Wzorzec-przegl d lekarski-XX-2001
Transkrypt
Wzorzec-przegl d lekarski-XX-2001
PRACE ORYGINALNE Anna ANDRUSZKIEWICZ1 Ma³gorzata BASIÑSKA2 Zachowania zdrowotne osób uzale¿nionych od nikotyny Health behaviors of nicotine addicts Katedra i Zak³ad Promocji Zdrowia Collegium Medicum Uniwersytet Miko³aja Kopernika, Toruñ Kierownik: Prof. dr hab. Lech Walasek 1 Katedra Psychologii Klinicznej Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz Kierownik: Prof. dr hab. Ma³gorzata Kocielska 2 Dodatkowe s³owa kluczowe: uzale¿nienie od nikotyny zachowania zdrowotne Additional key words: nicotine addiction health behaviours Adres do korespondencji: Dr Anna Andruszkiewicz Katedra i Zak³ad Promocji Zdrowia Collegium Medicum Uniwersytet Miko³aja Kopernika w Toruniu 85-831 Bydgoszcz, ul. Techników 3 Tel. 0-602-44-06-90 e-mail: [email protected] Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 10 Nikotynizm jest olbrzymim problemem spo³ecznym, a równoczenie jednym z najbardziej rozpowszechnionych, znanych czynników ryzyka wielu chorób, który mo¿na wyeliminowaæ. Celem pracy by³o okrelenie ró¿nic w zachowaniach zdrowotnych ze wzglêdu na typ uzale¿nienia od nikotyny. Przebadano 221 (mê¿czyzn i kobiet) osób uzale¿nionych od nikotyny. W pracy zastosowano: Inwentarz Zachowañ Zdrowotnych - IZZ Z. Juczyñskiego oraz Kwestionariusz Tolerancji Nikotyny Fagerstrõma. Otrzymane wyniki wskazuj¹, ¿e zachowania zdrowotne s¹ czêciej praktykowane przez kobiety i to niezale¿nie, w jaki sposób s¹ uzale¿nione od nikotyny. Natomiast u mê¿czyzn typ uzale¿nienia od nikotyny ró¿nicuje czêstoæ stosowania zachowañ zdrowotnych. Uzale¿nieni farmakologicznie s¹ mniej sk³onni zachowywaæ siê w sposób zdrowotny. Nicotine addiction is a huge social problem and at the same time it is one of the most popular and well-known risk factor in many diseases which can be eliminated. The aim of the study was to asses differences in the health behaviours from regard on type the dependence of from nicotine. In the study participated 221 (males and females) persons dependent on nicotine. In this study applied: Inventory of Health Behaviour - IZZ by Juczynski and Fagerström Test for Nicotine Dependence. Received results show that health behaviours are practiced more often by women and it is not dependent on the level of their addiction. Among men the type of nicotine addiction differentiates the frequency of applying the healthy behaviours. Pharmacological addicts have fewer tendencies to behave in healthy way. Wstêp Zwi¹zek miedzy sposobem ¿ycia a zdrowiem cz³owieka dostrzega siê od dawna. Prawdziwy rozwój zainteresowania prozdrowotnym stylem ¿ycia przypada na drug¹ po³owê XX w., zwan¹ tak¿e okresem II rewolucji zdrowotnej lub "wiekiem stylu ¿ycia". Znalaz³o to swoje odzwierciedlenie w wytycznych WHO i Unii Europejskiej. Wród wskaników zalecanych do monitorowania zdrowia ludnoci znalaz³y siê miêdzy innymi zachowania zdrowotne [12]. Wyniki licznych badañ wiadcz¹ o zwi¹zkach i zale¿nociach przyczynowo-skutkowych miêdzy zachowaniem a stanem zdrowia jednostki. W literaturze zajmuj¹cej siê problematyk¹ zachowañ zdrowotnych nie jest stosowana jednolita terminologia. Przy istniej¹cych ró¿nicach definicyjnych badacze zgodnie podkrelaj¹ jeden wspólny komponent zachowañ zdrowotnych, jest to dokonywanie przez cz³owieka wiadomego wyboru zachowania sporód alternatywnych, maj¹cych korzystny lub niekorzystny wp³yw na zdrowie [3]. Palenie tytoniu jest obecnie uznawane za najwiêkszy problem zdrowia publicznego w Europie. W Polsce pali regularnie od 15 do 20 sztuk papierosów 10 mln Polaków, z czego 5 mln d³u¿ej ni¿ 20 lat. Pali 47 % mê¿czyzn i 23% kobiet [6]. Na³óg palenia tytoniu jest z³o¿onym procesem biologicznym, psychosocjologicznymi i klinicznym [1]. Jest wywo³ywany przez dwa podstawowe, wzajemnie oddzia³uj¹ce na siebie, typy uza- le¿nienia: farmakologiczne uzale¿nienie od nikotyny oraz uzale¿nienie behawioralne. rednie stê¿enie kotyniny w surowicy uzale¿nionych palaczy wynosi ok. 300 ng/ml, natomiast u osób nieuzale¿nionych (pal¹cych do 5 papierosów dziennie i mog¹cych rzuciæ palenie bez objawów abstynencji) stê¿enie to wynosi ok. 50-70 ng/ml. Z tego powodu tê wartoæ stê¿enia kotyniny uznano za granicê wyznaczaj¹c¹ próg fizycznego (farmakologicznego) uzale¿nienia [11]. Palenie tytoniu nale¿y do najwa¿niejszych pojedynczych, a jednoczenie mo¿liwych do prewencji czynników zagro¿enia zdrowia spo³eczeñstwa [9]. Przyczynia siê ono do powstawania wielu chorób, z których najpowa¿niejszymi s¹: nowotwory p³uc, krtani i pêcherza moczowego, zawa³y serca i zatory mózgowe, ostre choroby uk³adu oddechowego, takie jak: astma oskrzelowa zapalenie p³uc, zapalenie oskrzeli, przewlek³a obturacyjna choroba p³uc, alergie, niep³odnoæ, impotencja [10]. W bardzo wielu przypadkach o powodzeniu terapii w tych schorzeniach decyduje w du¿ej mierze obok zastosowanego leczenia modyfikacja stylu ¿ycia pacjentów i przestrzeganie zaleceñ dotycz¹cych zakazu palenia oraz zmiana zachowañ zdrowotnych. Bior¹c pod uwagê powy¿sze przes³anki zasadnym wydaje siê podjêcie badañ, które bêd¹ mia³y na celu ocenê zachowañ zdrowotnych i ich zró¿nicowanie w zale¿noci od typu uzale¿nienia od nikotyny w grupie osób pal¹cych. 783 Tabela I rednie, odchylenie standardowe i wyniki testu tStudenta w zakresie zachowañ zdrowotnych w ca³ej grupie osób uzale¿nionych od nikotyny (N=221) oraz w grupie kobiet (N=117) i mê¿czyzn (N=104) uzale¿nionymi od nikotyny. Means, standard deviations and results of t-Student test in health behavior of nicotine addicts whole studied group (N=221), also in the group of women (N=117) and men (N=104) nicotine addicted. Ogó³ Zachow ania zdrow otne M - rednia SD - odchylenie standardowe Kobiety M ê¿czy ni t p 13,86 3,24 0,001 4,20 1,89 1,06 0,289 0,71 2,70 0,81 4,47 0,000 0,001 M SD M SD M SD Wskanik zachow añ zdrow otny ch - w y nik otrzy m any 72,53 13,83 75,30 13,26 69,40 Wskanik zachow añ zdrow otny ch - w y nik przeliczony 4,29 1,79 4,40 1,70 Praw id³ow e naw y ki ¿y w ieniow e 2,93 0,79 3,10 Zachow ania profilakty czne 3,03 0,87 3,20 0,84 2,80 0,87 3,34 Pozy ty w ne nastaw ienie psy chiczne 3,34 0,74 3,30 0,72 3,40 0,76 -0,41 0,682 Prakty ki zdrow otne 2,74 0,76 2,80 0,70 2,70 0,83 0,39 0,695 Tabela II rednie, odchylenie standardowe i wyniki testu t-Studenta w zakresie zachowañ zdrowotnych w grupie mê¿czyzn i kobiet ze wzglêdu na typ uzale¿nienia mierzony testem Fageströma. Means, standard deviations and results of t-Student test in health behavior in the group of men and women from regards on type an addict measured by Fagestrom`s test. M ê¿czy ni Zachow ania zdrow otne Uzale¿nienie behaw ioralne Kobiety Uzale¿nienie farm akologiczne t M SD M SD Wskanik zachow añ zdrow otny ch - w y nik otrzy m any 75,30 13,26 69,40 13,86 3,24 Wskanik zachow añ zdrow otny ch - w y nik przeliczony 4,40 1,70 4,20 1,89 Praw id³ow e naw y ki ¿y w ieniow e 3,10 0,71 2,70 0,81 p Uzale¿nienie behaw ioralne Uzale¿nienie farm akologiczne t p 10,45 0,21 0,835 4,15 1,42 0,75 0,454 3,12 0,52 0,16 0,875 M SD M SD 0,001 75,43 13,81 74,75 1,06 0,289 4,46 1,75 4,47 0,000 3,15 0,74 Zachow ania profilakty czne 3,20 0,84 2,80 0,87 3,34 0,001 3,21 0,84 3,19 0,85 0,12 0,909 Pozy ty w ne nastaw ienie psy chiczne 3,30 0,72 3,40 0,76 -0,41 0,682 3,36 0,69 3,09 0,81 1,53 0,128 Prakty ki zdrow otne 2,80 0,70 2,70 0,83 0,39 0,695 2,75 0,67 2,82 0,82 -0,39 0,696 M - redni; SD - odchylenie standardowe Tabela III rednie, odchylenie standardowe i wyniki testu t-Studenta w zakresie zachowañ zdrowotnych w grupie kobiet i mê¿czyzn uzale¿nionych farmakologicznie i behawioralnie od nikotyny. Means, standard deviations and results of t-Student test in health behavior in the group of women and men nicotine addicted in pharmacological way and in behavioral way. Uzale¿nienie farm akologiczne Zachow ania zdrow otne Kobiety M ê¿czy ni Uzale¿nienie behaw ioralne t p M SD M SD Wskanik zachow añ zdrow otny ch - w y nik otrzy m any 74,75 74,75 66,79 12,26 2,47 Wskanik zachow añ zdrow otny ch - w y nik przeliczony 4,15 4,15 3,79 1,66 Praw id³ow e naw y ki ¿y w ieniow e 3,12 3,12 2,48 0,68 Kobiety M ê¿czy ni t p 14,58 2,01 0,046 4,36 1,99 0,34 0,735 2,81 0,85 2,69 0,008 M SD M SD 0,017 75,43 13,81 70,89 0,82 0,414 4,46 1,75 3,69 0,001 3,15 0,74 Zachow ania profilakty czne 3,19 3,19 2,69 0,82 2,18 0,033 3,21 0,84 2,90 0,90 2,25 0,026 Pozy ty w ne nastaw ienie psy chiczne 3,09 3,09 3,31 0,77 -0,99 0,323 3,36 0,69 3,39 0,76 -0,19 0,845 Prakty ki zdrow otne 2,82 2,82 2,70 0,72 0,56 0,577 2,75 0,67 2,73 0,89 0,14 0,892 Materia³ i metody Przebadano 221 osób pal¹cych papierosy. W tym 117 kobiet (53%) i 104 mê¿czyzn (47%). Wród nich wiêkszoæ mia³a wykszta³cenie rednie (139 osób, 63%) lub wy¿sze (40 osób, 18%), pozostali mieli wykszta³cenie zawodowe (35 osób, 16%) i podstawowe (7 osób, 3%). Badane osoby na ogó³ pozostawa³y w zwi¹zku ma³¿eñskim (170 osób, 77%), pozosta³e by³y samotne z ró¿nych przyczyn (30 osób w stanie panieñskim lub kawalerskim, 14%; 14 osób w tzw. stanie wolnym, 6%, 6 osób prze¿y³o mieræ wspó³ma³¿onka, 3%). redni wiek badanych osób wynosi³ 41,7 lat, przy odchyleniu standardowym 9,7 lat. Najm³odszy mia³ 21 lat a najstarszy 66. Badani maj¹ za sob¹ liczne próby rzucenia palenia 184 osoby (84,4%) do 10 razy, tylko 31 osób (14,2%) nigdy nie próbowa³o wyjæ z na³ogu. Badania przeprowadzono za pomoc¹ dwóch metod: 1. Kwestionariusza Tolerancji Nikotyny Fagerströma, który jest standardowym narzêdziem do oce784 ny stopnia uzale¿nienia od nikotyny. Wykazuje on cis³¹ korelacjê z wielkoci¹ uzale¿nienia okrelan¹ za pomoc¹ pomiaru poziomu nikotyny lub jej metabolitów w surowicy krwi [4]. 2. Inwentarza Zachowañ Zdrowotnych IZZ - Juczyñskiego, który zawiera 24 stwierdzenia opisuj¹ce zachowania zwi¹zane ze zdrowiem. Bior¹c pod uwagê wskazan¹ przez badanych czêstotliwoæ poszczególnych zachowañ ustala siê ogólne nasilenie zachowañ sprzyjaj¹cych zdrowiu oraz stopieñ nasilenia czterech kategorii zachowañ zdrowotnych: prawid³owych nawyków ¿ywieniowych, uwzglêdniaj¹cych rodzaj spo¿ywanej ¿ywnoci, zachowañ profilaktycznych dotycz¹cych przestrzegania zaleceñ zdrowotnych, praktyk zdrowotnych obejmuj¹cych codzienne nawyki dotycz¹ce snu, rekreacji i aktywnoci fizycznej oraz pozytywne nastawienie psychiczne wyra¿aj¹ce siê w unikaniu zbyt silnych emocji, stresów i napiêæ czy sytuacji wp³ywaj¹cych przygnêbiaj¹co. Inwentarz przeznaczony jest do badania osób doros³ych, zarówno zdrowych jak i chorych. Kwestionariusz Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 10 IZZ posiada dobre parametry statystyczne (alfa Cronbacha wnosi 0,85 dla ca³ego Inwentarza, za dla jego czterech podskal mieci siê w granicach od 0,60 do 0,65) [10]. W analizie statystycznej otrzymanych danych zastosowano: statystyki opisowe oraz test t-Studenta. Obliczenia wykonano przy u¿yciu pakietu Statistica 6.0. Uzyskano zgodê Komisji Bioetycznej UMK w Toruniu przy Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy na prowadzenie badañ. Wyniki rednie wyniki w zakresie zachowañ zdrowotnych prezentuje tabela I. Ich poziom na skali standaryzowanej (4 sten) wskazuje na lekkie obni¿enie tendencji do zachowañ zdrowotnych w badanej grupie osób uzale¿nionych od nikotyny. Porównuj¹c poszczególne kategorie zachowañ zdrowotnych miêdzy sob¹ widzimy, ¿e baA. Andruszkiewicz i wsp. dani maj¹ najwy¿szy wynik w skali Pozytywne nastawienie psychiczne, za najni¿szy w Praktykach zdrowotnych. Wydaje siê, ¿e na wysokoæ wyniku mierz¹cego to zachowanie ma wp³yw zachowanie kobiet. To one bardziej dbaj¹ o dietê i czêciej podejmuj¹ zachowania profilaktyczne, co powoduje u nich ogólny wzrost zachowañ zdrowotnych (tabela I). W Pozytywnym nastawieniu psychicznym i Praktykach zdrowotnych nie ma ró¿nic miêdzy p³ciami wród osób pal¹cych papierosy. Poniewa¿ istniej¹ ró¿nice pomiêdzy p³ciami w czêstoci stosowania zachowañ zdrowotnych dalsze analizy zostan¹ zrobione oddzielnie dla kobiet i mê¿czyzn. Interesuj¹cym wydaje siê zró¿nicowanie czêstoci stosowania zachowañ zdrowotnych w zale¿noci od typu uzale¿nienia. rednie wyniki i istotnoæ miêdzy nimi pokazuje tabela II. Badane kobiety nie ró¿ni¹ siê w zakresie zachowañ zdrowotnych bior¹c pod uwagê rodzaj uzale¿nienia mierzony testem Fagestroma (tabela II). Natomiast pal¹cy mê¿czyni ró¿ni¹ siê miêdzy sob¹ w zakresie ogólnego nasilenia zachowañ zdrowotnych oraz w zakresie Prawid³owych Nawyków ¯ywieniowych i Zachowañ Profilaktycznych ze wzglêdu na rodzaj uzale¿nienia mierzony testem Fagestroma (tabela II). Mê¿czyni uzale¿nieni behawioralnie czêciej zachowuj¹ siê w sposób prozdrowotny, poprzez podejmowanie zachowañ profilaktycznych i dbanie o zdrowe ¿ywienie, ni¿ uzale¿nieni farmakologicznie. Nastêpnym etapem analizy by³o sprawdzenie, czy wystêpuj¹ ró¿nice w nasileniu zachowañ zdrowotnych pomiêdzy osobami uzale¿nionymi w ten sam sposób, ale ró¿ni¹cych siê p³ci¹. Przeanalizowano jak kobiety i mê¿czyni o tym samym typie uzale¿nienia funkcjonuj¹ w obszarze zachowañ zdrowotnych (tabela III). Otrzymane wyniki pokazuj¹, ¿e przy tym samym typie uzale¿nienia niewa¿ne behawioralne, czy farmakologiczne kobiety zdecydowanie czêciej ni¿ mê¿czyni prze- Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 10 strzegaj¹ zachowañ zdrowotnych, g³ównie w zakresie Prawid³owych Nawyków ¯ywieniowych i Zachowañ Profilaktycznych. Omówienie Uzyskane wyniki wskazuj¹ na lekko obni¿ony poziom nasilenia zachowañ zdrowotnych w badanej grupie, jest to szczególnie niepokoj¹ce, ¿e dotyczy osób uzale¿nionych od nikotyny, co mo¿na traktowaæ, jako kolejny czynnik ryzyka. Mo¿liwoci powstania wielu schorzeñ, zw³aszcza, ¿e w grupie tej najni¿sze kategorie zachowañ to praktyki zdrowotne, wyra¿aj¹ce siê miêdzy innymi w aktywnoci fizycznej oraz prawid³owe nawyki ¿ywieniowe. Ka¿da z tych kategorii stanowi niekwestionowany czynnik ryzyka wiêkszoci chorób cywilizacyjnych. Badania potwierdzi³y wczeniejsze obserwacje, ¿e w grupie pacjentów z chorobami naczyñ obwodowych uzale¿nionych od nikotyny obserwuje siê mniejsz¹ dba³oæ o swoje zdrowie. Pacjenci s¹ podobni w obszarze przestrzegania praktyk zdrowotnych do mê¿czyzn zdrowych, ale wykazuj¹ ni¿szy poziom nasilenia zachowañ zdrowotnych ni¿ pacjenci po zawale serca, z cukrzyc¹ i dializowani [2]. Analiza wyników wykaza³a, ¿e bardziej o swoje zdrowie dbaj¹ kobiety, co wyra¿a siê równie¿ w wiêkszym nasileniu zachowañ zdrowotnych. Uzyskany wynik jest zgodny z licznymi rezultatami badañ, które wskazuj¹ na tak¹ tendencjê [5,8,7]. Prezentowane wyniki wskazuj¹ na potrzebê zwrócenia szczególnej uwagi w grupie osób uzale¿nionych od nikotyny nie tylko na problem palenia, ale równie¿ na ich styl ¿ycia wyra¿aj¹cy siê w zachowaniach zdrowotnych. Nale¿y postulowaæ o zwiêkszenie dzia³añ edukacyjnych prowadzonych w placówkach ochrony zdrowia zw³aszcza, ¿e kszta³towanie zachowañ korzystnych dla zdrowia stanowi jedno z g³ównych zadañ promocji zdrowia w obszarze dzia³alnoci praktycznej. Wnioski 1. Osoby uzale¿nione od nikotyny wykazuj¹ siê lekk¹ tendencj¹ do rzadszego dbania o zachowania zdrowotne. 2. Kobiety, niezale¿nie od typu uzale¿nienia od nikotyny czêciej zachowuj¹ siê w sposób sprzyjaj¹cy zdrowiu. 3. Rodzaj uzale¿nienia od nikotyny nie ró¿nicuje czêstoci stosowania zachowañ zdrowotnych w grupie kobiet. 4. Mê¿czyni uzale¿nieni od nikotyny w sposób behawioralny s¹ bardziej sk³onni zachowywaæ siê w sposób prozdrowotny ni¿ mê¿czyni uzale¿nieni w sposób farmakologiczny. Pimiennictwo 1. Altman J., Everitt B.J., Glantier S. et al.: The biological, social and clinical bases of drug addiction: commentary a debate. Psychopharmacology 1996, 125, 285. 2. Andruszkiewicz A., Basiñska M.A.: Zachowania zdrowotne pacjentów z chorobami naczyñ obwodowych. Ann. Acad. Med. Siles. 2006, 60, 471. 3. Doliñska-Zygmunt G.: Podmiotowe uwarunkowania zachowañ promuj¹cych zdrowie, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 2000. 4. Górecka D.: Choroba tytoniowa a uk³ad oddechowy: profilaktyka, rozpoznawanie i leczenie. Nowa Klinika 2003, 10, 307. 5. Juczyñski Z.: Zachowania zdrowotne i wartociowanie zdrowia. [W:] Narzêdzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia, Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 2001. 6. Klimberg A., ¯arnowska I.: Mo¿liwoci wyjcia z uzale¿nienia od nikotyny na przyk³adzie chorych z nowotworem p³uc. Prob. Hig. Epidemiol. 2006, 87, 270. 7. Leganger A.: Control constructs: do they mediate the relation between educational attainment and health behaviors? J. Health Psychol. 2003, 8, 361. 8. Peltzer K.: Health behaviour among black and white South Africans. J. Royal Soc. Health. 2002, 122, 187. 9. Wald N.J., Hackshaw A.L.: Cigarette smoking: an epidemiological overview. Brit. Med. Bull. 1996, 52, 3. 10. Zatoñski W.: Stan zdrowia Polaków a tytoñ. [W:] W. Zatoñski, K. Przewoniak (red.) Palenie tytoniu w Polsce: postawy, nastêpstwa zdrowotne i profilaktyka. Centrum Onkologii-Instytut im. M. Sk³odowskiej-Curie.Warszawa1996. 11. Zatoñski W.: Rzuæ palenie razem z nami. Centrum Onkologii - Instytut im. M. Sk³odowskiej-Curie. Warszawa 1999. 12. Zdrowie W.: Zdrowie dla wszystkich w XXI wieku. Biuro wiatowej Organizacji Zdrowia Regionu Europejskiego 1999 Warszawa: Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia; 2001. 785