Występowanie i znaczenie elementów infekcyjnych w komórkach

PRACE PRZEGL¥DOWE
Wystêpowanie i znaczenie elementów
infekcyjnych w komórkach dro¿d¿y
wykorzystywanych w procesach
fermentacyjnych
Monika Dzwonek, Ma³gorzata Gniewosz, Marek Primik,
Wanda Duszkiewicz-Reinhard
Zak³ad Biotechnologii i Mikrobiologii ¯ywnoœci, Katedra Biotechnologii,
Mikrobiologii i Oceny ¯ywnoœci, Wydzia³ Technologii ¯ywnoœci,
Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa
Presence and significance of the infectious elements in technologically relevant yeasts’ cells
Summary
Adres do korespondencji
Monika Dzwonek,
Zak³ad Biotechnologii
i Mikrobiologii ¯ywnoœci,
Katedra Biotechnologii,
Mikrobiologii i Oceny
¯ywnoœci,
Wydzia³ Technologii
¯ywnoœci,
Szko³a G³ówna
Gospodarstwa Wiejskiego,
ul. Nowoursynowska 159 c,
02-776 Warszawa.
3 (70) 201–208 2005
The killer phenotype of Saccharomyces cerevisiae strains is based upon the
presence of viruses in the cytoplasm of the yeast cells. Resent analysis of the
molecular basis in these phenomenon let researchers to reveal its molecular
mechanism and ecological function.
Mammalian transmissible spongiform encephalopathiesare is likely due to
the propagation of an abnormal form of some protein. Such infectious agents,
which are termed prions, exist in yeasts.
This review highlights the variety of infectious elements present in
Saccharomyces cerevisiae as well as their influence on the yeasts properties.
Key words:
viruses, prions, retroviruses, proteins, killer toxin, yeasts, Saccharomyces
cerevisiae.
1. Wstêp
Ze wzglêdu na wyj¹tkowy metabolizm dro¿d¿e odgrywaj¹
zasadnicz¹ rolê w procesach fermentacyjnych. Podczas naturalnej fermentacji alkoholowej ró¿ne rodzaje dro¿d¿y mog¹
wp³ywaæ na jej przebieg. Wprowadzenie inokulum w postaci
Monika Dzwonek i inni
dro¿d¿y „szlachetnych” do nastawów fermentacyjnych w du¿ym stopniu zmienia
uk³ad ca³ego œrodowiska (1). W charakterystyce genetycznej dro¿d¿y przemys³owych wykazano, ¿e s¹ to szczepy poliploidalne zw³aszcza triploidalne, tetraploidalne lub aneuploidalne. Maj¹ one nisk¹ wydajnoœæ sporulacji i nisk¹ prze¿ywalnoœæ
askospor, istnieje te¿ znaczne zró¿nicowanie w tempie wzrostu wœród klonów spor.
Wynika to z segregacji aneuploidalnego zestawu chromosomów oraz segregacji genów letalnych lub wp³ywaj¹cych na upoœledzenie efektywnego wzrostu (2,3). Kolonie otrzymane z pojedynczych askospor s¹ czêsto homotalliczne lub nie maj¹ zdolnoœci do koniugacji z komórkami szczepu o przeciwnym typie p³ciowym (2). Panuje
powszechny pogl¹d, ¿e poliploidy, dziêki zwielokrotnionemu materia³owi genetycznemu, s¹ bardziej stabilne i mniej podatne na czynniki mutagenne i zmiennoœæ genetyczn¹ ni¿ haploidalne i diploidalne szczepy laboratoryjne. St¹d nieprzypadkowe
jest, jak siê wydaje, wystêpowanie szczepów poliploidalnych w procesach przemys³owych, tj. w piwowarstwie, gorzelnictwie, winiarstwie i dro¿d¿ownictwie,
gdzie szczepy selekcjonowane s¹ m.in. w kierunku stabilnoœci w³aœciwoœci technologicznych. Niektórzy autorzy (4) wskazuj¹ jednak na coœ zupe³nie przeciwnego,
twierdz¹c, ¿e tempo zmian genetycznych u szczepów dro¿d¿y wzrasta wraz z ploidalnoœci¹. Szczepy poliploidalne mog¹ nieœæ wiele mutacji recesywnych, które
w obecnoœci dzikich alleli dominuj¹cych nie wp³ywaj¹ na ich fenotyp. Mutacje te w
heterozygotach rozmna¿aj¹cych siê bezp³ciowo mog¹ kumulowaæ siê z pokolenia
na pokolenie, nawet gdy s¹ letalne, inaczej ni¿ u form haploidalnych b¹dŸ homozygotycznych, które szybko zosta³yby wyeliminowane z populacji. Mimo du¿ego tempa zmian genetycznych poliploidy mog¹ mieæ zatem bardzo stabilny fenotyp. Stabilnoœæ genetyczna w potocznym ujêciu jest raczej funkcj¹ czêstoœci wydarzeñ segregacyjnych prowadz¹cych do ekspresji zmutowanych genów ni¿ samej czêstoœci mutacji (5).
W³aœciwoœci technologiczne dro¿d¿y przemys³owych zale¿¹ nie tylko od ploidalnoœci szczepów, ale tak¿e od licznych elementów cytoplazmatycznych mog¹cych
wystêpowaæ w ich komórkach, np. wirusów i prionów (6).
2. Wirusy dro¿d¿owe
Wirusy ze wzglêdu na swoje w³aœciwoœci s¹ zdolne do infekowania praktycznie
wszystkich organizmów, w tym równie¿ dro¿d¿y. W komórkach dro¿d¿y mo¿na
stwierdziæ obecnoœæ takich elementów wirusowych, jak retrowirusy, dsRNA, czy te¿
ssRNA (7).
Materia³ genetyczny wirusów zdolny jest czasami do integracji z genomem gospodarza. W komórkach dro¿d¿y S. cerevisiae wykryto oko³o 30 takich elementów
retrowirusowych Ty (transpozonów). Transpozony s¹ integraln¹ czêœci¹ genomu
wskutek czego s¹ powielane i przekazywane do komórek potomnych ³¹cznie z DNA
gospodarza (8,9). Zró¿nicowanie chromosomów wywo³ane obecnoœci¹ w nich ele202
PRACE PRZEGL¥DOWE
Wystêpowanie i znaczenie elementów infekcyjnych w komórkach dro¿d¿y
mentów Ty jest uznane za jeden z mechanizmów adaptacyjnych dro¿d¿y, warunkuj¹cy ich przystosowanie m.in. do ró¿nego rodzaju warunków stresowych takich
jak: stres jonowy, temperaturowy, czy te¿ pokarmowy. Wykazano, ¿e transpozony
wp³ywaj¹ na zdolnoœci sporulacyjne, formowanie worków oraz ¿ywotnoœæ samych
spor (10). Wp³ywaj¹ równie¿ poprzez mo¿liwoœæ zmiany swojego po³o¿enia na procesy ewolucyjne, wywo³uj¹c nowe fenotypy (9). Lokalizacja wymienionych elementów retrowirusowych jest cech¹ charakterystyczn¹ dla danego szczepu dro¿d¿y.
Mog¹ byæ zatem wykorzystywane do identyfikacji szczepów dro¿d¿owych.
dsRNA mo¿e wystêpowaæ w komórce dro¿d¿y S. cerevisiae nawet w stu kopiach.
Niektóre podjednostki dsRNA mog¹ wystêpowaæ w postaci jednoniciowej cz¹steczki ssRNA. Funkcjonalna zale¿noœæ pomiêdzy tymi obydwoma formami RNA nie jest
do koñca poznana, wiadomo jednak, ¿e iloœæ ssRNA wzrasta w komórkach poddanych dzia³aniu czynników stresogennych, takich jak warunki g³odowe czy te¿ szok
termiczny. Poziom ssRNA mo¿e zatem dostarczaæ informacji czy na komórkê oddzia³uj¹ czynniki stresogenne (9,11).
Cz¹steczki dsRNA wspó³pracuj¹ce z co najmniej trzydziestoma genami j¹drowymi MAK lub SKI, determinuj¹ fenotyp killerowy u dro¿d¿y. Zjawisko to najwczeœniej
i najdok³adniej zbadano u dro¿d¿y S. cerevisiae, póŸniej u innych rodzajów np.
Pichia, Candida, Kluyveromyces, Hansenula, Debaryomyces, Torulopsis i Cryptococcus
(12,13). U wiêkszoœci dro¿d¿y za fenotyp killerowy odpowiedzialne s¹ elementy
dsRNA. Opisano jedynie trzy gatunki, u których toksyna killerowa jest kodowana
przez liniowe plazmidy dsDNA. Wystêpuj¹ one u Kluyveromyces lactis (plazmid pGKL1
i pGKL2), Pichia acaciae (pPacl-1 i pPacl-2) i Pichia inositovora (pPin1-1 i pPin1-3)
(6,14,15).
dsRNA wystêpuj¹cy w komórkach dro¿d¿y S. cerevisiae zbudowany jest z dwóch
podjednostek L-A-dsRNA i M-dsRNA, które upakowane s¹ w bia³kowym kapsydzie.
L-A jest autonomicznie replikuj¹cym siê wirusem z rodziny Totiviridae, wystêpuj¹cym u grzybów i paso¿ytów. Jego genom wielkoœci 4,579 bp zosta³ dok³adnie
scharakteryzowany i zsekwencjonowany (16). Podjednostka ta koduje zarówno
bia³kowy kapsyd wirusa (Gag), jak równie¿ RNA zale¿n¹ polimerazê RNA (Pol). Obydwa te elementy tworz¹ wspóln¹ jednostkê bia³kow¹ (Gag-Pol) (17-19). M-dsRNA
jest satelit¹ podjednostki L-A. Odpowiada on za produkcjê toksyn ró¿nego typu, np.
u S. cerevisiae wystêpuj¹ trzy typy toksyn: K1, K2 i K28, które s¹ determinowane obecnoœci¹ odpowiedniej cz¹steczki: M1 dsRNA, M2 dsRNA i M28 dsRNA. Cz¹steczki
M-dsRNA odpowiedzialne s¹ nie tylko za produkcjê okreœlonej toksyny, ale tak¿e za
opornoœæ na ni¹ (19,20). Toksyny te ró¿ni¹ siê aktywnoœci¹ w zale¿noœci od pH
i temperatury œrodowiska (20,21). Wiêkszoœæ toksyn dro¿d¿owych cechuje niska
stabilnoœæ w temperaturach 30-35°C i pH powy¿ej 5,0 (22). Naturalne szczepy killerowe zosta³y wyizolowane z wielu fermentacyjnych œrodowisk, owoców i warzyw
oraz zbiorników wodnych. Najpowszechniej wystêpuj¹c¹ toksyn¹ w fermentuj¹cych
moszczach gronowych jest toksyna typu K2 wytwarzana przez S. cerevisiae (23).
Z ekologicznego punktu widzenia killerowoœæ jest zjawiskiem antagonizmu pomiêBIOTECHNOLOGIA 3 (70) 201-208 2005
203
Monika Dzwonek i inni
dzy szczepami wystêpuj¹cymi w danym œrodowisku i wspó³zawodniczeniu o substancje pokarmowe w celu jego zdominowania (12,16).
Obecnoœæ kilku ró¿nych typów toksyn u jednego gatunku mo¿e byæ zwi¹zana
z du¿ym prawdopodobieñstwem wystêpowania mutacji w obrêbie elementów wirusopodobnych w trakcie replikacji materia³u genetycznego (24). Odkryto bezpoœredni zwi¹zek miêdzy zdolnoœciami powielania oraz utrzymywania elementów cytoplazmatycznych i mutacjami w regionach MAK lub SKI. Zmiany informacji zakodowanej
na tych odcinkach DNA powoduj¹ utratê podjednostki M-dsRNA i kilkukrotne zredukowanie liczby kopii podjednostki L-A dsRNA, co warunkuje destabilizacje fenotypu
killerowego (8,25).
Toksyny K1, K2 i K28 (wytwarzane przez ró¿ne szczepy S. cerevisiae) s¹ bia³kami
zbudowanymi z dwóch podjednostek polipeptydowych: a i b, po³¹czonych mostkami disulfitowymi. Aktywacja toksyn K1 i K2 jest bardzo podobna i sk³ada siê z dwóch
etapów. W pierwszym etapie podjednostka b przy³¹cza siê do receptorów wystêpuj¹cych w œcianie komórkowej szczepu wra¿liwego, którymi s¹ cz¹steczki
b-1,6-D-glukanu. Nastêpnie podjednostka a oddziela siê od podjednostki b i przemieszcza do b³ony cytoplazmatycznej, w której na skutek zaburzeñ potencja³u elektrycznego powoduje wytworzenie porów, przez które wyciekaj¹ kationy do œrodowiska zewnêtrznego, co doprowadza w efekcie do œmierci komórki.
Fenotyp killerowy K28 ró¿ni siê znacz¹co od fenotypu K1 i K2, pomimo wykazywania podobieñstw fizjologicznych z toksyn¹ K2. Toksynê K28 cechuje wy¿sza stabilnoœæ, w szerszym zakresie pH œrodowiska. Receptorem dla tej toksyny jest a-1,3
mannoproteina obecna w œcianie komórkowej szczepu wra¿liwego (6). Nastêpnie
podjednostka b przemieszcza siê transportem pêcherzykowym powrotnym do siateczki œródplazmatycznej, do cytozolu, sk¹d przechodzi do cytoplazmy i nastêpnie
do j¹dra. Zablokowany zostaje wzrost dro¿d¿y w ich wczesnej fazie S cyklu ¿yciowego (26). K28 blokuje syntezê DNA, co przyczynia siê do zahamowania p¹czkowania dro¿d¿y i doprowadza do utraty ¿ywotnoœci komórek (20,21,27,28).
3. Priony dro¿d¿owe
Zgodnie z obecnie przyjêtym modelem infekcyjna natura prionów zwi¹zana jest
z wystêpowaniem swoistego rodzaju bia³ek. Bia³ka te mog¹ wystêpowaæ w dwóch
konformacyjnych odmianach: normalnej i zmienionej w formê prionow¹. Obecnoœæ
zmienionej formy katalizuje dodatkowo powstawanie kolejnych czynników infekcyjnych. Zjawisko to prowadzi w rezultacie do nagromadzenia w komórkach agregatów amyloidów i wyst¹pienia objawów chorobowych (29,30). W komórkach ssaków
normalna forma bia³ka PrPC wydzielanego na powierzchniê komórek, w cyklu chorobowym przechodzi w formê zmienion¹ – PrPSC, staj¹c siê odporn¹ na dzia³anie proteinazy, przyjmuj¹c formê priona i wywo³uj¹c choroby neurodegeneratywne. Obydwie formy PrPC i PrPSC maj¹ identyczn¹ budowê chemiczn¹, ró¿ni¹ siê jedynie
204
PRACE PRZEGL¥DOWE
Wystêpowanie i znaczenie elementów infekcyjnych w komórkach dro¿d¿y
struktur¹ przestrzenn¹. Bia³ko PrPC w 40% wystêpuje jako a-helisa, nie zawieraj¹c
jednoczeœnie formy harmonijkowej b, podczas gdy PrPSC wystêpuje w obydwu wariantach odpowiednio w 50 i 20%. Pojawienie siê formy odpornej na dzia³anie proteinazy K powoduje nagromadzenie siê w komórkach agregatów i katalizuje dodatkowo przemianê kolejnych cz¹steczek normalnej formy PrPC w formê zmienion¹ priona (31,32). Dodatkowo fenotyp zwi¹zany z niesieniem przez komórkê prionów mo¿e pojawiæ siê spontanicznie w zdrowych komórkach. Zjawisko to wystêpuje jednak¿e z niewielk¹ wydajnoœci¹ na poziomie 10-7-10-6 (8,33).
Wystêpowania prionów, jako czynników infekcyjnych zosta³o zaobserwowane
nie tylko w komórkach ssaków. Odkryto je m.in. u dro¿d¿y S. cerevisiae oraz u grzybów z rodzaju Podospora, a ich obecnoœæ w komórkach, podobnie jak w komórkach
ssaków, jest zwi¹zana z agregacj¹ glikoprotein, co sprawi³o, ¿e badania nad mechanizmami infekcyjnoœci oraz zwalczania prionów mog¹ byæ prowadzone na komórkach dro¿d¿owych, jako na swoistego rodzaju systemie modelowym. Uzyskane wyniki z powodzeniem mog¹ zostaæ przeniesione bezpoœrednio na organizmy wy¿sze
i wykorzystywane w pracach badawczych nad niszcz¹cymi tkankê nerwow¹ chorobami ssaków (31,32,34). Najszerzej zbadane i opisane zosta³y dwa priony dro¿d¿owe: [URE3] odpowiadaj¹cy prionowej formie bia³ka Ure2p oraz [PSI+], odpowiadaj¹cy prionowej formie bia³ka Sup35p (35). Bia³ko Ure2p sk³ada siê z dwóch domen, odpowiednio o w³aœciwoœciach regulatorowych warunkuj¹cych agregacjê amyloidów. Cz¹steczka ta zwi¹zana jest z przemianami zwi¹zków azotowych w komórce (36). Podobnie jak Ure2p, w sk³ad Sup35p wchodz¹ dwie domeny. Jest on komórkowym faktorem koñcz¹cym procesy translacji, odpowiednikiem wystêpuj¹cego
w komórkach ssaków polipeptydu eRF3 (32,37).
Priony dro¿d¿owe i ssacze pomimo podobnych mechanizmów dzia³ania wykazuj¹ szereg ró¿nic. W odró¿nieniu od prionów wystêpuj¹cych u ssaków, które s¹
obecne zarówno na powierzchni komórek jak i w przestrzeniach miêdzykomórkowych, priony dro¿d¿y s¹ czynnikami cytoplazmatycznymi, przekazywanymi w trakcie podzia³ów komórkowych, a ich przemiana konformacyjna, jak siê wydaje, jest indukowana czynnikami fizycznymi takimi jak np. zmiany pH cytoplazmy (31). Wystêpowanie zmienionych form bia³kowych u dro¿d¿y nie jest zwi¹zane z pojawieniem
siê zaburzeñ negatywnych w cyklu ¿yciowym komórki. Wrêcz przeciwnie, przypisuje siê im szereg w³aœciwoœci zwi¹zanych z naturalnymi przemianami ewolucyjnymi
i adaptacyjnymi szczepów (34).
Odkryto kilka kolejnych cz¹steczek w komórkach dro¿d¿y, o niektórych cechach
typowych dla prionów, jednak¿e nie spe³niaj¹cych wszystkich wymogów odkrytych
ju¿ bia³ek infekcyjnych. Przyk³adem takiej cz¹steczki mo¿e byæ [KIL-d] element warunkuj¹cy pozyskiwanie przez komórki w³aœciwoœci killerowych, dziêki wp³ywowi
na ekspresjê i propagacjê dsRNA wirusów (38,39).
BIOTECHNOLOGIA 3 (70) 201-208 2005
205
Monika Dzwonek i inni
4. Czynniki warunkuj¹ce eliminowanie elementów infekcyjnych
z komórki
Longo i wsp. (40) prowadzili doœwiadczenia maj¹ce na celu wyeliminowanie
z komórek elementów infekcyjnych. W tym celu stosowali oran¿ akrydyny, uzyskuj¹c zahamowanie syntezy podjednostki M-dsRNA u S. cerevisiae. Hodowle takich
komórek charakteryzowa³y siê znacznie szybszym przyrostem biomasy, co mo¿e
byæ t³umaczone przeznaczeniem nak³adów energetycznych zu¿ywanych na syntezê
toksyny do przeprowadzania innych procesów. Zaobserwowali równie¿, ¿e „wyleczone” komórki przeprowadza³y fermentacje ze znacznie lepsz¹ wydajnoœci¹ i wy¿szym uzyskiem etanolu. Innymi zwi¹zkami chemicznymi warunkuj¹cymi gubienie
elementów infekcyjnych mog¹ byæ, np. cykloheksimid, czy te¿ chlorowodorek guanidyny (GuHCl), bêd¹cy czynnikiem pozwalaj¹cym na usuniêcie obydwu znanych
form prionów dro¿d¿owych. Równie¿ wp³yw warunków œrodowiska odgrywa bardzo wa¿n¹ rolê w stabilnoœci wirusów i prionów. Podwy¿szona temperatura w wielu
przypadkach ma zdolnoϾ ich eliminacji (32,35).
5. Znaczenie elementów infekcyjnych wystêpuj¹cych w komórkach
dro¿d¿y na przebieg procesów fermentacyjnych
Œrodowisko fermentacyjne mo¿e byæ modyfikowane na kilka sposobów. Miêdzy
innymi przez zmianê sk³adu pod³o¿a, zmianê parametrów prowadzenia procesu lub
te¿ przez odpowiednie zmodyfikowanie szczepów przeprowadzaj¹cych fermentacjê. Udoskonalone wspó³czesne szczepy dro¿d¿y przemys³owych powinny oprócz
dobrych w³aœciwoœci fermentacyjnych same chroniæ w³asne œrodowisko przed zaka¿eniami wywo³anymi przez bakterie, np. Acetobacter, Gluconobacter, Lactobacillus
i Pediococcus, dro¿d¿e np. Brettanomyces, Pichia i Zygosaccharomyces, a tak¿e pleœnie
np. Aspergillus, Botrytis, Penicillium i Trichoderma (41).
Istnieje szereg doniesieñ œwiadcz¹cych o du¿ych mo¿liwoœciach ulepszania szczepów przemys³owych zdolnych do samozabezpieczenia œrodowiska fermentacyjnego
przez sekrecjê antymikrobiologicznych enzymów, czy te¿ peptydów, do których tak¿e
mo¿na zaliczyæ toksyny killerowe (42). W wiêkszoœci tych badañ z du¿ym powodzeniem wykorzystywano technikê fuzji protoplastów (43-45). Korzystnie wypad³y tak¿e
próby okreœlaj¹ce, czy szczepy killerowe Kluyveromyces lactis by³yby zdolne do zabezpieczenia œrodowisk kiszonek w warunkach tlenowych. Wywo³ano w ten sposób zahamowanie odkwaszania kiszonek i tym samym wtórnego ich zaka¿enia (46).
W³aœciwoœci killerowe mog¹ nie tylko s³u¿yæ jako czynniki zabezpieczaj¹ce, s¹
równie¿ dobrym czynnikiem ró¿nicuj¹cym niektóre szczepy, np. z rodzaju Candida
(47-49).
Infekcyjne elementy bia³kowe oprócz wspomnianego ju¿ aspektu wykorzystywania ich w kreowaniu uk³adów modelowych nad badaniem mechanizmów infekcyj206
PRACE PRZEGL¥DOWE
Wystêpowanie i znaczenie elementów infekcyjnych w komórkach dro¿d¿y
nych, wykazuj¹ równie¿ wp³yw na cechy technologiczne dro¿d¿y. W przeprowadzonych badaniach wykazano, ¿e szczepy zawieraj¹ce priony posiadaj¹ nieco zmieniony fenotyp wzglêdem komórek nie maj¹cych tych elementów infekcyjnych. True
i Lindquist (50) badali wp³yw ró¿nych czynników na szczepy dro¿d¿y posiadaj¹cych
i nie maj¹cych prionów. Wykazano istotny wp³yw obecnoœci prionów w komórkach
na tolerancjê podwy¿szonej temperatury, zdolnoœæ wzrostu w pod³o¿u zawieraj¹cym etanol, dodatek soli cezu i litu, czy te¿ niektórych antybiotyków. Stwierdzono
tak¿e negatywny wp³yw na wzrost komórek posiadaj¹cych priony, dodatku do pod³o¿a hodowlanego 5 mM ZnCl2. Zaobserwowano, ¿e w wielu przypadkach sama
morfologia kolonii by³a inna. Zjawisko to mo¿e byæ t³umaczone oddzia³ywaniem samych prionów na mechanizmy translacyjne zainfekowanych komórek, co przyczynia
siê do powstania w komórkach nowych bia³ek, wp³ywaj¹cych na fenotyp organizmu
(34,51).
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
Pretorius I.S., (2001), Agriculturae Conspectus Scientificus, 66, 1-20.
Bilinski C. A., Casey G. P., (1989), Yeast, 5, 429-438.
U³aszewski S., (1994), Biotechnologia, 24, 17-31.
Paquin C., Adams J., (1983), Nature, 302, 495-500.
Pretorius I. S., van der Westhuizen T. J., (1991), S. Afr. J. Enol. Viticult., 12, 3-31.
Schmitt M. J., Breing F., (2002), FEMS Microbiol. Rev., 26, 257-276.
Dequin S., (2001), Appl. Microbiol. Biotechnol., 56, 577-588.
Wickner R. B., (1996), Annu. Rev. Genet., 30, 109-139.
Sherman F., (1998), The Encyclopedia of Molecular Biology and Molecular Medicine, 302-325.
Querol A., Belloch C., Fernandez-Espinar M. T., Barrio E., (2003), Int. Microbiol., 6, 20-205.
Lopez V., Gil R., Carbonell J. V., Navarro A., (2002), Yeast, 19, 545-552.
Zagorc T., Maraz A., Cadez N., Jemec K. P., Peter G., Resnik M., Nemanic J., Raspor P., (2001), Food
Microbiol., 18, 441-451.
Bartunek M., Jelinek O., Vondrejs V., (2001), Biochem. Biophys. Res. Commun., 283, 526-530.
Klassen R., Meinhardt F., (2002), Plasmid, 48, 142-148.
Banerjee H., Verma M., (2000), Plasmid, 43, 181-183.
Icho T., (1989), J. Biol. Chem., 263, 1467-1475.
Ribas J. C., Wickner R. B., (1998), J. Biol. Chem., 273, 9306-9311.
Fujimura T., Wickner R. B., (1987), J. Biol. Chem., 263, 454-460.
Icho T., Wickner R. B., (1989), J. Biol. Chem., 264, 6716-6723.
Flegelova H., Novotna D., Vijtiskova K., Janderova B., (2001), FEMS Yeast Res., 2, 73-79.
Santos A., Marquina D., Leal J. A., Peinado J. M., (2000), Appl. Environ. Microbiol., 66, 1809-1815.
Weiler F., Schmitt M. J., (2003), FEMS Yeast Res., 3, 69-76.
Magliani W., Conti S., Gerloni M., Bertolotti D., Polonelli L., (1997), Clin. Microbiol. Rev., 10,
369-400.
Domingo E., Holland J. J., (1997), Annu. Rev. Microbiol., 51, 151-178.
Mertens P., (2004), Virus Res., 1001, 3-13.
Heintel T., Zagorc T., Schmitt M. J., (2001), Appl. Microbiol. Biotechnol., 56, 165-172.
Yamamoto T., Imai M., Tachibana K., Mayumi M., (1986), FEBS Lett., 195, 253-257.
Frohloff F., Fichtner L., Jablonowski D., Breunig K. D., Schaffrath R., (2001), EMBO J., 20, 1993-2003.
Hall D., Edskes H., (2004), J. Mol. Biol., 336, 775-786.
BIOTECHNOLOGIA 3 (70) 201-208 2005
207
Monika Dzwonek i inni
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
208
Harris D. A., (2000), Nutrition, 16, 554-556.
Bousset L., Melki R., (2002), Microbes and Infection, 4, 461-469.
Saupe S. J., (2003), Trends Biotech., 21, 516-519.
Sapriel G., (2001), Res. Microbiol., 152, 531-538.
Pal C., (2001), Trends Genet., 17, 167-169.
Uptain S., Lindquist S., (2002), Annu. Rev. Microbiol., 56, 703-741.
Zhu L., Kihara H., Kojima M., Zhou J. M., Perrett S., (2003), Biochem. Biophys. Res. Commun., 311,
525-532.
Koshimoto A., Hasegawa K., Suzuki H., Taguchi H., Namba K., Yoshida M., (2004), Biochem. Biophys.
Res. Commun., 315, 739-745.
Malagnac F., Silar P., (2003), Curr. Opin. Microbiol., 6, 641-645.
Herman K. E., Wickner R. B., (2000), PNAS, 97, 6625-6629.
Longo E., Cansado J., Sieiro C., Calo P., Velazqueez J. B., Villa T. G., (1992), World J. Microbiol. Biotechnol., 8, 147-150.
Pretorius I. S., Bauer F. F., (2002), Trends Biotechnol., 20, 426-432.
Kitamoto H. K., Hasebe A., Ohmomo S., Suto E. G., Muraki M., Iimura Y., (1999), Appl. Environ.
Microbiol., 65, 4697-4700.
Farris G. A., Satta T., (1992), Biotechnol. Lett., 14, 219-222.
Kunicka A., Szopa J. S., (1998), Biotechnologia, 1, 165-177.
Gniewosz M., Raczyñska-Cabaj A., Duszkiewicz-Reinhard W., Stachura G., (1999), Pol. J. Food Nutri.
Sci., 49, 17-25.
Kitamoto H. K., Ohmomo S., (1993), J. Diary Sci., 76, 803-811.
Buzzini P., Martini A., (2001), J. Clin. Microbiol., 39, 3362-3364.
Ciani M., Fatichenti F., (2001), Appl. Environ. Microbiol., 67, 3058-3063.
Loweles K. F., Sherman C. A., Payne J., McKenzie D., Archer D. B., Merry R. J., Gasson M. J., (2000),
Appl. Environ. Microbiol., 66, 1066-1076.
True H. L., Lindquist S. L., (2000), Nature, 407, 477-483.
Lachmann M., Jablonka E., (1996), J. Theor. Biol., 181, 1-9.
PRACE PRZEGL¥DOWE