Pogranicze œrodkowoeuropejskie w badaniach oœrodka

Halina Rusek
Uniwersytet Śląski
Filia w Cieszynie
Pogranicze środkowoeuropejskie w badaniach ośrodka cieszyńskiego
Komunikat
Profil badań naukowych realizowanych w Filii Uniwersytetu Śląskiego w
Cieszynie wyznaczają dwa główne czynniki:
- specyfika istniejącego w Filii Wydziału Pedagogiczno-Artystycznego
z kierunkami: Pedagogika, Wychowanie Muzyczne, Wychowanie
Plastyczne i Etnologia
- oraz
położenie
tej
Uczelni
na
polsko-czeskim
pograniczu
państwowym, narodowym i etniczno-kulturowym.
Czynniki te powodują, że znaczący wymiar badań naukowych dotyczy
procesów społeczno-kulturowych zachodzących w Europie, a szczególnie w
Europie Środkowej i Wschodniej, badanych z perspektywy różnych dziedzin
nauki. Próba poszukiwania wspólnej płaszczyzny dla tych licznych kierunków
badań prowadzi do stwierdzenia, że jest nią przeszłość i współczesność Europy,
przeobrażenia społeczno-kulturowe we współczesnej Europie, szczególnie
Środkowo-Wschodniej. Płaszczyzną tą jest również proces dyfuzji kulturowej,
przenikania wzorów kulturowych, modeli kultur i ich wartości w kontekście
procesów integracyjnych i globalizacyjnych.
Położenie Filii UŚ w dużym stopniu wyznacza charakter aktywności
badawczej jej pracowników- jest ona w pierwszym rzędzie ukierunkowana na
problemy pogranicza państw, narodów i kultur. Na przemiany tożsamości
pograniczy europejskich, problematykę mniejszości narodowych i etnicznych
1
oraz przemiany kultur mniejszościowych. Zagadnienia te badane są z
perspektywy historycznej, socjologicznej, etnologicznej, antropologicznej,
religioznawczej a także pedagogicznej. Szczególne miejsce w badaniach tych
zajmują pogranicza: polsko-czeskie i polsko słowackie, w mniejszym stopniu
polsko-niemieckie i polsko-ukraińskie.
Od wielu lat pracownicy Filii UŚ w Cieszynie prowadzą badania w
przedstawionym wyżej zakresie, ale wystarczy przyjrzeć się programom
badawczym z ostatnich lat, żeby poznać ich ideę i kierunki.
Pierwszą grupę stanowią badania o profilu socjologiczno-etnologicznym,
koncentrujące się na społeczno- politycznych i kulturowych procesach
zachodzących współcześnie na szeroko pojmowanym pograniczu: państw,
narodów, kultur, tożsamości. Znajdziemy tu tematy:
- funkcje tradycji w społeczeństwie nowoczesnym na pograniczu
kulturowym i etnicznym: przestrzeń kulturowego współistnienia,
miejsca znaczące i symboliczne;
- pogranicza państwowe i etniczno-kulturowe jako awangarda państw
Europy Środkowej w drodze do Unii Europejskiej;
- kształtowanie
się
demokratycznej
kultury w
krajach
Europy
Środkowo-Wschodniej. Nowe elity polityczne i gospodarcze a
integracja europejska;
- tożsamość kulturowa pogranicza w dobie europejskiej integracji
politycznej i społecznej oraz globalizacji kulturowej;
- specyfika gmin na pograniczu w sferze samorządowej i społecznokulturalnej;
- przemiany tożsamości etniczno-kulturowej na pograniczu polskoczeskim i innych pograniczach w kontekście dokonujących się w
ostatnim dziesięcioleciu przemian społecznych, politycznych i
ekonomicznych. Pogranicze polsko-czeskie stanowi interesujący teren
2
badań nie tylko dlatego, że w jakiś sposób łączy dwa narody, dwie
kultury, dwa państwa, ale także, a może przede wszystkim dlatego, że
po jego czeskiej stronie żyje ponad 40-tysięczna polska mniejszość,
która znalazła się tam nie z wyboru, ale
w wyniku działań
politycznych. Ważne miejsce zajmują tu badania nad wzorami życia i
ich przemianami polskiej mniejszości, zwłaszcza procesy asymilacyjne
obecne w życiu tej społeczności i ich odzwierciedlenie w życiu
polskich rodzin.
- Tu znajdziemy badania (prowadzone z Wyższą Szkołą Pedagogiczną
w Krnowie) dotyczące postaw wobec życia młodych Polaków i
Czechów – ich rozumienie szczęścia.
- Kolejny
temat
to
wskaźniki
tożsamości
kulturowej
polskiej
społeczności zaolziańskiej w kontekście badań etnokulturowych.
Celem tych badań jest ukazanie funkcji społeczno-kulturowych
tradycji we współczesnym życiu tej społeczności – w jej działaniach
oświatowych i zorganizowanej aktywności kulturalnej.
- Religijność na pograniczach kulturowych i etnicznych. Szczególną
płaszczyzną badawczą jest tu pogranicze polsko-czeskie ze swoim
specyficznym
zróżnicowaniem
podzielonego
granicą
religijnym:
państwową
Śląska
po
obu
stronach
Cieszyńskiego
żyje
najliczniejsza w Polsce i Czechach społeczność luteran. Badania w
tym zakresie idą przede wszystkim w kierunku poznania wzajemnych
odniesień między wyznawcami odmiennych religii, różnorodnych
wzorów ekumenicznego współżycia, problemu małżeństw mieszanych
wyznaniowo, ekumenizmu realizowanego przez Kościoły.
W tym nurcie mieszczą się również badania nad tożsamością,
postawami i zachowaniami religijnymi mieszkańców pogranicza polsko-
3
ukraińskiego. Badania te realizowane są w polskim środowisku we
Lwowie i na ukraińskiej wsi.
Odrębną grupę stanowią badania na pograniczu polsko-niemieckim
na Dolnym Śląsku. Ich przedmiotem jest przede wszystkim tradycyjna
kultura, której charakter wynika z faktu, że na Dolnym Śląsku mamy do
czynienia z dwiema tradycjami: pierwsza to tradycja kształtowana tu od
stuleci, której ostatni nosiciele żyją w rozproszeniu w wielu
miejscowościach w Niemczech. Druga to tradycja ludności napływowej,
zróżnicowana wskutek różnego pochodzenia osadników. Przewodnim
motywem badań etnologiczno-antropologicznych na tym pograniczu jest
poznanie przeszłości kulturowej i historycznej Dolnego Śląska jako
pomostu między kulturą polską i niemiecką. Wydaje się, że ułatwi to w
zasadniczy sposób zrozumienie kultury naszych zachodnich sąsiadów i
kontakty z nim.
Przedmiotem zainteresowań cieszyńskich etnologów i folklorystów jest
również pogranicze polsko-słowackie, gdzie w wielu miejscowościach po obu
stronach granicy żyje obok siebie w dobrosąsiedzkich stosunkach ludność
polska i słowacka. Zamiarem badaczy jest ustalenie – przy współpracy
etnologów słowackich skupionych w Katedrze Etnologii Uniwersytetu w
Bratysławie - wspólnych cech dziedzictwa kulturowego na tym obszarze.
Drugą grupę stanowią badania dotyczące zagadnień pedagogicznych,
edukacyjnych w społecznościach wielokulturowych, czego egzemplifikacją są
badania na pograniczu polsko-czeskim w środowisku dzieci i młodzieży uczącej
się. W tej grupie znalazły się zagadnienia:
- dzieje oświaty na pograniczu w kontekście swoistości polskiego
szkolnictwa mniejszościowego na Zaolziu; edukacja w rejonach
pogranicza i poszukiwanie modeli edukacji wielokulturowej;
4
- hierarchia wartości i plany życiowe dzieci z Zaolzia. Badano tu i
porównywano systemy wartości, aspiracje i plany życiowe uczniów z
polskich szkół działających po czeskiej stronie granicy;
- świadomość i tożsamość narodowa młodzieży polskiej i czeskiej z obu
stron pogranicza i jej przemiany, stereotypy i autostereotypy
młodzieży pogranicza;
- drogi życiowe młodzieży z Zaolzia i ich kulturowe, społeczne i
edukacyjne wyznaczniki;
miejsce
polskiej
szkoły w planach
życiowych polskiej młodzieży zaolziańskiej;
- społeczne
funkcjonowanie
młodzieży
na
pograniczu
i
jego
osobowościowe uwarunkowania;
- język,
komunikacja
społeczna
na
pograniczu,
bilingwizm
mieszkańców pogranicza;
- edukacja międzykulturowa w Polsce i na świecie; edukacja a
wielokulturowość pogranicza, dialog kulturowy na pograniczach;
historyczno-pedagogiczny wymiar edukacji międzykulturowej.
Warto wspomnieć również o trzeciej grupie badań, które ogólnie określić
możemy jako badania nad współczesną kulturą artystyczną. Tu znajdziemy
przyczynki do studiów nad życiem artystycznym polskiej społeczności w
Republice Czeskiej, szczególnie w odniesieniu do życia teatralnego, co wiąże
się z faktem, iż na Zaolziu działa jedyny polski teatr zawodowy poza granicami
kraju macierzystego.
Jak wynika z powyższych rozważań, cieszyńskie badania koncentrują się
na problematyce szeroko rozumianego pogranicza: w sensie dosłownym ale i
symbolicznym. Nie zrozumiemy fascynacji badaczy tą problematyką bez
przybliżenia istoty pogranicza, sedna i niepowtarzalnego wymiaru jego
egzystencji – warto i temu zagadnieniu poświęcić nieco uwagi, przywołując
jako przykład pogranicze polsko-czeskie.
5
Pogranicze etniczno-kulturowe czy państwowe jest niewyczerpaną
skarbnicą wiedzy o złożoności międzyetnicznego i międzykulturowego
współżycia. Tu dochodzi do intensywnej wymiany kulturowych wzorów
zachowań, bezustannej dyfuzji kulturowej, czego rezultatem jest tworzenie się
specyficznego typu kultury – kultury synkretycznej, nasyconej pierwiastkami
kilku kultur narodowych i jeszcze innych jej kategorii. Tak jest na pograniczu
polsko-czeskim, szczególnie w przypadku jej czeskiej części, Zaolzia, gdzie
żyje polska mniejszość narodowa. Społeczność tego regionu żyje w kilku
wymiarach kulturowych: kultury czeskiej jako kultury większościowej, a więc w
jakiś sposób dominującej; kultury polskiej płynącej z polskich źródeł, głównie
poprzez masmedia, bo na Zaolziu można oglądać polskie programy telewizyjne,
słuchać polskiego radia, a polska prasa też jest po drugiej stronie granicy w
zasięgu ręki. Zaolzianie pozostają też pod wpływem kultury polskiej, której
treści tworzy polska społeczność, tradycyjnie niezwykle aktywna na polu
działalności kulturalno-oświatowej i społecznej, co pozwoliło użyć w stosunku
do niej już w okresie międzywojennym określenia ”fenomen kulturowy”. Na te
wymiary kultury nakłada się śląska kultura regionalna, łącząca podzielony Śląsk
Cieszyński, narzucająca jej mieszkańcom po obu stronach granicy podobne
sposoby życia, obyczaje i zwyczaje, podobne wartości uznawane za godne
poszanowania, wspólny gwarowy język.
Podobne procesy mają miejsce na pograniczu polsko-słowackim, choć
ono kształtowało się w odmienny sposób. Tu od schyłku średniowiecza
napływała ludność polska z górnego Powiśla w poszukiwaniu ziemi,
przekraczając w wiekach późniejszych pasmo Beskidu Śląskiego i Żywieckiego,
kolonizując częściowo Górną Orawę i docierając do Liptowa i na Spisz. W
wyniku tych długotrwałych kontaktów ukształtowały się dialekty, o których
przynależności do języka polskiego czy słowackiego nawet językoznawcy nie
potrafią rozstrzygnąć. Nie jest to spokojne pogranicze. Ostatnie dziesięciolecia
6
obfitują tu w zadrażnienia i
konflikty,
między innymi
w
wyniku
niezadawalającego żadnej ze stron podziału regionu między państwo polskie i
czechosłowackie w 1920 roku. Obecnie na Orawie lokalne władze polskie
pozostają w dosyć napiętych stosunkach ze Stowarzyszeniem Słowaków w
Polsce. Jednak miejscowa ludność żyje ze sobą w zgodzie, uczestniczy w
kulturze o rodowodzie zarówno polskim jak i słowackim, w której te narodowe
pierwiastki przemieszały się w tak znacznym stopniu, że ich oddzielenie jest już
niemożliwe. Jak wynika z badań etnologów, dla Słowaków w Polsce językiem
macierzystym jest język polski, a dla Polaków w Słowacji – język słowacki.
Kultura nie uznaje granic państwowych, uznaje granice narodowe, ale na
pograniczu etniczno-kulturowym ich ostrość zdecydowanie łagodnieje –
potwierdza to tezę, że o ile granica zawsze coś dzieli, to pogranicze zawsze coś
łączy, coś spaja np. na płaszczyźnie kultury. Ale nie tylko na tej płaszczyźnie –
pogranicze wyciska wyraźne piętno na tożsamości kulturowej, etnicznej czy
narodowej jego mieszkańców. Powoduje, że tożsamość ta traci jednolity
wymiar, staje się wielo-, a co najmniej dwuwymiarowa, bo konstruują ją
pierwiastki dwóch narodów, dwóch kultur. Wydaje się, że na taką dwoistość
skazani są członkowie
społeczeństwie
mniejszości narodowych, którzy funkcjonują w
większościowym
jako
jego
obywatele
przestrzegający
ustalonych norm, zasad życia, uczestniczący w jego kulturze, a jednocześnie
identyfikujący się ze swoją grupą mniejszościową, a poprzez to z macierzystym
narodem i jego kulturą. Ta podwójność dotyczy często także walencji
kulturowej – ludzie pogranicza często są biwalentni, co oznacza, że z równą
swobodą poruszają się na gruncie dwóch kultur, uznając je w równym stopniu
za swoje własne, bliskie.
Pogranicza europejskie są awangardą integracji europejskiej, bo tu rodzą
się jej zalążki w postaci współpracy transgranicznej. Zrzeszenie krajów Europy
Środkowej z Zachodnią zapowiadają już teraz coraz liczniejsze wspólne
7
działania na różnych płaszczyznach życia gospodarczego, politycznego i
kulturalnego na pograniczach. Jeżeli chcielibyśmy się przyjrzeć, jak może
wyglądać i przebiegać integracja między państwami, to zajrzyjmy właśnie na
pogranicza – są one dobrym laboratorium i przykładem małych czy większych
unii. Tu rozwija się praca transgraniczna, tu mieszkańcy obu obszarów
przygranicznych przechodzą codziennie do pracy z jednej strony granicy na
drugą i muszą w związku z tym rozwiązać wiele problemów codziennego życia,
które mają wymiar międzynarodowy. Pogranicza bliżej są na pewno Unii
Europejskiej niż państwowe centra.
Polsko-czeska współpraca przygraniczna rodziła się z trudem. Obydwie
części tego pogranicza żyły przez długie lata osobno, nie znając się zbyt dobrze i
nie wykazując chęci do bliższego poznania, odnosząc się do siebie nieufnie i nie
wykazując ochoty do jakiejkolwiek współpracy. Dopiero ostatnie dziesięciolecie
zmieniło tę sytuację - pierwsza oficjalna wizyta burmistrza Cieszyna u starosty
Czeskiego Cieszyna w 1990 roku otworzyła zupełnie nowy etap we wzajemnych
relacjach między władzami i mieszkańcami dwóch części w gruncie rzeczy
jednego miasta. Zrodziła się współpraca między związkami regionalnymi
samorządów gminnych po obu stronach granicy, po polskiej i po czeskiej stronie
powstały ośrodki informacji przygranicznej, gotowych do wymiany informacji
na temat kultury, sportu, turystyki i rekreacji, czego ukoronowaniem było
wydanie kilka lat temu mapy regionu „Śląsk Cieszyński – Těšínske Slezsko”.
Od początku lat dziewięćdziesiątych po polskiej i czeskiej stronie granicy
odbywają się wspólnie inicjowane imprezy kulturalne, a niektóre z nich stały się
już symbolem współpracy obu części Cieszyna. Należy do nich na pewno
Święto Trzech Braci, festyn nawiązujący w nazwie do legendy o genezie
Cieszyna, który odbywa się na rynkach obu miast i jak wynika z obserwacji,
bierze w nim udział coraz więcej mieszkańców regionu z obu stron granicy.
Symbolicznym wymiarem współpracy jest wzajemna wymiana zespołów
8
artystycznych, występujących w czasie trwania święta. Co roku dawniej jesienią
a obecnie wiosną odbywa się teatralny Festiwal Na Granicy przyciągający do
Cieszyna i Czeskiego Cieszyna coraz więcej zespołów teatralnych z obu krajów,
które stratują w konkursie o Złamany Szlaban, a mieszkańcy obu miast w ciągu
kilku dni trwania Festiwalu krążą między obu teatrami i scenami pod gołym
niebem.
Jednym z największych, najważniejszych i szeroko znanych świąt polskiej
społeczności
zaolziańskiej
jest
coroczne,
sierpniowe
Gorolski
Święto
odbywające się w Jabłonkowie. Ta impreza, będąca prezentacją góralskiego
folkloru beskidzkiego, a także z innych stron świata, została w 1990 roku
włączona do programu Tygodnia Kultury Beskidzkiej organizowanego w Wiśle
i okolicznych miejscowościach.
Na pograniczu polsko-czeskim umacnia się współpraca transgraniczna.
Istnieje tu siedem euroregionów, a pierwszy z nich – „Śląsk Cieszyński” powstał w kwietniu 1998 roku. Euroregiony wspierają rozwój w obszarze
przygranicznym w różnych dziedzinach: w zakresie wymiany doświadczeń i
informacji o rozwoju regionu, w zakresie planowania przestrzennego, wymiany
doświadczeń i informacji dotyczących rynku pracy, współpracy w zakresie
transportu, bezpieczeństwa mieszkańców, ekologii i środowiska naturalnego,
współpracy przy zapobieganiu i likwidacji skutków klęsk żywiołowych, w
dziedzinie gospodarczej i handlowej, w zakresie turystyki, kultury, oświaty i
sportu, opieki nad wspólnym dziedzictwem kultury, współpracy między
szkołami i młodzieżą, a także współpracy służb ratowniczych i górskich.
Pogranicza zatem zawsze są usytuowane blisko współpracy międzynarodowej,
są bardziej dynamiczne i dynamizujące niż centra.
Nawet tak pobieżna charakterystyka pogranicza jaką przedstawiono wyżej
pozwala wysnuć wniosek, że jest to ważny, frapujący i pasjonujący obszar
badań, że obserwując życie na pograniczach można pokusić się o sformułowanie
9
prawidłowości co do przyszłości kultur europejskich i kierunków ich przemian.
To, co dzieje się na pograniczach etniczno-kulturowych i państwowych
wyprzedza procesy społeczne, kulturowe, często ekonomiczne, a nawet
polityczne, które nastąpią w centrach. Ten szczególny urok pograniczy
powoduje, że zapewne nie stracą swojej centralnej pozycji w programach
badawczych cieszyńskiego ośrodka akademickiego.
10