W³a ciwo ci antyoksydantów w profilaktyce i leczeniu różnych

W³a ciwo ci antyoksydantów w profilaktyce i leczeniu różnych

W³aœciwoœci antyoksydantów w profilaktyce
i leczeniu ró¿nych procesów chorobowych
ze szczególnym uwzglêdnieniem chorób
uk³adu kr¹¿enia oraz nowotworów
Nr 6/2007
Dr n. med. Przemys³aw Nowak
Farmakolog
Akademia Medyczna w Katowicach
Tlen (O2) jest niezbędny w procesach metabo
metabo-licznych, ale może mieć, podobnie, jak jego metabolity
syczne. Szk
ody biochemiczne
bolity,, działanie tok
toksyczne.
Szkody
spowodowane przez metabolity O2, głównie wolne rodniki O2 (WRO2), przyczyniają się do uszk
ouszko
dzenia tk
anek w różnych stanach chorobowych.
tkanek
Definicyjnie ujmując, wolny rodnik to atom lub
cząsteczka zdolne do niezależnej egzystencji, mające
na swej powłoce walencyjnej jeden lub kilka niesparowanych elektronów (np. H2O2 – nadtlenek wodoru, O2 – rodnik ponadtlenkowy, OH – rodnik hydroksylowy). Stan ten jest niekorzystny energetycznie ze
względu na wysoką reaktywność i krótki czas życia
wolnych rodników.
W organizmie żywym głównym źródłem wolnych
ów tlenowych są procesy oddechowe kko
orodników
rodnik
mórki przebiegające w mitochondriach. WRO2 to pośrednie produkty redukcji cząsteczki tlenu o różnej
toksyczności.
Wzrost produkcji wolnych rodników powodują
reakcję utleniania, co nazywane jest stresem oksydacyjnym
cyjnym, na który najbardziej narażone są błony lipidowe
dowe. Nasilone reakcje utleniania powodują peroksydację lipidów, co pobudza fosfolipazę A2, cykl przemian kwasu arachidonowego, a w konsekwencji wzrost
aktywności cyklooksygenazy i lipooksygenazy. Wolne
rodniki uszkadzają także inne błonowe układy enzymatyczne, co powoduje napływ jonów Ca2+ do wnętrza komórki i na tej drodze aktywację proteaz i fosfolipaz, co pogłębia dysfunkcję błony komórkowej i receptorów błonowych.
W obrębie cytozolu reaktywne formy tlenu powodują inaktywację ważnych dla metabolizmu komórki enzymów
enzymów, np. dehydrogenazy mleczanowej,
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
fosfatazy zasadowej, kinazy kreatynowej. Wpływ reaktywnych form tlenu (RFT) na jądro komórkowe prowadzi do uszkodzenia zasad wchodzących w skład
DNA, a więc zahamowania replikacji DNA i powstawania mutacji.
Znanych jest ponad 100 chorób, w patogenezie
których uczestniczą reaktywne formy tlenu. Podział
tych chorób na 8 grup dokonał Gutterbridge (patrz
piśmiennictwo – pozycja 14)
14):
cja O2, H2O 2, HOCl
1. Podwyższona produk
produkcja
przez aktywowane komórki fagocytujące
(astma oskrzelowa, ARDS, rozedma, azbestoza, choroba Cohna, hemodializa, kłębuszkowe
zapalenie nerek, choroba Kawasami, reumatoidalne zapalenie stawów).
szona produk
cja wolnych rodnik
ów
produkcja
rodników
2. Zwięk
Zwiększona
spowodowana przez toksyny i leki (alkohol,
bleomycyna, streptozotocyna).
3. Przesunięcie elektronów na tlen z udziałem
metali przejściowych (zatrucie żelazem, niklem, talasemie, choroba Wilsona, hemochromatoza).
4. Nieprawidłowa oksydacja substratów lub
zmiany w stężeniu tlenu (niedotlenienie, narażenie na podwyższone stężenie i ciśnienie tlenu, uraz reoksygenacji, cukrzyca, wstrząs).
5. Niedobór lub nadmierne zużycie układów
obronnych (mukowiscydoza, miażdżyca, zespół Downa, niedobór PGX ).
ou uszk
6. Wolne rodniki powstające w wynik
wyniku
uszko
dzenia komórek (zatrucie benzenem, aluminium, kadmem, zatrucie ołowiem, twardzina,
dystrofie mięśniowe).
odzenie tk
anek (melanoma,
7. Popromienne uszk
uszkodzenie
tkanek
fotowrażliwość, fotostymulacja w przebiegu hiperbilirubinemii noworodkowej, PUVA-terapia).
W³aœciwoœci antyoksydantów w profilaktyce i leczeniu ró¿nych procesów chorobowych...
cje wolnorodnik
owe w chorobach ge8. Reak
Reakcje
wolnorodnikowe
netycznych (przewlekła choroba ziarniniakowi, anemia sierpowata, progeria, pląsawica
Huntingtona).
Jedną z głównych przyczyn zmian mikro
mikro-- i makronaczyniowych
cukrzycy
kronaczyniowych, szczególnie w cukrzycy
cukrzycy, jest proces mikrowykrzepiania. Utlenienie lipoprotein ściany naczyniowej prowadzi do powstania nadtlenków
lipidów. Katalizatorem tej reakcji jest glukoza. Nadtlenki lipidów mają istotny bezpośredni wpływ na cykl
przemian kwasu arachidonowego. Zwiększenie aktywności cyklooksygenazy prowadzi do wzrostu syntezy
endogennych nadtlenków prostaglandyn. Zarówno
wolne rodniki, jak i nadtlenki lipidów wywierają bezpośrednie, toksyczne działanie na komórki śródbłonka. W efekcie dochodzi do niedoboru prostacykliny
(PGI2), działającej antyagregacyjnie i wazodilatacyjnie
oraz względnej przewagi tromboksanu A2, działającego proagregacyjnie i wazokonstrykcyjnie. Prowadzi
to do nadmiernej agregacji płytek.
Kluczową rolę w patogenezie przyspieszonego rozwoju miażdżycy przypisuje się oksydacji lipoprotein
o niskiej gęstości (LDL). Lipoproteiny zmodyfikowane w wyniku glikacji łatwiej ulegają utlenianiu. Utlenione LDL przyspieszają powstawanie blaszki miażdżycowej. Przy udziale specyficznych receptorów zmiatających są one pochłaniane przez makrofagi, co prowadzi do powstawania komórek piankowatych. Zmodyfikowane na skutek oksydacji LDL działają toksycznie
na komórki śródbłonka, nasilają migrację i adhezję
monocytów do komórek śródbłonka oraz peroksydację lipoprotein
lipoprotein, co jest jednym z najwcześniejszych
elementów w patogenezie procesu miażdżycowego.
W wyniku fagocytozy dochodzi do masywnego wychwytu cholesterolu przez makrofagi. Ponadto zoksydowane LDL bezpośrednio wpływają na monocyty, powodując ich wiązanie z endotelium. Mogą też działać
cytotoksycznie na komórki śródbłonka na skutek ułatwionego uwalniania lipidów i enzymów lizosomalnych do przestrzeni pozakomórkowej, co nasila powstawanie zmian miażdżycowych.
Innym istotnym czynnikiem rozwoju procesu
miażdżycowego są zaburzenia relaksacji tętniczek,
w której istotną rolę odgrywają komórki endotelium
i produkowany przez nie tlenek azotu (NO).
Zwiększone stężenie tłuszczów i kwasów tłuszczowych zwiększa intensywność ich utlenienia. Rodniki
lipidowe pochodzenia endogennego są również istotne w patogenezie miażdżycy. Jednym z produktów
procesu peroksydacji jest lipofuscyna, która stymuluje włóknienie w ścianie tętnic. Związek ten był obecFarmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
Nr 6/2007
ny w tętnicach wieńcowych u prawie wszystkich chorych, którzy zmarli z powodu zawału mięśnia sercowego.
Wykazano upośledzony rozkurcz naczyniowy zależny od funkcji endotelium zarówno w przypadku
choroby nadciśnieniowej
nadciśnieniowej. Zmniejszone wytwarzanie
NO lub też zwiększona produkcja anionu nadtlenkowego mogą być odpowiedzialne za wystąpienie skurczu naczyń tętniczych. Podobnie produkcja anionu
nadtlenkowego może również upośledzać aktywność
rozkurczową NO. Wiele naturalnie występujących
przeciwutleniaczy, jak dowodzą liczne badania, działa rozkurczowo na naczynia, a także obniża ciśnienie
tętnicze u pacjentów z nadciśnieniem bez względu
na to, czy chorobą współistniejącą jest u nich cukrzyca, czy też nie.
Zarówno organiczne wolne rodniki, jak i pochodne tlenu cząsteczkowego mogą reagować z najważniejszymi makromolekułami komórkowymi, prowadząc
między innymi do uszkodzenia DNA. Zauważono, że
proces peroksydacji błonowych wielonienasyconych
kwasów tłuszczowych zapobiega proliferacji komórkowej prawdopodobnie przez hamujący wpływ produktów peroksydacji (ROOH, aldehydy) na aktywność
mitotyczną. W efekcie nadprodukcji wolnych rodników czy też wyczerpania się mechanizmów ochronnych dochodzi do uszkodzenia organelli komórkowych.
Enzymy antyoksydacyjne odgrywają istotną rolę
w kontrolowaniu wzrostu guzów nowotworowych
nowotworowych.
Komórki większości nowotworów mają małą zawartość enzymów przeciwrodnikowych w porównaniu
z komórkami nienowotworowymi, a błony ich wykazują zmiany w składzie lipidów. Tak więc zmniejszona aktywność enzymów ochronnych, a także uszkodzenie błon komórkowych wydają się być bezpośrednio związane ze wzrostem guzów. Zaobserwowano,
że zmniejszenie stężenia SOD w cytoplazmie powoduje zmiany w mikrosomach wątroby podobne do obserwowanych w wątrobiaku. Niektóre obserwacje wykazują hamujący wpływ produktów peroksydacji lipidów na proliferację, co sugeruje, że ograniczona aktywność peroksydacyjna w guzach nowotworowych
może być czynnikiem odpowiedzialnym za wysoką
aktywność mitotyczną. Stwierdzono korelację między
spożywaniem tłuszczu, a zapadalnością na nowotwory złośliwe sutka, jajników i odbytu u osób powyżej
55 roku życia.
System obrony antyoksydacyjnej ustroju jest
trójstopniowy. Pierwsza linia obrony polega na nietrójstopniowy
dopuszczeniu do powstawania wolnych rodników
Nr 6/2007
W³aœciwoœci antyoksydantów w profilaktyce i leczeniu ró¿nych procesów chorobowych...
tlenowych oraz ich reakcji ze związkami biologicznie
czynnymi. Odpowiadają za to enzymy antyoksydacyjne oraz białka wiążące jony pierwiastków przejściowych. Drugi stopień stanowią tzw. „wymiatacze” reaktywnych form tlenu
tlenu. Trzecia linia obrony antyokcji
utk
ów reak
utków
reakcji
sydacyjnej odpowiada za usuwanie sk
skutk
RFT z biomolekułami
biomolekułami. Działanie to polega na odtwarzaniu prawidłowej struktury uszkodzonych cząstek, m.in. przez enzymy naprawiające uszkodzony
DNA.
W homeostazie ustroju działanie RFT jest równoważone przez antyoksydanty (antyutleniacze). Są
to substancje, które występując w relatywnie niskich
stężeniach znacząco hamują stopień oksydacji cząsteczek. Antyoksydanty można podzielić na przeciwutleniacze fizjologiczne (naturalne) oraz związki syntetyczne
tetyczne. W każdej z tych grup występują enzymy
antyoksydacyjne, antyoksydanty prewencyjne i zmiatacze wolnych rodników.
Do najbardziej znanych naturalnych enzymów
antyoksydacyjnych należą:
owa (SOD) – metalo– dysmutaza ponadtlenk
ponadtlenkowa
enzym, który występuje w dwóch postaciach:
wewnątrz (dzieli się na postać mitochondrialną z manganem w centrum aktywnym
(MnSOD) i cytoplazmatyczną z miedzią i cynkiem (Cu/Zn SOD))- i zewnątrzkomórkowej
(rozkłada rodnik ponadtlenkowy w przestrzeni
pozakomórkowej, dzięki czemu chroni powierzchnię naczyń przed działaniem rodnika
ponadtlenkowego);
– k atalaza – wykazuje największą aktywność
w wątrobie, nerkach i erytrocytach;
– peroksydaza glutationowa
glutationowa. – metaloenzymem
i bierze udział w redukcji nadtlenku wodoru
z jednoczesnym przekształceniem zredukowanego glutationu w jego formę utlenioną.
Jony metali przejściowych takich, jak miedź i żelazo zawierają niesparowane elektrony i zwykle uczestniczą w reakcjach wolnorodnikowych, służąc jako substrat do powstawania wysoce reaktywnych rodników
hydroksylowych (reakcja Habera-Weissa). Ilość tych
jonów w organizmie jest ograniczona, ale każdy uwolniony jon metalu powinien być związany w białkiem
w postać niereaktywną. Temu właśnie celowi służą tzw.
antyoksydanty prewencyjne. Zaliczamy do nich transferynę, która jest głównym białkiem transportującym
żelazo w organizmie, laktoferynę wiążącą żelazo oraz
ceruloplazminę wiążącą miedź.
Trzecią
sydantów to
rzecią, najliczniejszą grupę antyok
antyoksydantów
wspomniane już zmiatacze wolnych rodników. Reagu-
ją one z wolnymi rodnikami zabezpieczając komórki
i tkanki przed reakcjami wolnorodnikowymi. Oddając wolnym rodnikom elektron przechodzą w postać
utlenioną, która cechuje się bardzo małą reaktywnością, co przerywa łańcuchową reakcję wolnorodnikową. Zmiatacze wolnych rodników należą do 2 grup:
rozpuszczalnych w wodzie i rozpuszczalnych w tłuszczach.
Najsilniejszym antyutleniaczem rozpuszczalnym
w tłuszczach jest witamina E
E. Rodniki nadtlenkowe
reagują z witaminą E 120 razy szybciej niż z wielonienasyconymi kwasami tłuszczowymi. W wyniku tej
reakcji powstają nieaktywne rodniki tokoferylowe,
które przechodzą na powierzchnie błon komórkowych.
Tam w reakcji z witaminą C następuje ich redukcja
do a-tokoferolu. Witamina C jako rozpuszczalna
w wodzie utrzymuje odpowiedni potencjał oksydoredukcyjny wewnątrz komórki i jest głównym antyoksydantem płynów pozakomórkowych.
Witamina A jak
o antyutleniacz ma właściwo
jako
właściwo-ści immunogenne i dzięki temu jest wykorzystywana w profilaktyce infekcji wirusowych, malarii, gruźlicy. Stwierdzono, że podawana w dawce 200 tysięcy
jednostek łącznie z lekami przeciwbakteryjnymi
zmniejsza o 25% częstość występowania infekcji układu moczowego. Istnieją dwa podstawowe pokarmowe źródła witaminy A: łatwo wchłaniany palmitynian
retinolu w żywności pochodzenia roślinnego i zwierzęcego oraz słabo wchłanialne karotenoidy z żywności pochodzenia roślinnego. Karotenoidy stanowią grupę około 50 związków, które osłaniają błony komórkowe i cytoplazmatyczne przed działaniem RFT.
Kolejny naturalny antyoksydant – amid kwasu nik otynowego jest niezbędny do syntezy NAD i NADP,
które to związki są kofaktorami wielu enzymów katalizujących reakcje oksydoredukcyjne. Wśród antyoksydantów wymieniany jest także ubichinol-10
ubichinol-10, który
stanowi zredukowaną formą koenzymu Q10, rozpuszczalną w tłuszczach. Występuje w lipoproteinach
w stosunkowo niskich stężeniach, ale ma zdolność
regenerowania tokoferolu z rodników tokoferylowych
i wzmacnia jego antyoksydacyjną wydajność.
Flawonoidy (fitoestrogeny) są grupą związków
obecnych w owocach, warzywach, herbacie i czerwonym winie. Do flawonoidów zaliczamy także izoflawony występujące w produktach sojowych. Genisteina – fitoestrogen występujący w ziarnie soi ma właściwości antyoksydacyjne – hamując działanie na oksydację LDL cholesterolu in vitro. Wiadomo też, że około
3-4% genisteiny wbudowywane jest do cząsteczki LDL,
gdzie chroni ona zawarty w tych cząsteczkach tokoferol przed utlenieniem i wydłuża czas jego działania.
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
!
W³aœciwoœci antyoksydantów w profilaktyce i leczeniu ró¿nych procesów chorobowych...
Jednym z najbardziej znanych antyoksydantów jest
A ((CellCareCellCareSuperAntio
xidanten
produkt CC
CCA
CellCare-SuperAntio
SuperAntioxidanten
xidanten)) – suplement diety
diety, który stanowi doskonałą grupę związków przeciwutleniających. W skład jednej kapsułki
CCA wchodzi: ziele herbaciane Cistus, owoc granatu,
OPC, likopina, polifenole z zielonej herbaty, melony,
korzeń lukrecji, polifenole z pestek winogron, oregano, ekstrakt z kawy bogaty w kwas chlorogenowy, kwas
alfa-liponowy, koenzym Q10, proszek z cebuli, trawa
jęczmienna, witamina C, witamina E, cynk, selen,
beta-karoten i bioflawonoidy cytrusowe.
Składniki te są zalecane w przypadku, gdy pożądany jest wzrost poziomu przeciwutleniaczy we krwi.
Skuteczność polifenoli potwierdzili m.in. naukowcy
z Harvard Medical School z Bostonu (Massachusetts)
setts), zajmujący się tematyką żywienia. Amerykańscy badacze wykazali ich pozytywny wpływ na naturalny dla organizmu proces naprawczy uszkodzonych
komórek. Poniżej zostaną przedstawione pozytywne
właściwości przeciw utleniające niektórych z składników preparatu CCA.
Badacze niemieckiego instytutu LEFO – specjaliści w kwestiach żywienia i zanieczyszczenia powietrza
– udowodnili, że liście krzewu herbacianego Cistus
(Cistus incanus ssp. tauricus) posiadają ponad czterokrotnie większy potencjał przeciw utleniający niż, na
przykład, czerwone wino, którego właściwości antyoksydacyjne zostały dowiedzione w wielu badaniach.
Podobnie sprawa przedstawia się z owocami granatu, którego bogactwo w przeciwutleniacze nie tylko przewyższa kilkakrotnie czerwone wino, ale również nie dorównuje im żaden inny owoc.
Oregano nadaje wielu potrawą wykwintnego smaku, ale nade wszystko należy cenić tą przyprawę za
wyjątkową efektywność przeciwutleniającą. Badania
przeprowadzone w U.S. Department of Agriculture
w Beltsville wykazały największą aktywnością przeciw
utleniającą wśród badanych 39 ziół.
Kwas alfa-liponowy jest uniwersalnym i skutecznym przeciwutleniaczem. Działając w środowisku
tłuszczowym i wodnym neutralizuje szkodliwe działanie ogromnej ilości wolnych rodników. Aktywność
zarówno w środowisk
u wodnym, jaki i tłuszczo
środowisku
tłuszczo-wym jest szczególną cechą
cechą, ponieważ znaczna ilość
innych przeciwutleniaczy działa tylko w otoczeniu
wodnym (przykładowo witamina C) lub tylko w tłuszczowym (przykładowo witamina B). Ponadto kwas
bardzo silnie wspomaga inne przeciwutleniacze oraz
pozytywnie wpływa na ich odnawianie.
OPC (oligomer yczne procyjanidy) jest naturalną substancją roślinną, niestety w produktach żywnościowych zawarte są w bardzo małych ilościach –
"
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
Nr 6/2007
z jednym wyjątkiem, pestek czerwonych winogron.
Wielu autorów twierdzi, że OPC dysponuje największą siłą jako przeciwutleniacz i ma możliwość neutralizowania różnego rodzaju wolnych rodników. Jest
aktywna, podobnie jak kwas alfa-liponowy, w środowisku wodnym oraz tłuszczowym.
Nie wolno zapominać o Likopinie
Likopinie, głównym barwniku pomidorów, który szczyci się opinią silnego przeciwutleniacza – pierwsza dziesiątka przeciwutleniaczy.
Obecnie panuje pogląd, że należy przyjmować
w diecie więcej niektórych antyoksydantów biorąc pod
uwagę stan i zapotrzebowanie na nie organizmu. Nie
jest to działanie błędne, ale nie jest też podbudowane pewnymi danymi naukowymi. Na obecnym etapie wiedzy należy zalecać suplementację diety zło
zło-żonymi preparatami zawierającymi dawki różnych
antyoksydantów (CCA). Nie ma natomiast podstaw
do stosowania pojedynczych antyoksydantów w bardzo dużych dawkach.
Głównym celem w działaniach prozdrowotnych
powinno być propagowanie diety bogatej w naturalne źródła witamin i mikroelementów, jakimi są warzywa i owoce. Wydaje się, że tylko stałe, systematyczne wyrównywanie niedoborów obrony antyok
sydacyjnej organizmu, a więc profilaktyk
oksydacyjnej
profilaktykaa pier
pier-wotna ma sens.
Piśmiennictwo:
1. Ashour M.N. i wsp.: Antioxidant status in children
with protein-energy malnutrition living in Cairo. Eur.
J. Clin. Nutr. 1999, 8: 669-73.
2. Auch-Schawalk W. i wsp.: Contractions to oxygenderived free radicals are augmented in aorta of the
spontaneously hypertensive rat. Hypertension 1989,
13: 859-62.
3. Barnes P.J.: Reactive oxygen species and airway inflammation. Free Radic. Biol. Med. 1990, 9: 235-43.
4. Bartosz G.: Druga twarz tlenu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
5. Beckman J.S. i wsp.: Apparent hydroxyl radical production by peroxynitrite: implications of endothelial
injury from nitric oxide and superoxide. Proc. Natl.
Acad. Sci. USA 1990, 4:1620-4.
Nr 6/2007
W³aœciwoœci antyoksydantów w profilaktyce i leczeniu ró¿nych procesów chorobowych...
6. Britton J.R. i wsp.: Dietary antioxidant vitamin intake and lung function in the general population.
Am. J. Respir. Crit. Care Med. 1995, 151: 13837.
7. Ceriello A. i wsp.: Evidence for a possible role of
oxygen free radicals in the abnormal functional arterial vasomotion in insulin dependent diabetes.
Diab. Metab. 1990, 16: 318-22.
8. Ciechanowski K.: O wolnych rodnikach w medycynie. Pol. Tyg. Lek. 1987, 42: 939-41.
9. Cochrane C.G.: Cellular injury by oxidants. Am. J.
Med. 1991, 91: 23S-30S.
10. De Reaeve H.R. i wsp.: Decreased Cu, Zn - SOD
activity in asthmatic airway epithelium: correction
by inhaled corticosteroid in vivo. Am. J. Physiol.
1997, 272: 148-54.
11. Frostegard J. i wsp.: Biologically modified LDL
increases the adhesive properties of endothelial cells.
Atherosclerosis 1991, 90: 119-26.
21. Naruszewicz M.: Kontrowersje wokół roli antyoksydantów w profilaktyce chorób układu krążenia.
Czynniki Ryzyka, 2000, 1: 55-63.
22. Reilly P.M. i wsp.: Pharmacologic approach to tissue
injury mediated by free radicals and other reactive oxygen metabolites. Am. J. Surg.1991, 4: 488-503.
23. Rrthud J, Boyne R.: Superoxide dismutase and glutathione peroxidase activities in neutrophils from
selenium deficient and cooper deficient cattle. Life
Scien. 1985,16:1569.
24. Schwartz C.J. i wsp.: The pathogenesis of atherosclerosis: an overview. Clin. Cardiol. 199114(suppl
I): 1-16.
25. Weisbrod R.M. i wsp.: Effect of elevated glucose
on cyclic GMP and eicosanoids produced by porcine
aortic endothelium. Arterioscler. Thromb. 1993, 13:
915-23.
26. http://www.naturavitalis.pl/
12. Giugliano D. i wsp.: Oxidative stress and diabetic
vascular complications. Diabetes Care 1996, 19:
257-67.
13. Guarnieri C. i wsp. Role of oxygen in the cellular
damage induced by reoxygenation of hypoxic heart.
J. Moll. Cell. Cardiol. 1980, 12:797.
14. Gutterbridge J.M.: Free radicals in disease processes: a compilation of cause and consequence. Free
Radic. Res. Commun. 1993, 19: 141-158.
15. Halliwell B.: Reactive oxygen species in living systems: source, biochemistry, and role in human disease. Am. J. Med. 1991, 91: 14S-22S.
16. Kwiatkowski J.M.: Dysmutaza ponadtlenkowa –
struktura, funkcja i filogeneza. Post. Biochem.
1988, 34: 311-33.
17. Ledwożyw A. i wsp.: The relationship between plasma triglycerides, cholestrol, total lipids and lipid
peroxidation products during human atherosclerosis. Clin. Chim. Acta 1986, 3: 275-83.
18. Liczmański A.E.: Toksyczność tlenu. Uszkodzenie
żywych komórek. Post. Biochem. 1988, 34: 273-91.
19. Liczmański A.E.: Toksyczość tlenu, cz. I i II. Post.
Biochem. 1988, 34: 273-310.
20. Maurice B.: Mechanism of protection against reperfusion injury by aprotinin. Roles of oxygen radicals. Bioch. Pharmacol.1985,10: 1757.
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
#