mechanizmem przymusu ich miejsce zape!nia ju# dobrze sprawdzona
w czasach radzieckich «rutyna zarz&dcza», mechanizm przymusu, który wykorzystuj$ w!a%ciwe dla s!owia"skiej (rosyjskiej, bia!oruskiej) tradycji szacunek i nawet «oddawanie czci» naczelnikowi (kierownikowi), jak równie# akceptowanie ka#dego przyjmowanego na „górze” rozwi&zania. W rezultacie
w Rosji, na Ukrainie, Bia!orusi, w Kazachstanie, Uzbekistanie, jak, zreszt&,
w Chinach i Wietnamie, powsta!a specyficzna rutynowo-normatywna lub normatywno-zrutynizowana tradycja prawna (tabela 3).
Taka tradycja prawna dopuszcza dominowanie wyprodukowanych
w procesie rewolucji przemys!owej «rutyn firmowych» nad dzia!aj&cymi
w pa"stwie aktami prawnymi, co wyra#a si$ w dominowaniu w obszarze
prawa w Rosji, na Ukrainie i Bia!orusi insiderskiego stylu wytwarzania prawa
nad demokracjA (problem skuteczno%ci takiego podej%cia jest do tej pory
nierozwi&zany, poniewa# kraje wykorzystuj&ce go prezentuj& znacznie wi$ksze tempo wzrostu gospodarczego ani#eli kraje zachodnie).
Dodawszy do dzia!aj&cych prawnych tradycji inne w!a%ciwo%ci, charakteryzuj&ce religijno-kulturow& warstw$, instytucjonalne %rodowiska w ró#nych pa"stwach mo#na klasyfikowa' nast$puj&co:
1. Monoreligijna z normatywnA kontynentalnA prawnA tradycjA
(Niemcy, Austria, Francja, Polska, Czechy, W>gry i inne).
2. Polireligijna z angBosaskA prawnA tradycjA (USA, Anglia, Irlandia,
Kanada, Australia).
3. Monoreligijna z rutynowo-normatywnA prawnA tradycjA (Chiny,
BiaBoru?, Kazachstan, Uzbekistan, Turkmenistan i inne).
4. Polireligijna z rutynowo-normatywnA prawnA tradycjA (Rosja, Ukraina, Indie i inne).
Otrzymane klasyfikacyjne charakterystyki instytucjonalnego %rodowiska maj&, wa#ne znaczenie dla uzasadnienia kryteriów instytucjonalnej efektywno%ci i opracowania metod ich oceny ilo%ciowej.
18
1. F3C.0>., @$"-"$/+)%+"-+9,"5); #4+()-+')/+; + 5$4#$4)-+(*$, .#4)(%,*+,
( "(,-, -,$4,80 C$.'). // J/@3/4K 70/./8505, ; 7, 2005, c. 69.
ZN nr 87
Seria: Administracja i Zarz&dzanie (14)2010
92
A.V. Charnavalau
Tabela 3. Wspó!czesne problemy ustawodawstwa
Table 3. Contemporary problems of the legislation
Polska
Rosja
niekorzystne dla innowacyjno$ci przepisy podatkowe
i prawa pracy
relatywnie wysoki poziom
sk#adek na ubezpieczenia
spo#eczne
uci "liwa biurokracja i niska skuteczno$& s downictwa
liczne formalno$ci i wysokie koszty rejestracji firm
ochrona praw w#asno$ci
intelektualnej
korupcja
korupcja
„prawo po# cze% telefonicznych”
dominacja zachodnich
modeli ustawodawstwa
uci "liwa biurokracja i
niska skuteczno$& s downictwa
ochrona praw w#asno$ci intelektualnej
liczne formalno$ci
i wysokie koszty rejestracji firm
odej$cie od koncepcji
pa%stwa prawa i zast pienie jej administrowaniem
Bia!oru#
uci "liwa biurokracja
i niska skuteczno$&
s downictwa
prawo po# cze% telefonicznych”
niekorzystne dla innowacyjno$ci przepisy podatkowe
korupcja
dominacja sowieckich
modeli ustawodawstwa
ochrona praw w#asno$ci intelektualnej
odej$cie od koncepcji
pa%stwa prawa
i zast pienie jej administrowaniem
ród!o: opracowanie w!asne na podstawie bada".
Source: own study on the basis of the research.
O narz#dziach i kryteriach oceny instytucjonalnej efektywno ci
Lista podstawowych problemów metodologicznych, które musz& rozwi&zywa' ekonomi%ci w ka#dym kraju w przypadku kszta!towania si$, odpowiadaj&cego konkretnej epoce historycznej, systemu instytucjonalnego, wed!ug mnie, powinna zawiera' pozycj$ zwi&zan& z wyja%nieniem istoty
poj$cia efektywno%ci, a w przypadku instytucjonalnej metodologii – efektywno%ci instytucjonalnej. W swoim noblowskim wyk!adzie19 R. Coase wzywa!
ekonomistów do badania %wiata z dodatnimi kosztami transakcyjnymi, ale
wspó!cze%ni instytucjonali%ci, w znanej „hipotezie R. Coase’a”20, czyli teoremate R. Coase’a, podstawow& uwag$ po%wi$caj& problemowi kosztów zerowych. W rozwa#aniach o hipotezie R. Coase’a niektórych ekonomistów
czytamy, #e s& sk!onni uwa#a' hipotez$ R. Coase’a za stopie" na drodze do
analizy gospodarki z dodatnimi kosztami transakcyjnymi. Ich wniosek w tych
rozwa#aniach brzmi: badajmy wiat dodatnich kosztów transakcyjnych”21. W przed!o#onym artykule uwa#am za niezb$dne podkre%lenie wagi
w analizie realnego %wiata dodatnich kosztów transakcyjnych, a nie tej standardowej sytuacji gospodarczej z kosztami zerowymi, która odpowiada pewnemu idealnemu, ale abstrakcyjnemu modelowi, któr& wielu badaczy jest
19
R. Coase. WykBad noblowski „Struktura instytucjonalna przedsi>biorstwa” 19991 // [w:] «Natura firmy» pod red. O. Wiliamsona i S. Wintera // - M.: „DIEMO” 2001 r. s. 347.
20
R. Coase, Firma, rynek i prawo, Die!o, Moc0Ia 1993. s. 16.
21
R. Coase. WykBad …, op. cit.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
ZN nr 87
Instytucjonalistyka – metodologiczna podstawa oceny dzia#a% gospodarczych na Bia#orusi
93
sk!onnych uwielbia'. Jak powiedzia! G. Stigler, charakteryzuj&c „hipotez$
R. Coase’a” – „%wiat z zerowymi kosztami transakcyjnymi wydaje si$ by' tak
dziwnym, jak %wiat fizyki bez si!y tarcia”22.
Czy hipoteza R. Coase’a jest poprawna? Czy w ogóle s!uszna jest hipoteza R. Coase’a, a w odniesieniu do prywatyzacji postsocjalistycznej i innych procesów projektowania mechanizmów spo!ecznych23. Pytanie wcale
nie jest retoryczne. Pod wieloma wzgl$dami zrodzi!o si$ ono z powodu mglisto%ci samej hipotezy R. Coase’a, która w oryginale zosta!a przedstawiona
bynajmniej nie w formie %cis!ej teorii, a raczej w postaci serii prawdopodobnych rozwa#a". Dlatego te# konsekwencj& podobnego pierwotnego uj$cia
hipotezy s& mo#liwe jej ró#ne interpretacje. Przyk!adowo, U. Reder istot$ tej
hipotezy okre%la w nast$puj&cy sposób: „Je#eli istnieje taki wariant redystrybucji (koszty transakcyjne nie s& uwzgl$dniane) towarów, roszcze", praw
(zw!aszcza praw w!asno%ci) czy zmiany ustroju instytucjonalnego, który po
wyp!acie rekompensat wszystkim poszkodowanym doprowadzi!by do zwi$kszenia ogólnej korzy%ci, taka redystrybucja obowi&zkowo b$dzie mia!a miejsce”. Podkre%la tu wa#ne dla kolejnych rozwa#a" s!owo „obowiAzkowo”.
Dalej U. Reder zauwa#a, #e „je#eli przyj&' hipotez$ racjonalno%ci i nie bra'
pod uwag$ kosztów transakcyjnych, to dana hipoteza przekszta!ca si$ w tautologi$”24.
Wszystkie przytoczone interpretacje hipotezy R. Coase’a maj& w ró#nym stopniu wady, #e przy próbie dowodu nieuchronnie przekszta!ca si$ ona
albo w tautologi$, albo w fa!szyw& wypowiedL. I chodzi tu nie tylko o dowód,
który w teorii ekonomicznej jest niczym innym jak „wnioskiem z powszechnie
uznanych za!o#e" zachowawczych”25. Warto przypomnie', #e nawet w matematyce poj$cie dowodu nie ma dok!adnego okre%lenia; znaczy ono „po
prostu rozwa#anie, przekonuj&ce nas w takim stopniu, #e za jego pomoc&
jeste%my gotowi przekonywa' innych”26. Ale skoro jest tak, to odpowiedL na
pytanie (okre%lone przeze mnie jako nieretoryczne) o s!uszno%ci hipotezy
R. Coase’a, chocia#by cz$%ciowo staje si$ retorycznym. Zwracam uwag$, #e
podstawowy metodologiczny niedostatek polega na b!$dnej interpretacji
g!ównego fenomenu, opisywanego przez hipotez$: moDliwo?E efektywnej
redystrybucji praw wBasno?ci traktuje si> jako jej obowi"zek, jako proces,
który koniecznie powinien dokonaE si>. Innymi s!owami, zgodnie z hipotez&,
prywatni agenci mog" osi"gn"$ pozytywne efekty swojej dzia!alno%ci pod
warunkiem jasno okre%lonych przez ustawodawców praw w!asno%ci i zobowi&za" kontraktowych oraz pilnowania przez organy wymiaru sprawiedliwo%ci ich przestrzegania.
Ale to sformu!owanie cz$sto jest zamieniane przez interpretatorów
teorematu - innym: osiAgnA rezultaty, a to i w ogóle - osiAgn>li rezultaty.
Stosownie do sytuacji w przej%ciowych gospodarkach wygl&da to tak: „Rz&22
R. Coase, Firma, rynek i prawo, Die!o, Moc0Ia 1993. s. 16.
W. Stankiewicz, Teoria projektowania mechanizmów spoBecznych, Brze%', Alternatywa, 2008,
s. 8.
24
U. Reder, SzkoBa chicagowska, [w:] Teoria ekonomiczna, s. 58.
25
Ibidem, s. 65.
26
J.T. <[email protected], F,$4,8) G,2,%; $ *,#$%*$-,, Q:+0:, Moc0Ia 1982, 4. 9.
23
ZN nr 87
Seria: Administracja i Zarz&dzanie (14)2010
94
A.V. Charnavalau
dy, nastawione na stworzenie gospodarki rynkowej, powinny przede wszystkim stworzy' efektywny system prawny, za pomoc& którego zostan& jasno
okre%lane prawa w!asno%ci, !atwo chronione i wymieniane. Nawet, je#eli rz&d
pomyli si$ przy pocz&tkowym podziale praw w!asno%ci, zgodnie z teorematem R. Coase’a, prywatni agenci naprawi& ten b!&d w procesie wolnej wymiany, zawieraj&c stosowne prywatne kontrakty”27. Rozwijaj&c t$ tez$
i wskazuj&c na b!$dy, pope!nione w trakcie prywatyzacji w Rosji, W. Andreff
28
dochodzi do nast$puj&cego wniosku: „...Hipoteza Coase’a nie mog!a i nie
zosta!a wykorzystana przez autorów programów prywatyzacji jako jedyne
uzasadnienie dzia!a" bez dodatkowej analizy i znacznej liczby u%ci%le"”29.
Z takim wnioskiem trudno si$ nie zgodzi'. Co za% si$ tyczy tej okoliczno%ci,
#e teoretyczne podej%cie R. Coase’a reformatorzy najcz$%ciej nazywali fundamentem programów prywatyzacyjnych. To mówi albo o ich zadufaniu, albo o %wiadomym manipulowaniu opini& publiczn&,30 nie uwzgl$dniaj&c nast$puj&cych po tym efektów instytucjonalnych.
Nale#y szczególnie podkre%li', #e W. Andreff próbuje by' obiektywny
w swoim kompleksowym widzeniu krytycznej alternatywy w teorii i w praktyce 31, do czego wybiera on drog$ rezygnacji ze sztywnego przywi&zania si$
do okre%lonej teorii. „Analiza ekonomicznej mutacji by!ych gospodarek planowych - pisze - nie jest ani ortodoksyjna, ani heteroordoksyjna w pe!nym
tego s!owa znaczeniu, poniewa# wyklucza ona konsekwentne przywi&zanie
do jakiej% jednej teorii”32. W metodologicznym uj$ciu próba „siedzenia na
dwu sto!kach” sama w sobie jest owocna, lecz w sumie doprowadza do
sprzecznych rezultatów i ogólnie rzecz bior&c, nieortodoksyjny ekonomista
W. Andreff wyst$puje raz w roli ortodoksy a innym razem w roli heterodoksy.
Wracaj&c do hipotezy R. Coase’a, podkre%lam, #e je#eli on i jest
s!uszny, to najwy#ej w odniesieniu do ortodoksyjnego %wiata, i do tego jeszcze obwarowanego przez ca!y szereg zastrze#e" i uwarunkowa". To po
prostu doskona!y %wiat, gdzie podczas realizacji transakcji nie dzia!aj& si!y
27
A. Rapaczynski, The Role of the State and the Market in Establishing Property Rights – Journal of Economic Perspectives, 1996, vol. 10, No 1, p. 89.
28
Z niewielkiej liczby prac po%wi$conych rozpatrzeniu procesu i skutków prywatyzacji w %wietle
teorematu R. Coase’a, na uwag$ zas!uguje praca profesora Sorbony – W. Andreffa, w której autor logicznie, opieraj&c si$ o najnowsze osi&gni$cia my%li ekonomicznej, i jednocze%nie dydaktycznie (ta praca jest rozdzia!em podr$cznika) wi&#e te tematy. B$d&c za!o#ycielem i dyrektorem Centrum Badawczego ds. bada" gospodarek przej%ciowych ROSES, Andreff demonstruje
dobr& znajomo%' realiów gospodarek postsocjalistycznych wyst$puj&c przy tym z pozycji nietradycyjnych dla ortodoksyjnej nauki ekonomicznej. Broni on genetycznego podej%cia do reform,
zgodnie z którym, akcent k!adzie si$ nie na oczekiwany rezultat, a na posiadane %rodki, które
pozosta!y od poprzedniego systemu. Takiemu podej%ciu zosta!o przeciwstawione podej%cie teleologiczne – neoklasyczne, zgodnie z duchem i liter&, z akcentem na osi&gni$cie oczekiwanego stanu systemu ekonomicznego.
29
J. (.D3-UU, @$"-"$(,-"5); #4+()-+')/+; ( "(,-, -,$4,80 C$.') (-4)*")5/+$**0,
+'2,4H5+ + .#4)(%,*9,"5+, ')-4)-0), 4. 124.
30
Teoria projektowania mechanizmów spo!ecznych opisywana w artykule prof. W. Stankiewicza
podkre%la, #e cz$sto narz$dzia transformacji s& wa#niejsze od jej celów // Por. W. Stankiewicz,
Teoria projektowania mechanizmów spoBecznych, Brze%', Alternatywa, 2008, s. 10.
31
A. B2-6.50, JI-D-.5- 0 4E:E=- J. (.D3-UU:, 4. 121.
32
W. Andreff, La mutation des economies postsocialistes. Une analyse economique alternative.
Paris, l’Harmattan, 2003, p. 10.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
ZN nr 87
Instytucjonalistyka – metodologiczna podstawa oceny dzia#a% gospodarczych na Bia#orusi
95
tarcia, skonstruowany przez ortodoksów w rezultacie mentalnych wybiegów
i bada", w których akcent k!adzie si$ na „zasadach sztywnej ró#norodno%ci,
jednorodno%ci agentów, równowagi, determinizmu, odporno%ci itd.”.33 „Sterylnemu” %wiatu ortodoksyjnemu powinien zosta' przeciwstawiony %wiaty,
w du#ym stopniu zbli#one do rzeczywisto%ci. Takowy %wiat teorii ewolucyjnej
i nowej ekonomii instytucjonalne, bazuj&cy - w odró#nieniu od ortodoksyjnego %wiata - na zasadach ogólnosystemowych, stosowanych jest nie tylko
w nauce ekonomicznej, lecz równie# w biologii, filozofii, socjologii, politologii
itd. Akademik W. Majewski charakteryzuje to jako zasady „zmieniaj&cej si$
ró#norodno%ci, niejednorodno%ci agentów, nierównowagi, nieokre%lono%'
rozwoju, zmienno%ci itd....”34. Prof. S. Rudolf podkre%la, #e „rozwój nowej
ekonomii instytucjonalnej stanowi reakcj$ na narastaj&ce trudno%ci z wyja%nianiem coraz liczniejszych zjawisk gospodarczych przez ekonomi$ neoklasyczn&. Ta ostatnia, pomimo dokonuj&cej si$ jej ewolucji, nie nad&#a za
pog!$biaj&c& si$ z!o#ono%ci& mechanizmów rozwoju gospodarczego oraz nie
spotykan& wcze%niej dynamik& zmian zachodz&cych w gospodarce”35.
Z przeprowadzonych rozwa#a" o s!uszno%ci/nies!uszno%ci hipotezy
R. Coase’a nale#y wynie%' pogl&d, #e oto zosta!a udowodniona mo#liwo%'
realizacji efektywnej redystrybucji, ale nie konieczno%' realizacji per se, jako
fait accompli. W pewnym sensie sytuacja ta jest analogiczna do urzeczywistnienia innowacyjnej dzia!alno%ci. Z tego faktu, #e powstaje konieczno%'
innowacji, w #aden sposób nie wynika, #e powinna ona zosta' automatycznie wprowadzona w #ycie.”36 Takie podej%cie dotyczy i nowej ekonomii instytucjonalnej, gdzie istnieje potrzeba innowacyjnych rozwi&zaniach konceptualnych, ale uczenie jeszcze do dnia dzisiejszego zajmuj& si$ interpretacj& ju#
stworzonych modeli, które istnia!y przed 20-30 laty i nie odpowiadaj& wspó!czesnym warunkom gospodarczym.
Mo#na postawi' teraz pytanie „czy hipoteza R. Coase’a jest przydatna
w postsocjalistycznej prywatyzacji”? Jasn& odpowiedL daje laureat Nagrody
Nobla Joseph Stiglitz, pisz&c o trudno%ciach i b!$dach w procesie przekszta!ce" w transformowanych gospodarkach. „U podstaw niektórych b!$dów le#a!a naiwna wiara w coase’owe procesy - w to, #e, jak tylko prawa
w!asno%ci zostan& rozdzielone we w!a%ciwy sposób, zaczn& efektywnie rozwija' si$ warunki instytucjonalne. Taka wiara ignorowa!a zarówno ogólne
teorie, które zak!ada!y mo#liwo%' istnienia nieefektywnej równowagi instytucjonalnej wed!ug Nash’a, brak konieczno%ci efektywno%ci ewolucyjnych procesów, jak i problematyczn& natur$ praw w!asno%ci”.37 A zatem, odpowiedL
33
J. P:-I4056, I (')+8$$-*$J,*++ 7($%=/+$**$6 -,$4++ + $4-$2$5"++ (5$*/,#-.)%&*06 )*)%+'), 4. 4.
34
Ibidem.
35
S. Rudolf, WpByw nowej ekonomiki instytucjonalnej na rozwój nauk o zarzAdzaniu (materiaB
powielony), s. 1.
36
1. F3C.0>., @$9,8. 7($%=/+$**); -,$4+; 75$*$8+9,"5$K$ 4)'(+-+; $"-),-"; ')
#4,2,%)8+ 876*"-4+8). J 4A. :5$*$8+9,"5); -4)*"L$48)/+; + 7($%=/+$**); -,$4+;
V. W+8@-E-3: (5-6 8-9D+.:3/D.K6 458@/C5+8 @/ 7I/2XO5/../6 70/./850-, Y+Z5./,
25-27 4-.E>A3> 2003 [), ).4E5E+E 70/./8505 S(Q, Moc0Ia 2004, 4. 129.
37
J. Stiglitz, Quis custodiet ipsos custodies? M,.2)9+ 5$4#$4)-+(*$K$ .#4)(%,*+; #4+
#,4,1$2, 5 40*5.- \0/./85,-40:> .:+0: 4/I3-8-../6 S/4455, Moc0Ia 2001, ; 4, 4. 114.
ZN nr 87
Seria: Administracja i Zarz&dzanie (14)2010
96
A.V. Charnavalau
jest nast$puj&ca: Je#eli chcemy rzeczywi%cie odzwierciedla' wspó!czesn&
sytuacj$ gospodarcz&, to hipotez$ R. Coase’a nale#y rozwija'.
Nowe twierdzenie o efektywno ci instytucjonalnej
Rozwi&zanie problemu metodologicznego obliczenia kryteriów efektywno%ci instytucjonalnej le#y w zakresie sformu!owania modeli, wykorzystuj&cych zasad> elastyczno?ci, systemu instytucjonalnego w odniesieniu do
narodowego ?rodowiska instytucjonalnego38. Twierdzenie efektywno ci
instytucjonalnej jest sformu owane w sposób nast!puj"cy39.
Je eli koszty transakcyjne s! dodatnie (TRC > 0), to ich wzgl"dna
oszcz"dno#$ stanowi kryterium efektywno#ci instytucjonalnej pod warunkiem, e stosowany w systemie ekonomicznym model projektu instytucjonalnego posiada parametry elastyczno#ci w odniesieniu do #rodowiska40
(wyst"puje zmniejszenie skali waha% norm cenowych).
Model regresji instytucjonalnego projektu
y
Model regresji instytucjonalnego projektu
y
Model regresji rodowiska instytucjonalneo
Model regresji rodowiska
instytucjonalnego
x
x
) instytucjonalny
projekt elastyczny
B) instytucjonalny projekt nieelastyczny
Rys. 2. Mapa relacji pomi!dzy modelami regresji i ocena elastyczno#ci
instytucjonalnego projektu
Fig. 2. Map of the relation between models of the regression and evaluation
of the elasticity of the institutional project
$ród o: opracowanie w asne na podstawie bada%.
Source: own study on the basis of the research.
38
Prof. S. Rudolf w w/w artykule podkre#la wa&no#' elastyczno#ci struktur instytucjonalnych
w procesie ich adaptacji do warunków kreatywno#ci, przedsi!biorczo#ci i pobudzania innowacyjno#ci.
39
Po raz pierwszy zaproponowane i udowodnione w pracach A.W. Czernowa owa.
40
Wspólczynnik elastyczno#ci instytucjonalnego projektu (Ei) (instytucji, instytucjonalnych instrumentów itp.) w obowiazuj"%cym instytucjonalnym #rodowisku, w ogólnym formalnym stanie
przedstawia si! w nastejpujacy sposób: Ei = Aij / Iis ; gdze: Aij- instytucjonalny projekt, w danym
przypadku - instytucja bankructwa, Iis - instytucjonalne #rodowisko.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
ZN nr 87
Instytucjonalistyka – metodologiczna podstawa oceny dzia!a" gospodarczych na Bia!orusi
97
Rozpatrzymy przyk ad: je&eli rezultaty bada% pokaza y, &e parametr korelacji
mi!dzy modelami regresyjnymi nowej instytucjonalnej macierzy, utworzonej
w rezultacie wdro&enia innowacyjnego projektu instytucjonalnego i przekszta conej (macierzy) zgodnie z wymogami celowej funkcji TRC ( min do
konserwatywnych warunków #rodowiska instytucjonalnego wynosi piM =
= 0.88, a #rednie odchylenie kwadratowe, uwzgl!dniaj"ce zmiany norm cenowych w rezultacie wdro&enia projektu w organizacjach wynosi &ii = 25,4%
podczas gdy &M = 14.5%, czym charakteryzuje si! zmiana norm cenowych
w pa%stwie, to warto#' wspó czynnika elastyczno#ci b!dzie równa: E =
= [+] 0,88 [25,4 / 14,5] = 1,54. Projekt posiada wzgl!dn" pozytywn" efektywno#' i mo&e by' przyj!ty do realizacji bez obawy o ewentualne negatywne skutki.
Podsumowanie
Problem efektywno#ci instytucji w bia oruskim modelu gospodarczym,
wed ug mnie powinien by' rozpatrywany w kontek#cie rozwoju prac badawczych w ramach nowej ekonomii instytucjonalnej i jej instrumentów analitycznych. Odpowiedzi na postawione w artykule problemy b!d" przedmiotem rozwa&a% w kolejnych pracach, w ramach ekonomii teoretycznej, gdzie
przedstawi! metodologi! oceny instytucjonalnej efektywno#ci, opracowan"
w ramach naukowego nurtu: instytucyonalistika.
Bia oru# ma szans! na rozwój. Lecz wymaga to systematycznych
dzia a% zarówno ze strony pa%stwa jak inicjatyw ze strony poszczególnych
przedsi!biorców. Wzrasta znaczenie dzia a% nakierowanych na integracj!
kulturowych i etycznych warto#ci pracy ze standartow" rutyn" firmy. W Biaorusi istnieje trend w gospodarce, który charakteryzuje najbardziej rozwini!te ekonomicznie spo ecze%stwa, a mianowicie przesuwanie si! od produkcji
ku us ugom.
Bibliografia
)*+*,*-./ 0.1., '()*)+,-./(). )0123)42*,. 4 55I 4.(.: 61.07.6/8
/+.*2 *27-*)-)0123)426.9:*); <212=,>+? // 234*56378 +*9:;-35/:-/</ =/5;+3 «>?53@/A3-6* :7B ;C4/DE6A/</ 53@A646B»,
26-C., F*CG;?76.3 H*735;CI (5-6 3G5. 2005 <.).
J*5-/A37/A K.L., @ *.)0A)=,+)/6, <1.<)=242*,8 *)4); ,*/6,67B,)*29:*); C()*)+,-./(); 6.)1,,. // 234*56378 +*9:;-35/:-/</
=/5;+3 «>?53@/A3-6* :7B ;C4/DE6A/</ 53@A646B», 26-C., F*CG;?76.3 H*735;CI (5-6 3G5. 2005 <.).
);E*-/. K.M., D/<)9:3)42*,. ,*/6,67B,)*29:*?A <)=A)=)4 4 0.9)17//(); C()*)+,-./(); +)=.9, // H*7/5;CC.6D N./-/+6E*C.6D 9;5-37, O 2, 2005.
P67IB+C/- >.M., '()*)+,-./(,. ,*/6,676? (2<,629,3+2. 1G?.: 7*-6@:34, 1996., Williamson, Oliver Q., The Organization of Work:
ZN nr 87
Seria: Administracja i Zarz"dzanie (14)2010
98
A.V. Charnavalau
A Comparative Institutional Assessment // Journal of Economic
Behavior and Organization 1 (March) 1980.
R/:9C/- S9., '()*)+,-./(28 6.)1,8 , ,*/6,676? - 2: «S*7/» 2003.
T;@I+6-/A U., U./A7*A K., UC6- Q., D*/6,676?: )6 32,+/64)42*,8
( 4?12E,42*,F // L/G5/C8 N./-/+6.6 O 2005.
V3+?/AW*A L.)., G124) , C()*)+,-./(28 6.)1,8. - 2.: MXYFK-2, 2005.
[email protected] H., G)/6/)B,29,/6,-./(28 <1,426,32B,8 , ()1<)126,4*).
7<1249.*,. 4 /4.6. 6.)1.+? H)732. // L/G5/C8 N./-/+6.6, O 7,
2005.
K-:5*== L., G)/6/)4.6/(28 <1,426,32B,8 4 /4.6. 6.)1.+? H)732 //
L/G5/C8 N./-/+6.6, O 12, 2003.
North D.C., Transactions cost institutions and economic history // Journal of
Institutional and Theoretical Economics 1984; v 140 O 1.
Williamson, Oliver E., Transaction-costs economics: the governance of contractual relations // Journal of Law and Economics 22 (No. 2) 1979;
Contracting Costs and Residual Claims: The Separation of Ownership
and Control // Journal of Law and Economics 26 (No. 2, June) 1983.
Demsetz, Harold The Structure of Ownership and the Theory of the Firm //
Journal of Law and Economics 26 (No. 2, June) 1983.
J*5-/A37/A K.L., I./)/6)86.9:*)/6: (02*(1)6/64)) 4 ,*/6,67B,)*29:*); C()*)+,(.. - 2-. 26C3-43, 2004.
J*5-/A37/A K.L., D*/6,67B,)*29,/6,(2. M@:34*7IC4A/ H5ZP, 2010.
Seria: Administracja i Zarz#dzanie (14)2010
ZN nr 87