Wywiad z dr. med. Witoldem Tomaszewskim – Zastępcą Głównego

Wywiad z dr. med. Witoldem Tomaszewskim – Zastępcą Głównego
Inspektora Sanitarnego, Dyrektorem Departamentu Zdrowotnego Wody
W jakim celu w UE została opracowana Dyrektywa 98/83/WE?
Celem Dyrektywy Rady 98/83/WE z dnia 3 listopada 1998 r. w sprawie jakości wody
przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz.U. UE L z dnia 5 grudnia 1998 r.) jest ochrona
życia ludzkiego przed skutkami wszelkiego zanieczyszczenia przez zapewnienie, że jest ona
zdatna do użycia i czysta. W tym celu określono kryteria zdrowotne dla zawartych
w Dyrektywie parametrów na takim poziomie, aby woda mogła być bezpiecznie spożywana
przez całe życie człowieka. W celu nadzorowania jakości wody, ustalono system monitoringu.
Dyrektywa ta prezentuje nowoczesne podejście do zarządzania jakością wody opartego na
oszacowaniu ryzyka zdrowotnego, a nie mechanicznego oceniania zgodności wartości
parametrycznych określonych w przepisach z wynikami uzyskanymi w badaniach jakości
wody.
Jakie są zadania Departamentu Bezpieczeństwa Zdrowotnego Wody?
Departament:
1)
ustala kierunki działań, koordynowanie i nadzorowanie organów PIS w zakresie
bezpieczeństwa zdrowotnego wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi oraz wody
w kąpieliskach i basenach kąpielowych;
2)
wypracowuje i wdraża nowe podejście do problemu bezpieczeństwa zdrowotnego
wody uwzględniającego systemy zarządzania jakością, analizy zagrożeń, kontroli punktów
krytycznych w zakresie jakości wody przeznaczonej do spożycia oraz wody w kąpieliskach
i basenach kąpielowych;
3)
podejmuje inicjatywy dotyczące tworzenia nowych przepisów prawnych i nowelizacji
istniejących, w zakresie dostosowywania prawodawstwa polskiego do przepisów unijnych
oraz poprawy bezpieczeństwa zdrowotnego wody;
4)
koordynuje działania jednostek uczestniczących w zapewnieniu bezpieczeństwa
zdrowotnego wody z odpowiednimi jednostkami międzynarodowymi, w szczególności
z Komisją Europejską i WHO, uczestniczenie w pracach grup roboczych i eksperckich UE
i WHO;
1
W jaki sposób jest w Polsce sprawowany nadzór sanitarny nad bezpieczeństwem
zdrowotnym wody?
Badania jakości wody przeznaczonej do spożycia wykonują laboratoria Państwowej Inspekcji
Sanitarnej lub inne laboratoria o udokumentowanym systemie jakości badań zatwierdzonym
przez organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej zgodnie z zapisami zawartymi w ustawie
o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (Dz. U.
z 2006 roku, Nr 123, poz. 858 z późn. zm.).
Na czym polega ocena mikrobiologicznej jakości wody do spożycia?
W celu stwierdzenia, że woda jest bezpieczna dla zdrowia ludzkiego, stosuje się metody
badań wody przeznaczonej do spożycia, związane z wykryciem zanieczyszczeń fekalnych.
Występowanie w wodzie mikroorganizmów bytujących zwykle w odchodach ludzi i zwierząt
stałocieplnych wskazuje na występowanie w wodzie zanieczyszczeń typu kałowego, a więc
na możliwość występowania w wodzie organizmów chorobotwórczych, takich jak
Eshcerichia coli i Enterococci (paciorkowce kałowe). Stanowią one swoisty wskaźnik
zanieczyszczenia mikrobiologicznego wody, dlatego ich dopuszczalne wartości zostały
określone w załączniku 1A w/w rozporządzenia.
Od tych parametrów nie może być żadnych odstępstw, muszą być one wypełnione
bezwarunkowo, ponieważ ich przekroczenie stanowi bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia
konsumentów, tak jak to miało miejsce ostatnio w Niemczech. Corocznie organy Państwowej
Inspekcji Sanitarnej w ramach nadzoru nad jakością wody przeznaczonej do spożycia
przeprowadzają średnio ponad 70 tys. analiz w kierunku Eshcerichia coli oraz 70 tys. analiz
w kierunku wykrycia obecności Enterokoków w wodzie. Liczba przekroczeń pierwszego
wskaźnika stanowi niespełna 1% w skali kraju, natomiast w przypadku paciorkowców
kałowych - 1,3 %. Przy równoczesnym wystąpieniu E. coli i Enterokoków w badanej wodzie
liczba przekroczeń obu
tych wskaźników stanowi niecałe 1,1 % w stosunku do liczby
wykonanych analiz. W 99 % spożywana w Polsce woda jest więc bezpieczna dla zdrowia
konsumentów.
Większość
wyżej
wymienionych
przekroczeń
notuje
się
niestety
w przydomowych studniach oraz w małych wodociągach produkujących poniżej 1000 m3/d.
2
Duże
wodociągi,
dzięki
zastosowaniu
nowoczesnych
technologii
i
prowadzeniu
rygorystycznego systemu monitoringu, są pod tym względem bezpieczne w niemalże 100 %.
Odrębnym problem jest zasiedlanie instalacji ciepłej i zimnej wody bakteriami z rodzaju
Legionella i zagrożenia zdrowotne z tym związane. Do zakażenia dochodzi głównie drogą
wziewną, najczęściej poprzez wdychanie aerozolu wody z zawieszonymi w niej bakteriami
w czasie brania prysznica lub w czasie kąpieli w basenach z hydromasażem. Konsekwencją
zakażenia Legionella pneumophila jest choroba legionistów objawiająca się zapaleniem płuc.
Ma ono znacznie cięższy przebieg niż zapalenia płuc wywoływane przez inne drobnoustroje.
Śmiertelność wynosi od 15 do 20%, jednak u osób z obniżoną odpornością lub w ciężkim
przebiegu choroby dochodzi nawet do 80%. Zachorowania wywołane przez Legionella
pneumophila odnotowane są w większości krajów.
Na czym polega ocena chemicznej jakości wody do spożycia?
- Jakie substancje należy mieć na względzie i skąd biorą się one w wodzie?
- Jakie stanowią zagrożenie dla zdrowia?
Zgodnie z obowiązującymi przepisami aby woda była bezpieczna dla zdrowia to powinna być
pozbawiona wszelkich substancji w stężeniach stanowiących potencjalne zagrożenie dla
zdrowia ludzkiego oraz nie mieć agresywnych właściwości korozyjnych i spełniać
podstawowe wymagania chemiczne określone w załączniku nr 2 do rozporządzeniu Ministra
Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2010 roku zmieniającym rozporządzenie w sprawie jakości wody
przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz. U.
Nr 72, poz. 466)[4]. W każdej wodzie
znajdują się różnego rodzaju substancje pochodzenia naturalnego. Ponadto może ona zostać
zanieczyszczona w wyniku działalności rolniczej (związki azotu, pestycydy, środki ochrony
roślin), przemysłowej (węglowodory, sole metali ciężkich, kwasy, zasady mineralne, cyjanki,
toksyczne związki organiczne), a także w wyniku współczesnych potrzeb odbiorców wody
i przedostawania się do wód powszechnie stosowanych środków czystości, leków (w tym
hormonów i antybiotyków). Zanieczyszczenia te, ponieważ znajdują się w wodach
ujmowanych, mogą być skutecznie usunięte poprzez właściwie przeprowadzony proces
uzdatniania wody. Dlatego woda surowa powinna być dokładnie przebadana i poddana
analizie oszacowania ryzyka zdrowotnego. Niezbędne jest zebranie wszelkich informacji
dotyczących nie tylko naturalnego składu wód, ale także prawdopodobnych źródeł
zanieczyszczeń. Niestety, pozyskiwanie tych informacji jest czasochłonne i uciążliwe
ale właściciel ujęcia powinien mieć rozeznanie zagrożeń.
3
Inną przyczyną pojawienia się w wodzie substancji w stężeniach stanowiących potencjalne
zagrożenie dla zdrowia jest niewłaściwe przeprowadzony proces uzdatniania wody,
niewłaściwe
stosowanie
flokulantów,
koagulantów,
środków
dezynfekcyjnych,
nieodpowiednie materiały i wyroby kontaktujące się z wodą przeznaczoną do spożycia
(nie posiadające atestów lub niedostosowane do jej składu chemicznego), zły stan techniczny
urządzeń, sieci i instalacji oraz ich niewłaściwa eksploatacja. Wtórne zanieczyszczenie wody
to przede wszystkim pochodne dezynfektantów, metale ciężkie (ołów, miedź, nikiel, chrom)
będące produktami korozji instalacji wodociągowych.
Jakie są wnioski z oceny stanu sanitarnego wody do spożycia na podstawie
wyników z roku 2010?
W roku 2010 średnio 89 % mieszkańców piło wodę w zaopatrzeniu zbiorowym zgodną
z wartościami określonymi w w/w rozporządzeniu. Natomiast pozostało 11 % obejmowało
wodę warunkowo dopuszczoną do spożycia przez ludzi bądź na podstawie przyznawanych
przez organy PIS czasowych odstępstw. W przypadku warunkowego dopuszczenia lub
czasowego odstępstwa priorytetem jest ustalenie, że dopuszczalna wartość parametrów nie
stanowi zagrożenia zdrowotnego. Pomimo poprawiającej się ogólnie jakości wody na
przestrzeni ostatnich lat ocena stanu sanitarnego wody jest niezwykle ważna, a w świetle
zarysowujących się tendencji wzrostu zanieczyszczeń mikrobiologicznych wymaga
pogłębionych analiz w celu przeciwdziałania potencjalnym epidemiom wodopochodnym.
W roku 2010 organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej w skali kraju udzieliły odstępstw na
23 parametry określone w załączniku 2 do rozporządzenia Ministra Zdrowia. Największą
liczbę przekroczeń w odniesieniu do poszczególnych parametrów odnotowano dla azotanów,
aż 11 udzielonych odstępstw, ponadto udzielono odstępstw na następujące parametry:
azotyny, bor, fluorki, kadm, nikiel i ołów. Największe spośród wszystkich udzielonych przez
organy inspekcyjne w roku 2010 zgód na odstępstwo przypada na parametr azotany świadczy
to o zanieczyszczeniu spożywanej wody na terenie kraju w skutek działalności rolniczej.
Komisja Europejska ustaliła, że nie będzie kontynuowała prac nad rewizją
dyrektywy w zakresie legislacji, natomiast zaleciła działania wdrożeniowe
w małych wodociągach w celu zagwarantowania wszystkim konsumentom
odpowiedniej jakości wody.
Na czym te działania w kraju mają polegać?
4
Począwszy od 2005 r. w Komisji Europejskiej trwały intensywne prace nad rewizją
Dyrektywy 98/83/WE, idące w kierunku tworzenia Planów Bezpieczeństwa Zdrowotnego
Wody – Water Safety Plan (WSP), których zadaniem było włączenie w nadzór wszystkich
podmiotów zaangażowanych w ochronę ujęć, pobieranie, uzdatnianie i przesyłanie wody
do odbiorcy. Pod naciskiem grup preferujących sprawy ekonomiczne Komisja ds. jakości
wody do spożycia, postanowiła odejść od dalszych prac legislacyjnych i zdecydowała się
na zintensyfikowanie działań wdrożeniowych w celu zagwarantowania odpowiedniego
poziomu jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi pochodzącej z małych źródeł
zaopatrzenia.
Komisja
zaleca
skoordynowanie
działań
wdrożeniowych
wszystkich
zainteresowanych stron nadzorujących jakość wody w celu maksymalnej ochrony zdrowia
każdego konsumenta z jednoczesną minimalizacją zagrożeń zdrowotnych. Bezpieczeństwo
zdrowotne wody jest niewątpliwie zagadnieniem interdyscyplinarnym, wymagającym działań
i nadzoru kilku resortów, a w szczególności środowiska (ochrona ujęć wody), infrastruktury
(stan i rodzaj instalacji służących zaopatrzeniu w wodę) i zdrowia (nadzorowanie
potencjalnego zagrożenia zdrowotnego). Dotyczy to także resortu spraw wewnętrznych
i administracji, odpowiedzialnego za zarządzanie kryzysowe, oraz oświaty, które powinno
przygotować właściwy system kształcenia zawodowego dla osób wykonujących zawody takie
jak hydraulik, instalator czy operator stacji uzdatniania wody. Brak ścisłej współpracy tych
ministerstw z podmiotami odpowiedzialnymi za zaopatrzenie w wodę (samorządy gminne),
organami przedstawicielskimi producentów i dystrybutorów wody, naukowcami zajmującymi
się inżynierią sanitarną oraz organizacjami konsumenckimi skutkuje brakiem jednej,
wypracowanej wspólnie linii poprawy istniejącej sytuacji i zagwarantowania w każdym
kranie wody bezpiecznej dla zdrowia, smacznej i chętnie spożywanej przez konsumentów.
Nie zwalnia to jednak żadnej z wymienionych stron od podejmowania wszelkich możliwych
działań mających na celu poprawę aktualnej sytuacji. Bardzo istotnym elementem jest
informowanie konsumentów zarówno w sprawach dotyczących jakości konkretnej wody
wypływającej z ich kranu jak i w sprawach ogólnych, dotyczących potencjalnych zagrożeń
i chorób wodopochodnych.
Nowoczesne systemy zarządzania bezpieczeństwem zdrowotnym wody powinny opierać
się na dwóch podstawowych zasadach. Na indywidualnym podejściu do każdego systemu
zaopatrzenia w wodę, jego ocenie, znalezieniu punktów krytycznych i oszacowaniu ryzyka
(co zapewniają plany bezpieczeństwa wodnego) oraz na ścisłym przestrzeganiu zasady trzech
5
barier minimalizujących ryzyko oraz gwarantujących, że konsumentowi dostarczona zostanie
woda do spożycia najwyższej jakości czyli:
właściwe projektowanie, budowa i eksploatacja systemu zaopatrzenia w wodę zgodnie
z najwyższymi standardami,
spójna ochrona zasobów wody,
profesjonalne zaplanowanie, montaż i eksploatacja instalacji domowych zgodnie
ze standardami technicznymi przez wykwalifikowanych hydraulików.
Sprawa kompleksowego podejścia do bezpieczeństwa zdrowotnego wody nie znalazła jednak
do tej pory instytucjonalnego sfinalizowania.
Co musi ulec radykalnej zmianie w zarządzaniu jakością wody?
Radykalnej zmianie musi ulec podejście do ocen jakości wody, które musi opierać się
na oszacowaniu ryzyka, ale także na włączaniu w zarządzanie wodą organizacji
konsumenckich. Należałoby także usprawnić sposób informowania i prowadzenia porad
w przypadku niespełnienia przez wodę wymagań określonych w przepisach.
Jak można zminimalizować zagrożenia dla bezpieczeństwa zdrowotnego wody?
Działania powinny być podejmowanie przez wszystkie podmioty odpowiedzialne
na poszczególnych etapach produkcji i dystrybucji wody od ujęcia do kranu u konsumenta.
Nie tylko przez przedsiębiorstwa wodociągowe ale także właścicieli (administratorów)
budynków a także właścicieli instalacji i armatury w mieszkaniach. Zbyt często dochodzi
do sytuacji, że wcześnie podejmowane działania, mające na celu zagwarantowanie wody
dobrej jakości, bezpiecznej dla zdrowia, są marnotrawione przez odbiorców usług.
Na poprawę sytuacji z pewnością pozytywnie wpłynęłaby ściślejsza współpraca wszystkich
zainteresowanych podmiotów oraz tworzenie tzw. planów bezpieczeństwa wodnego.
Wieloletnie doświadczenia państw, które wprowadziły obowiązkowe systemy jakości
w procesie zaopatrzenia w wodę wskazują, że jest to system bardzo skuteczny, nie tylko
pozwalający na realną ocenę aktualnej sytuacji, oszacowanie ewentualnego ryzyka oraz
zaplanowanie
działań
naprawczych
i
zapobiegających,
ale
także
wpływający
na minimalizację kosztów związanych z niewłaściwą eksploatacją wodociągu lub budynku,
awariami i usterkami. Przede wszystkim jednak, właściwie wprowadzone i nadzorowane
6
systemy jakości zdecydowanie minimalizują zagrożenia zdrowotne i poprawiają jakość
dostarczanej wody.
7