Piotr Żulikowski - Instytut Socjologii UW

20 LAT RZECZYWISTOŚCI PORADZIECKIEJ
ABSTRAKTY WYSTĄPIEŃ
SESJA I
WYZWANIA WOBEC TOŻSAMOŚCI SPOŁECZNYCH W
RZECZYWISTOŚCI PORADZIECKIEJ
Andrzej Sadowski
Instytut Socjologii UwB
Rosja – wyzwania i zagrożenia w zakresie konstruowania
społeczeństwa pluralistycznego
Jedną z ważnych przyczyn rozpadu Związku Radzieckiego był brak realnej koncepcji (oraz woli
jej realizacji) rozwiązania złożonej oraz bardzo nabrzmiałej kwestii narodowej. Niemal do końca
formalnego funkcjonowania imperium utrzymywała się ideologia i praktyka tworzenia nowego
socjalistycznego narodu radzieckiego. Stanowiła ona najogólniej specyficzną, bardzo nasyconą
ideologicznie koncepcję inkorporacji do narodu i kultury rosyjskiej innych narodów, grup
etnicznych (kulturowych) usytuowanych nie tylko na obszarze ówczesnego państwa, ale także
całego (jak określano wówczas – AS.) systemu socjalistycznego.
Nowo utworzona Federacja Rosyjska, jako suwerenne państwo zawierające nadal w obrębie
swoich granic, obok dominującego narodu rosyjskiego, wielość innych narodów (dużych i
małych), grup etnicznych o zróżnicowanym stopniu zaawansowania procesów
narodotwórczych, nadal znajduje się w sytuacji konieczności podjęcia kompleksowych działań w
zakresie strategicznego rozwiązywania kwestii narodowych.
Koncepcje najnowsze określane jako „projekt rosyjski” z perspektywy strukturalnej w znacznym
stopniu mieszczą się pomiędzy uprzednio obowiązującą komunistyczną koncepcją narodu
radzieckiego oraz amerykańską koncepcją tzw. „melting pot”.
Poszukiwane są zwłaszcza odpowiedzi na pytania: jak rozumieć widoczne w sferze publicznej
hasła: „Rosja dla Rosjan”, jak określić istotę „narodu rosyjskiego”, „czy istnieje rosyjski świat w
postsowieckiej przestrzeni? Jeżeli tak, to jakie jest jego terytorium i granice”, jakie są związki
pomiędzy „byciem Rosjaninem oraz prawosławnym”, jakie są, a jakie być powinny relacje
pomiędzy Rosjanami a innymi narodami w Rosji.
W referacie postaram się odpowiedzieć na pytanie, jakie występują główne zagrożenia oraz
szanse (wyzwania) w zakresie konstruowania społeczeństwa pluralistycznego (a w
perspektywie wielokulturowego). Jest to moim zdaniem bardzo pożądany oraz jedynie nieco
prawdopodobny kierunek przeobrażeń stosunków międzykulturowych w Rosji.
Włodzimierz Pawluczuk
Instytut Socjologii UwB
W poszukiwaniu tożsamości. Kształtowanie się idei narodowej
Białorusinów
Białoruś leży na styku dwóch obszarów cywilizacyjnych: łacińskiego i bizantyjskiego. Wpływało
to od wieków na charakter tożsamości etnicznej tych ziem, na ideologie wspólnotowe i na
kształtowanie się idei narodowej. Tożsamość cywilizacyjna wyrażająca się wyznaniem
religijnym – z jedne strony prawosławiem, a z drugiej katolicyzmem nakładała się od wieków na
pierwotne wspólnoty plemienne, a później – na wspólnoty etniczne oparte na wspólnocie języka
i tradycji folkloru. Dodatkowo procesy narodowotwórcze Białorusinów utrudniała
skomplikowana historia polityczna tych ziem na styku wpływów polskich i rosyjskich, a także
wciąż żywe idee polityczne Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Dla klarowności obrazu musimy rozróżnić charakter tożsamości ludowej od ideologii
tożsamościowych kolejnych elit politycznych i narodowych usiłujących narzucić ludowi własną
wizję białoruskości. Świadomość ludową charakteryzuje zadziwiająca trwałość: jest to
dychotomiczny podział na „ruskich” (prawosławnych) i „polskich” (katolików). Świadomość ta,
ukształtowana jeszcze w czasach Rusi Kijowskiej, przetrwała zmienne losy tych ziem i
funkcjonuje po dzień dzisiejszy. Są to dwie „nacje”, traktowane jako coś naturalnego, a zatem
zasługujące na szacunek. Są jeszcze Żydzi i Tatarzy, ci jednak są obcością, jako „niechrzty” nie są
żadną „nacją” i są traktowani odrębnie. Elity polityczne i kulturowe usiłowały zburzyć ten
podział traktując Białorusinów jako etniczno-narodową całość. W większości wywodzili się oni
za środowisk katolickich, czyli „polskich” i tak jest po dzień dzisiejszy.
W okresie Związku Radzieckiego oficjalna ideologia narodowa miała charakter
„dwupoziomowy”, funkcjonowało pojęcie „sowieckij narod” (naród radziecki), ale także „naród
białoruski”, który zgodnie z obowiązującą doktryną miał być swoistą mutacją narodu
radzieckiego. „Narodowy w formie, a socjalistyczny w treści”, jak głosiła oficjalna doktryna.
Mimo oczywistych sukcesów oficjalnej sowieckiej ideologii i represji wobec wszystkiego, co
religijne, nie udało się całkowicie wykorzenić tradycyjnej świadomości „nacji”, a zatem obrzędu
chrztu, który był niezbywalnym jej elementem. Jak wynika z materiałów wspomnieniowych,
zasadę tę przestrzegali (oczywiście potajemnie) nawet działacze partyjni i aktywiści
„naukowego ateizmu”.
Obecnie na Białorusi, jak dobrze wiadomo, ugruntował się autorytarny reżym Łukaszenki,
wyróżniający się poważnymi sukcesami w polityce ekonomicznej i socjalnej na całym obszarze
postradzieckim i cieszący się poparciem znacznej części społeczeństwa. Opozycja jest
wewnętrznie skłócona, niezorganizowana i nie mająca w najbliższym czasie szans na przejęcie
władzy. Nie mająca też klarownej wizji przyszłości Białorusi i charakteru „narodu
białoruskiego”. To są raczej truizmy. Istotniejsze są jednak dostępne dane o charakterze
socjologicznym. Białoruś jest wyraźnie przepołowiona na część proeuropejską obejmującą
zachodnie rejony Białorusi, wyznaniowo w dużym stopniu katolickie, demograficznie – przede
wszystkim młodzież i wykształcone elity i część wschodnią wyznaniowo prawosławną,
kołchozową. Przy czym, rzecz pozornie paradoksalne, ostoją i obrońcami kulturowej i
politycznej białoruskości państwa są dziś, jak i dawniej – przede wszystkim środowiska
katolickie.
Anna Engelking
Instytut Slawistyki PAN, Warszawa
Antropolog wśród kołchoźników, czyli wokół współczesnej
pańszczyzny. Casus białoruski
Przedstawię wybrane wyniki badań terenowych, jakie prowadziłam przez ostatnich kilkanaście
lat na zachodniej i wschodniej Białorusi we wsiach kołchozowych. Skoncentruję się na długim
trwaniu feudalnej wizji świata społecznego, jaka konstytuuje mentalność współczesnych
kołchoźników, co sprawia, że akceptują oni kołchozową rzeczywistość jako swoistą kontynuację
dawnego folwarku. Przyjrzę się relacji kołchoźnicy-naczalstwo i jej niektórym konsekwencjom
w językowo-kulturowej wizji świata i praktykach codzienności. Najwięcej uwagi poświęcę
kategorii „pańszczyzny”, pokazując, jak funkcjonuje ona współcześnie w językowo-kulturowym
kodzie mieszkańców wsi białoruskiej.
Wojciech Lipiński
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UW
Strategie tożsamościowe regionalnych grup Rosjan. Przykład
starożyłów z Jakucji i Pomorców
W ciągu wieków rosyjskiej ekspansji na północnych rubieżach państwa powstawały regionalne
grupy Rosjan, których kulturowa specyfika kształtowała się pod wpływem kontaktów z
miejscowymi ludami i w warunkach względnej izolacji od centrum. W ostatnich latach grupy te
na różne sposoby sięgają do swej historii i odwołują się do rozwiązań polityki narodowościowej
FR by podkreślać swoją odrębność, ale też chronić interesy ekonomiczne.
Victoria Dunaeva
Instytutu Socjologii UW
„Prosty sowiecki człowiek” a „człowiek radziecki”: analiza
porównawcza badań rosyjskich i polskich socjologów
W latach 80-ch grupa socjologów rosyjskich podjęła próbę przeanalizowania wizerunku
kulturowego „prostego sowieckiego człowieka”. Wieloletnie badania przeprowadzone przez
Wszechrosyjskie Centrum badania opinii społecznej, a następnie w latach 90-ch przez
analityczny ośrodek „Lewada-Centrum” oraz wydanie książki w oparciu o wyniki tych badań
(„Prosty sowiecki człowiek”, pod red. Jurija Lewady) stały się pewnym wydarzeniem dla procesu
kształtowania rosyjskiej interpretacyjnej socjologii kultury.
Na czym oparta jest koncepcja „prostego sowieckiego człowieka” i czym ona się odróżnia od
koncepcji „człowieka radzieckiego” stosowanej przez socjologów polskich – będzie mowa w
niniejszym wystąpieniu.
Monika Wójcik-Żołądek
Instytut Socjologii UW
Między Rosją i Europą – społeczno-kulturowe poczucie odmienności
mieszkańców Obwodu Kaliningradzkiego
Celem niniejszego referatu jest przedstawienie poczucia swojskości i obcości panującego wśród
mieszkańców Obwodu Kaliningradzkiego. Punktem wyjścia dla rozważań jest materiał
empiryczny zgromadzony podczas badań terenowych. Pozwala on sądzić, że mieszkańcy
Obwodu Kaliningradzkiego stoją obecnie przed koniecznością określania czy też budowania
własnej tożsamość w warunkach oddzielenia – z jednej strony od pozostałej części Federacji
Rosyjskiej, a drugiej od państw Unii Europejskiej.
W czasie istnienia Związku Radzieckiego pamięć – a właściwie zapomnienie – stanowiły
podstawę budowania tożsamości postmigracyjnej społeczności nowej rosyjskiej jednostki
terytorialnej. Zasadniczą rolę w kształtowaniu identyfikacji Kaliningradczyków odgrywały
władze radzieckie, dążące do stworzenia na terenie Obwodu Kaliningradzkiego „typu idealnego”
człowieka sowieckiego. Po rozpadzie ZSRR w 1991 r. pojawił się szereg nowych czynników
wpływających na samookreślenie mieszkańców obwodu. Obwód Kaliningradzki stał się
oddzieloną od macierzy eksklawą, a jego mieszkańcy zyskali możliwość swobodnego
przekraczania granic oraz kontaktów ze światem zachodnim, która została częściowo
ograniczona po wejściu Polski i Litwy do strefy Schengen w 2007 r. Rosyjscy socjologowie
wskazują w tym kontekście na tworzenie się – w wymiarze politycznym – tożsamości
regionalnej obwodu. Brak bezpośredniego terytorialnego połączenia z resztą kraju, a po 2007 r.
wymóg posiadania wiz tranzytowych na podróż do Rosji powodują, że wysunięty najbardziej na
zachód region Rosji oddala się od pozostałej części Federacji Rosyjskiej. Terytorialny wymiar
tego podziału jest bardzo istotny, jednakże oddalenie nie ma wyłącznie charakteru
geograficznego. „Europa” i „Rosja” przede wszystkim w społeczno-kulturowym wymiarze
stanowiły dwie główne płaszczyzny, w stosunku do których własną pozycję definiowali badani.
Należy jednak pamiętać, że zgodnie z tym co pisał Georg Simmel, podzielane przez jednostkę
poczucie wspólnoty z daną grupą społeczną nie wyklucza odczuwania własnej odmienności
względem jej członków.
SESJA II
PRZESZŁOŚĆ I TERAŹNIEJSZOŚĆ – TRWANIE, ODTWARZANIE,
KONTROWERSJE
Zuzanna Bogumił
Instytut Filozofii i Socjologii APS
Historia tragiczna i heroiczna – Rosja wobec swojej XX-wiecznej
przeszłości na przykładzie Republiki Komi
Od lat sześćdziesiątych pamięć Wielkiej Wojny Ojczyźnianej jest uznawana za najważniejsze
wydarzenie we współczesnej historii Rosji. Zmiany polityczne i społeczne jakie nastąpiły pod
koniec lat osiemdziesiątych, na początku lat dziewięćdziesiątych sprawiły, że wiele z dotychczas
tabuizowanych wątków wielkiego zwycięstwa ujrzało światło dzienne. Jednym z nich jest fakt,
że system pracy przymusowej rozrósł się do niespotykanych wcześniej rozmiarów, a miliony
ludzi trafiły do łagrów po to, by dostarczać niezbędnych surowców energetycznych dla
przemysłu wojennego. Mimo, że te informacje są powszechnie znane, a same represje sowieckie
uznaje się za tragiczny moment historii Rosji, Wielka Wojna Ojczyźniana cały czas jest oceniana
za najbardziej pozytywny moment w XX-wiecznej historii kraju.
W swoim wystąpieniu przedstawię, w jaki sposób te dwie historie: bohaterska i tragiczna łączą
się we wspólną opowieść o XX-wiecznej historii Rosji. Moim celem jest pokazanie w jaki sposób
tematykę gułagowską włączono do głównej opowieści o bohaterskich czynach. Jakie wątki
zostały uwzględnione, a jakie pominięte. Na ile jest to nowy sposób przedstawienia historii, a na
ile nowe wątki wcielono w dawniejszą narrację. Odpowiem na te pytania analizując sytuację
pamięci w Republice Komi i przedstawiając kilka wybranych projektów pamięci Gułagu, jakie
znajdują się na tych terenach. Moim celem będzie pokazanie w jaki sposób ewokowane przez nie
sensy składają się na niejednoznaczną pamięć XX-wiecznej historii regionu. W wystąpieniu
wykorzystam materiał empiryczny zebrany w latach 2006 – 2008 w trakcie badań terenowych
przeprowadzonych na terenie Federacji Rosyjskiej w ramach realizacji grantu MNiSW Analiza
wybranych miejsc pamięci mieszczących się w byłych łagrach sowieckich.
Anna Wylegała
Szkoła Nauk Społecznych PAN
Bohaterowie czy kolaboranci? Pamięć o partyzantach UPA na Ukrainie
Zachodniej (na przykładzie Żółkwi)
Referat analizuje szczególny aspekt ukraińskiej pamięci społecznej: pamięć o ukraińskim
podziemiu niepodległościowym, UPA. Do 1991 roku Ukraińska Powstańcza Armia oceniana była
przez oficjalną ukraińską historiografię jako formacja faszyzująca i kolaborująca z Niemcami; tak
też przedstawiana była w realizowanej przez Ukraińską SRR polityce historycznej. Pamięć
partyzantów UPA jako bohaterskiego podziemia niepodległościowego pielęgnowana była w
sferze prywatnej na Ukrainie Zachodniej. Po upadku Związku Radzieckiego represjonowana
dotąd narracja historyczna została uwolniona i częściowo włączona do przekazu oficjalnego,
który jednak jest dość niespójny, zróżnicowany regionalnie i zależny od wizji historii
reprezentowanych przez kolejne rządy.
Również na Ukrainie Zachodniej – regionie przedstawianym zazwyczaj jako bastion pozytywnej
pamięci o UPA – sytuacja okazuje się bardziej złożona. Galicja była w czasie wojny i w
pierwszych powojennych latach miejscem masowych i najczęściej przymusowych migracji, które
zaowocowały w wielu miejscowościach niemal całkowitą wymianą ludności. Wysiedlonych
Polaków i zamordowanych Żydów zastąpili deportowani z Polski Ukraińcy i Łemkowie oraz
Ukraińcy ze Wschodniej Ukrainy i Rosjanie. Choć dominującą narracja jest obecnie w Galicji
heroizacja UPA, zróżnicowanie to sprawia, że lokalna pamięć o UPA nie jest bynajmniej
jednolita: przyjmuje różną postać w zależności od pochodzenia społecznego, historii rodzinnej, a
także wieku i wykształcenia.
W referacie przedstawię to lokalne zróżnicowanie pamięci na konkretnym przykładzie małego
miasteczka w Galicji, Żółkwi. W latach 2008-2010 przeprowadziłam tam ponad 80 wywiadów z
przedstawicielami różnych grup mieszkańców oraz różnych pokoleń. Na ich podstawie
postaram się odpowiedzieć na pytanie zawarte w tytule referatu: jak pamiętana jest dziś w
Żółkwi UPA, jako bohaterowie czy kolaboranci? Czy mieszkańcy miasta tworzą pod tym
względem wyraźnie zarysowane grupy pamięci, a jeśli tak, czy są to pamięci sobie wrogie, czy
też spokojnie współistniejące? Kto tworzy lokalną politykę pamięci i jaka jest jej struktura?
Łukasz Smyrski
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UW
„Tradycja wynaleziona” w dyskursie etnicznym i kolonialnym na
Syberii
Tradycje wynalezione, zgodnie z założeniami Erica Hobsbawma, mają charakter symboliczny,
dążą do ustanowienia więzi z czasem minionym. Pojawiają się wówczas, gdy gwałtowna
transformacja społeczeństwa osłabia lub niszczy wzory społeczne, zgodnie z którymi
zaprojektowane zostały „dawne” tradycje.
Uważam, że kategoria tradycji wynalezionej może być użytecznym narzędziem ułatwiającym
zrozumienie strategii etnicznych obecnych w republikach syberyjskich. Wynajdywanie tradycji,
poszukiwanie korzeni narodowych w genealogiach historycznych, reinterpretacja kultury
„tradycyjnej”, należą na Syberii do dyskursu etnicznego i są zarazem częścią dialogu z kolonialną
przeszłością i teraźniejszością. Zjawiska te dzieją się w określonej sytuacji politycznej i
historycznej Rosji. Są konsekwencją rozpadu struktur państwa komunistycznego, radzieckiej
polityki narodowościowej, a także rosyjskiego kolonializmu.
Wznoszenie budowli dziedzictwa narodowego w republikach syberyjskich opiera się na
fundamentach „starych” tradycji, jednak odpowiednio przetworzonych dla współczesnych
celów. Dawne rytuały czy zwyczaje, które w czasach Związku Radzieckiego wstydliwie
ukrywano jako „przeżytki”, w ciągu ostatnich 20 lat na nowo ożyły w zmienionej formie. Szereg
elementów kultury „tradycyjnej” uległo modyfikacji i zostało przystosowanych do nowych
warunków społecznych i ekonomicznych. Mocno wyidealizowany „koczowniczy” styl życia,
związany z „naturalnym” kalendarzem zmian pór roku, stał się symbolem narodowej trwałości, a
w wyniku globalnych dyskusji o ochronie środowiska także symbolem ekologicznej „czystości”.
Artefakty z wykopalisk archeologicznych znalazły nowe zastosowanie – w symbolice narodowej.
Widnieją na tabliczkach przy wejściu do urzędów lub powiewają na flagach nad gmachami
budynków rządowych. Tradycje „ludowe”, rytuały i ceremonie religijne stanowią kanwę świąt i
festiwali narodowych. Tego rodzaju dyskurs etniczny na Syberii pojawił się dopiero pod koniec
XX wieku.
Małgorzata Głowacka-Grajper
Instytut Socjologii UW
„Tradycyjne” i „nowoczesne” relacje z przeszłością – trwanie i
przetrwanie Buriatów w Rosji
Problem pamięci społecznej często ogranicza się do badania pamięci „wielkich” wydarzeń
historycznych i pamięci o „wielkich’ postaciach. Jednakże pamięć społeczna jest przede
wszystkim tradycją danej grupy oraz tożsamością grupową, która się z nią łączy, a „wielka
historia” jest jedynie częścią tej tradycji. Buriaci stanowią specyficzny i bardzo ciekawy przykład
dla badacza zajmującego się pamięcią społeczną, gdyż tradycyjnie są społeczeństwem rodowym.
Pamięć o przodkach i szczegółach z ich życia jest bardzo ważnym elementem doświadczania
historii własnej grupy i sposobem myślenia o strukturze społecznej.
W społeczeństwach europejskich pamięć o przodkach sięga zwykle do czterech, pięciu pokoleń
wstecz (z wyjątkiem rodzin pochodzenia szlacheckiego). W społeczeństwie buriackim pamięć ta
sięga dziesięciu, dwunastu lub nawet większej ilości pokoleń. Wielu Buriatów zna historię
swojego rodu bardzo dobrze. Lecz ponieważ nigdy nie utworzyli państwa, stają w obliczu, jak
pisze o tym Assmann, „dryfującej luki” w swej historii politycznej. Nie są jednakże
„społeczeństwem bez historii”, gdyż ich pamięć społeczna dotycząca przodków nie jest pamięcią
mityczną. Przedstawia ich historię społeczną, etniczną i polityczną, wyjaśnia ich związki z
ziemią, na której żyją oraz relacje do buriackiej etniczności i tożsamości.
Buriaci mają poczucie, że są częścią sowieckiej i rosyjskiej historii politycznej oraz częścią
wieloetnicznego społeczeństwa Syberii, lecz ich tożsamość budowana jest w oparciu o rody oraz
etniczne i panetniczne pochodzenie. Pamięć o przodkach nie sprowadza się jedynie do
zapamiętania osób i ich imion, lecz także do zrozumienia ich sposobu myślenia, sposobu życia
oraz zapamiętania miejsc, w których żyli. Istnieją także określone sposoby utrzymywania z nimi
łączności – poprzez tradycyjne rytuały religijne. Pamięć społeczna dotycząca przodków
ustanawia bardzo silne więzi między daną osobą a grupą etniczną i terytorium, gdyż ma
charakter nie tyle ideologiczny lub polityczny, ile emocjonalny i prywatny.
SESJA III
PAŃSTWO I SPOŁECZEŃSTWO PO ROZPADZIE ZSRR
Andrzej Jawłowski
Wydział Nauk Humanistycznych SGGW w Warszawie
Co by powiedział dziś Stefan Nowak o studentach z krajów
posowieckich, czyli elementy antropologii sondażu
Przygotowywane przeze mnie wystąpienie ma dwa cele. Pierwszy to prezentacja wyników
badania, drugi to dyskusja czy może raczej zaproszenie do dyskusji na temat pewnych praktyk
badawczych podejmowanych w socjologii. Sądzę, że warto spojrzeć na nie jako na społecznie
uznane i stosowane sposoby uzyskiwania pewnych rodzajów wiedzy o świecie ludzi. Praktyki te
można ogólnie i przez to nieprecyzyjnie nazwać badaniami ankietowymi. Są one często
postrzegane jako fizyczna emanacja filozofii pozytywistycznej w socjologii. To zazwyczaj zamyka
możliwość spojrzenia na te praktyki z innej perspektywy i możliwość interpretowania ich w
innych sposób. A może by warto tego spróbować.
Wyniki badania, które chciałbym przedstawić to rezultaty badania studentów w Kijowie,
Warszawie i Wilnie. Badania były przeprowadzone w 2006 i 2007 roku. Dane te są uzupełnione
wynikami badania Tomasza Zaryckiego przeprowadzonego w 2004 roku w Moskwie. We
wszystkich tych badaniach został wykorzystany kwestionariusz autorstwa Stefana Nowaka
użyty w Badaniach Studenci Warszawy. (wynikało to z tego, że był to fragment projektu
mającego porównać światopogląd 3 pokoleń studentów Warszawy).
Wyniki badania, na skutek szeregu problemów nie zostały do tej pory opracowane i będą tu
prezentowane po raz pierwszy.
Najważniejsze zagadnienia poruszane w tym badaniu to: studiowanie, wybór kierunku,
dostępność studiów, warunki studiowania, życie i praca po studiach, oczekiwania i
przypuszczenia. Dążenia i cele życiowe. Opinie o możliwościach rozwoju swego kraju,
kształtowanie opinii o swym kraju. Cechy dobrego porządku społecznego i politycznego.
Uznawane wartości, zaangażowanie społeczne jako wartość. Demokracja jako wartość,
egalitaryzm ekonomiczny.
Zainteresowanie polityką, sympatie polityczne, postrzeganie
konfliktów społecznych. Religijność i stosunek do religii. Poczucie sprawczości, wpływu na swój
los. Osoby i grupy mogące dać wsparcie społeczne.
Joanna Konieczna-Sałamatin
Instytut Socjologii UW
Zmiany opinii Ukraińców o polityce zagranicznej Ukrainy po 1991 r. i
ich uwarunkowania
W moim referacie zajmę się kwestią zainteresowania polityką w ogóle i kwestiami dotyczącymi
polityki zagranicznej w szczególności, a także różnymi wizjami „Ukrainy między Wschodem a
Zachodem” i czynnikach, które na te wizje wpływają, czyli – najogólniej rzecz ujmując –
segmentacją społeczeństwa ukraińskiego z punktu widzenia kwestii dotyczących polityki
zagranicznej.
Monika Ślęzak
Instytut Socjologii UR
Ukraina w świecie systemów ponadpaństwowych – pozycja państwa z
perspektywy euroazjatyckiej po rozpadzie Związku Radzieckiego
Od 1991 roku, tj. od czasu uzyskania niepodległości przez Ukrainę, boryka się ona z kwestią
określenia swojego miejsca między Wschodem a Zachodem. Fakt tworzenia przez współczesne
państwa struktur ponadpaństwowych daje dodatkowe możliwości kreowania polityki
międzynarodowej i wpływania przez to na pozycję swojego kraju na arenie międzynarodowej.
Artykuł mój ma być próbą odpowiedzenia na pytanie, jak Ukraina kształtowała swoją pozycję na
arenie międzynarodowej oraz czy i w jakim stopniu wykorzystała swoje położenie geograficzne
na styku cywilizacji do kreowania pozycji geopolitycznej. Jaki wpływ na to miała i ma tożsamość
kulturowo-cywilizacyjna Ukrainy.
Wojciech Rafałowski
Instytut Socjologii UW
Postsowieckie systemy partyjne w perspektywie neoinstytucjonalnej
Celem referatu jest przedstawienie analizy kształtowania się systemów partyjnych krajów, które
przed 1991 rokiem były częścią ZSRR na tle pozostałych krajów pokomunistycznych i w
porównaniu z tendencjami obserwowanymi w krajach zachodnich demokracji. Problematyka ta
jest wciąż w niewielkim stopniu zbadana i może stać się punktem wyjścia do dyskusji o
mechanizmach konsolidacji demokracji oraz o sprzyjających jej rozwiązaniach
instytucjonalnych.
Unikalny kontekst dziedzictwa komunizmu, braku tradycji demokratycznych oraz wielkiego
zróżnicowania narodowego i etnicznego daje możliwość wielostronnej analizy funkcjonowania
zachodnich instytucji politycznych po przeniesieniu ich na odmienny grunt.
Uwzględniony zostanie wpływ systemu wyborczego, zróżnicowań kulturowych, etnicznych i
ideologicznych na sceny polityczne poszczególnych krajów oraz interakcje tych czynników.
Zweryfikowane zostaną tezy o wpływie dziedzictwa patrymonialnego komunizmu na
kształtowanie się partii i systemów partyjnych w warunkach wyborów rywalizacyjnych i
semirywalizacyjnych (H. Kitschelt, J. J. Wiatr) oraz o znaczeniu zróżnicowania ideologicznego
partyjnych programów dla rozdrobnienia sceny politycznej.
Analizy zostaną przeprowadzone w oparciu o unikalny, stworzony przez autora, zbiór danych
zawierający informacje o systemach wyborczych i partyjnych krajów pokomunistycznych, dane
Manifesto Research Project, Freedom House oraz liczne jakościowe studia przypadków
poszczególnych krajów i odbywających się w nich elekcji parlamentarnych.
Przedstawione zostaną odpowiedzi na pytania o relatywny wpływ systemu wyborczego i
specyfiki kulturowej krajów na kształtowanie systemu partyjnego w warunkach
postkomunistycznej demokratyzacji. Zamierzam między innymi wykazać, że w krajach
postsowieckich jednomandatowe okręgi wyborcze – zarówno w systemie większościowym, jak i
mieszanym zamiast upraszczać osie politycznej rywalizacji powodują wielkie rozdrobnienie
parlamentu, słabość gabinetów i w konsekwencji wspieranie tendencji autorytarnych w
systemie politycznym.
Łukasz Raciborski
Instytut Socjologii UW
Czy Rosjanie chorują z powodu upadku ZSRR?
Od kilkunastu lat coraz częściej zwraca się uwagę na problemy demograficzne Rosji: ujemny i
bardzo niski przyrost naturalny, niska oczekiwana dalsza długość życia, wysoka śmiertelność
wśród dorosłych, związana z nadmiernym spożyciem alkoholu, wzrostem liczby samobójstw,
epidemią AIDS i względnie wysokim wskaźnikiem śmiertelności z powodu gruźlicy. Do tego
należy jeszcze dodać powszechnie występujące choroby układu sercowo-naczyniowego i
nowotwory. Lekarze i organizacje pozarządowe biją na alarm zwracając uwagę na pogarszającą
się sytuację zdrowotną Rosjan. Politycy rosyjscy, z prezydentem Miedwiediewem na czele,
zaczynają natomiast rozumieć, że tak zła sytuacja zdrowotna może być przeszkodą dla rozwoju
kraju.
Celem mojego wystąpienia będzie próba odpowiedzi na pytanie: dlaczego Rosjanie chorują? Czy
nie cenią zdrowia, a w związku z tym nie dbają o nie? A może cenią, ale nie mają wiedzy lub
możliwości, by o nie zadbać? Czy winny jest tylko niewydolny system ochrony zdrowia oraz
niski poziom opieki zdrowotnej? A może jednak przyczyn tak złej sytuacji zdrowotnej Rosjan
należy upatrywać w charakterze samych przemian społeczno-politycznych, jakie wywołał
upadek Związku Radzieckiego? Jeśli tak, to jak pod tym względem przedstawia się sytuacja w
wybranych krajach dawnego Związku Radzieckiego? Innymi słowy, czy tylko Rosjanie chorują
po upadku ZSRR?
Odpowiedzi na te pytania będę szukał w dotychczas przeprowadzonych badaniach na ten temat
oraz z wykorzystaniem ogólnodostępnych statystyk zdrowotnych WHO i OECD.
SESJA IV
PRZEMIANY ETNICZNO-KULTUROWE – DOŚWIADCZENIE I
DZIAŁANIE
Stanisław Zapaśnik
Instytut Stosowanych Nauk Społecznych UW
Naród, identyfikacja narodowa a tożsamość jednostki w Azji
Centralnej
Po przegranej wojnie z Polską w 1920 roku Komintern wyrzekł się nadziei na zwycięstwo
rewolucji komunistycznej w Europie Zachodniej. Potencjalnym sprzymierzeńcem bolszewików
mieli odtąd być burżuazyjni nacjonaliści w Azji, a zachętą dla przywódców krajów
wyzwalających się spod ucisku kolonialnego do sojuszu z ZSRR w walce z imperializmem
szczególny status Azji Centralnej w ramach państwowości radzieckiej. W tym celu od 1924 r.
przystąpiono do tworzenia na tym obszarze quasi-państw narodowych na wzór europejski. I tak
do 1936 r. powstały Uzbecka SRR, Kazachska SRR, Kirgiska SRR, Turkmeńska SRR oraz
Tadżycka SRR. Towarzyszyły temu wysiłki narodotwórcze, m.in. przez kreowanie i kodyfikację
języków narodowych. Rozwijano kultury narodowe, jednak oderwano je od tradycji islamu,
między innymi za sprawą wprowadzenia od 1929 r. alfabetu łacińskiego. Wprawdzie do czasu
tworzenia „narodu radzieckiego” po drugiej wojnie światowej nie prowadzono działań, które by
świadczyły o zamiarze rusyfikacji, tym nie mniej proces rusyfikacji nieuchronnie postępował. Od
początku istnienia republik radzieckich rolę języka komunikacji międzyetnicznej pełnił język
rosyjski. Nawet leninowska polityka korenizacji, której celem było wzmocnienie władzy
radzieckiej przez wprowadzenie do jej aparatu przedstawicieli rdzennej ludności republik,
otwierając młodzieży azjatyckiej dostęp do szkół wyższych sprzyjała jej rusyfikacji.
Paradoksem rządów radzieckich było, że stworzyły one mechanizmy umożliwiające
przetrwanie, a nawet utrwalenie tradycyjnej struktury społeczeństw azjatyckich. W ten sposób
w społeczeństwach powstałych po rozpadzie ZSRR niepodległych państw zachowały się dawne
podziały rodowe i plemienne. Odbudowa własnej tożsamości etnicznej początkowo przebiegała
w formie odradzania się islamu, która to religia była w warunkach kolonizacji rosyjskiej
podstawowym markerem granic etnicznych. Równolegle odradzały się też tradycje rodowe i
plemienne. One jednak okazały się przeszkodą dla ukształtowania się więzi narodowych
wykreowanych na podstawie idei narodu istniejących w społeczeństwach zachodnich. Elity
polityczne sięgnęły więc po ideę narodu państwowego. I tak oto każdy z prezydentów
nowopowstałych republik przyjął na siebie rolę twórcy i jednocześnie propagatora ideologii
państwowej, w której akcentowane są związki interesu narodu z jego osobą. Jednak ze względu
na tradycje kultury, a zwłaszcza inną niż w kulturach zachodnich koncepcję jednostki ludzkiej
deklaracja np. „Jestem Uzbekiem” w ogromnej większości przypadków nie jest wyrazem
identyfikacji narodowej. I bynajmniej nie wyraża przywiązania do państwa Uzbekistan jako
państwa narodowego
Nedim Useinov
Instytut Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa UG
Współczesny ruch społeczno-polityczny Tatarów Krymskich: cele,
problemy, perspektywy
Trwający na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku proces demontażu
Związku Radzieckiego zaktywizował ruch na rzecz repatriacji Tatarów Krymskich, którzy od
ponad 45 lat walczyli o możliwość powrotu do swojej historycznej ojczyzny, na Krym, skąd w
1944 roku, oskarżeni o kolaborację z okupacyjnymi wojskami hitlerowskimi w trakcie tzw.
Wielkiej Wojny Ojczyźnianej (1941-1945), zostali deportowani na mocy dekretu stalinowskiego
do republik sowieckich w Azji Centralnej (głównie do Uzbekistanu) i na Ural.
W drugiej połowie lat 1950. z inicjatywy resztek elit tatarskich, ocalałych po deportacji i
represjach reżimu stalinowskiego, w miejscach skupisk Tatarów Krymskich na zesłaniu narodził
się ruch społeczny dążący do rehabilitacji narodu. W początkowej fazie działania aktywistów
tatarskich miały charakter petycyjny, lecz od drugiej połowy lat sześćdziesiątych zaczęły
stopniowo przekształcać się w akcje o charakterze ultymatywnym. Tatarscy aktywiści domagali
się rehabilitacji i repatriacji swojego narodu. Wysunęli też postulat zwrotu utraconego mienia i
restytucji autonomii krymskiej na wzór tej z 1921 roku (Krymska ASRR). Odpowiedzią
komunistycznej władzy były aresztowania liderów ruchu na czele z jej najbardziej zawziętym
przeciwnikiem – Mustafą Dżemilewem (ur. 1943 r.), który za swoją nieprzejednaną postawę
spędził w więzieniach i łagrach sowieckich ponad 15 lat życia. Oparł się represjom i poprowadził
walkę swojego narodu o upragniony powrót do ojczyzny.
Szczęśliwym zwieńczeniem długoletniej walki na zesłaniu stała się dla Tatarów Krymskich
deklaracja Rady Najwyższej KPZR z 1989 roku, potępiająca przymusowe przesiedlenia narodów
radzieckich i umożliwiająca ich powrót do swojej historycznej ojczyzny. Szczyt repatriacji
tatarskiej przypadł na lata 1989 – 1992, kiedy na Krym z różnych rejonów Azji Centralnej
powróciło ok. 200 tys. osób tej narodowości. Na miejscu ukonstytuowały się demokratycznie
wybrane instytucje przedstawicielskie – Kurułtaj (rodzaj parlamentu) i Medżlis (rząd), których
zadaniem była walka o prawa Tatarów Krymskich.
Wraz z powrotem na Krym w tatarskim ruchu narodowym rozpoczął się nowy etap.
Sformułowano nowe i powtórzono stare postulaty ruchu, spośród których najważniejszymi są:
zapewnienie proporcjonalnego dostępu do władzy w strukturach Autonomicznej Republiki
Krymu (utworzonej w 1991 roku), rekompensata utraconego majątku i przyjęcie przez
ukraiński parlament ustawy regulującej status narodu krymskotatarskiego.
Obecnie jednym z najważniejszych wyzwań dla ruchu tatarskiego jest zachowanie tożsamości
kulturowej. Niska popularność języka ojczystego wśród tatarskiej młodzieży, dorastającej w
środowisku rosyjskojęzycznym, stanowi poważne wyzwanie dla elit tego narodu. Kolejnym
problemem jest konflikt etniczny z lokalną społecznością rosyjską, która Krym uważa za swoje
historyczne terytorium. Brak zaufania ze strony dominującego ilościowo żywiołu rosyjskiego
wzmacnia nastroje antytatarskie i utrudnia dialog międzykulturowy.
Tatarzy Krymscy są obecnie ważnym elementem sytuacji społeczno-politycznej na Krymie.
Stanowią 12 % ogólnej populacji Półwyspu. Biorąc jednak pod uwagę względnie najwyższą
dynamikę demograficzną można prognozować, że w ciągu najbliższych kilkudziesięciu lat
znacząco skrócą dystans do najliczniejszej obecnie pod względem ilościowym ludności rosyjskiej
(60 % populacji; druga pod względem wielkości grupa etnicznych Ukraińców stanowi ok. 24 %
mieszkańców Krymu). W rezultacie wzmocni się pozycja Tatarów Krymskich, co może
doprowadzić do eskalacji napięć etnicznych. Wówczas duże znaczenie dla utrzymania pokoju w
regionie będzie z pewnością miała postawa klasy rządzącej i jej gotowość do dialogu z elitami
tatarskimi.
Ewa Nowicka
Instytut Socjologii UW
Zachować etnos – zachować język. Przypadek Buriatów Zachodnich
żyjących w Rosji
Grupa etniczna stanowiąca mniejszość często żyje w stanie kulturowej niepewności niepewności co do przyszłości własnej kultury. Czyni zatem starania, by jej kultura przetrwała, a
tym samym, by przetrwała ich tożsamość. Dlatego też zachowanie własnej kultury jest bardzo
ważne, a jej przetrwanie staje się przedmiotem świadomych zabiegów, gdyż tradycyjny przekaz
kulturowy staje się albo niemożliwy, albo nieskuteczny. Coraz częściej przedstawiciele grup
etnicznych twierdzą, że używanie języka etnicznego nie jest kwestią tradycji, ale „kwestią
świadomości”.
Zróżnicowanie językowe jest często postrzegane jako istota zróżnicowania etnicznego. Stąd też
utrata danego języka jest postrzegana jako śmierć danej grupy. Dlatego też walka o przetrwanie
języka jest jednym z najważniejszych elementów walki o przetrwanie Buriatów w Rosji.
Jednakże językowa sytuacja grupy, przez długi czas rozproszonej terytorialnie, jest bardzo
trudna: literacki język buriacki bardzo różni się pod względem leksykalnym od lokalnego
dialektu Buriatów Zachodnich. Dialekt ten ginie, a system edukacyjny nie może pomóc w jego
zachowaniu z powodu braku funduszy i słabości organizacyjnej, ale także z powodu niepewności
co do tego, który język powinien być nauczany jako etniczny. Można przewidywać, że lokalny
dialekt Buriatów Zachodnich przetrwa tylko w formie symbolicznej, jako pewien znak używany
tylko przy oficjalnych okazjach. W ten sposób stanie się kluczowym elementem tożsamości
Buriatów Zachodnich.
Materiał empiryczny dla moich rozważań stanowią rezultaty badań terenowych prowadzonych
w roku 2000 i 2010 wśród Buriatów Zachodnich w byłym Autonomicznym Ust’-Ordyńskim
Okręgu Buriackim i w Obwodzie Irkuckim - były to wywiady pogłębione ze współczesnymi
szamanami buriackimi, buriacką inteligencją (szczególnie nauczycielami) oraz z przywódcami
tej społeczności, a także ze „zwykłymi” Buriatami.
Agnieszka Halemba
GWZO, Uniwersytet w Lipsku
Naród, kościół i doświadczenie religijne – objawienia Matki Bożej na
Zakarpaciu a przemiany życia religijnego w czasach radzieckich
Zarówno badacze społecznego wymiaru objawień Matki Bożej jak i wierni pielgrzymujący na
miejsca zjawień zgadzają się, iż objawienia te wskazują na istnienie ważnych problemów
społecznych i politycznych, tak w kościele, jak i poza nim. Objawienia Matki Bożej na terenach
państw byłego obozu socjalistycznego nie należą do rzadkości, szczególnie, choć nie wyłącznie,
wśród katolików. W mojej prezentacji przedstawiam objawienie Matki Bożej, które rozpoczęło
się w sierpniu 2002 roku wśród katolików obrządku wschodniego na ukraińskim Zakarpaciu, a
obecnie powoli zyskuje względną akceptację ze strony miejscowych władz kościelnych. Zarówno
posłania Matki Bożej, okoliczności objawienia, jak i sposób organizacji przestrzeni miejsca
świętego są dla mnie podstawą do refleksji na temat przemian życia religijnego w czasach
socjalizmu i ich efektów dwadzieścia lat po upadku ZSRR.
Pozycja, jaką zajmowały praktyki religijne w czasach socjalistycznych, szczególnie na terenach
ZSRR, doprowadziła do równoczesnego rozwoju dwóch tendencji, które zwykle postrzegane są
w naukach społecznych jako opozycyjne. Pierwsza tendencja dotyczy relokacji życia religijnego
w sferę prywatną, domową, poza struktury religijnych organizacji, takich jak kościoły. Druga
tendencja dotyczy podkreślenia znaczenia obecności religii w życiu publicznym i jego efektów
dla tożsamości grupowej, a w szczególności narodowej. Z jednej strony, jak pisze Tamara
Dragadze, religia w ZSRR została “udomowiona”, gdy wobec braku religijnych specjalistów wiele
rytualnych funkcji musieli przejąć ludzie świeccy. Z drugiej strony, religia była i jest ważnym
czynnikiem w budowaniu tożsamości narodowej na terenach byłego ZSRR, co jest związane z
normatywnym pojmowaniem narodu, jako grupy ludzi posiadających pewne wspólne,
obiektywnie weryfikowalne cechy.
Matka Boska z Zakarpacia mówi, że przybyła, aby pomóc w stworzeniu jedności kościoła, narodu
oraz we wzmocnieniu autorytetu księży. Szczególny sposób lokalnej interpretacji jej posłań
wskazuje na to, iż objawienie to jest komentarzem na temat miejsca Zakarpacia we współczesnej
Ukrainie, miejsca kościoła w życiu wiernych oraz znaczenia doświadczenia socjalizmu dla
współczesnych tożsamości narodowych, religijnych i regionalnych.
Wojciech Połeć
Wydział Nauk Humanistycznych SGGW w Warszawie
Współczesny szamanizm buriacki
Moje wystąpienie poświęcone będzie przedstawieniu rezultatów badań terenowych
prowadzonych w roku 2000 i 2010 wśród Buriatów Zachodnich w byłym Autonomicznym Ust’Ordyńskim Okręgu Buriackim i w Obwodzie Irkuckim. Zajmę się kwestią odrodzenia
szamanizmu w tym regionie po okresie władzy radzieckiej w kontekście współczesnego
zachowania tradycji buriackiej i odrodzenia buriackiej kultury.
Szamanizm to tradycyjny religijny system Buriatów, w szczególności Buriatów Zachodnich, lecz
w czasach sowieckich stał się ofiarą komunistycznej wojny wytoczonej religii. Szamani
doświadczali prześladowań, a wszyscy ludzie zostali określeni jako ateiści. Jeśli porównamy
sytuację z pierwszej części prezentowanych badań terenowych z roku 2000 i z drugiej z roku
2010, zauważymy wzrastająca liczbę szamanów i wzrastające zainteresowanie szamanizmem
wśród Buriatów. Możemy też zauważyć, że zwiększa się liczba miejsc, w których obecny jest
szamanizm jako część codziennego życia Buriatów Zachodnich - wzrasta liczba tradycyjnych
świąt buriackich, jak i prywatnych praktyk związanych z szamanizmem.
Jednakże z powodu długotrwałych prześladowań w czasach sowieckich odrodzenie szamanizmu
napotyka pewne problemy. Możemy zaobserwować instytucjonalną lukę między „starym
szamanizmem”, który znamy z takich prac etnograficznych, jak chociażby książka Marii
Czaplickiej o szamanizmie syberyjskim, oraz „nowym szamanizmem”, z którym mamy do
czynienia obecnie. Współczesny szamanizm można postrzegać jedynie jako folklorystyczną
atrakcję dla zagranicznych turystów (takie stanowisko prezentuje na przykład Anya Bernstein)
lub jedynie jako część etno-buisnessu, jak postrzegają to niektórzy liderzy społeczności
buriackiej. Według mnie, współczesny szamanizm buriacki nie jest jedynie atrakcją turystyczną
lub „tradycją wynalezioną” w globalizującym się świecie. Taki jest jedynie najbardziej widoczny i
jednocześnie najbardziej trywialny poziom współczesnego szamanizmu buriackiego. Inne
oznaki odrodzenia szamanizmu są bardziej dyskretne.
W swoim referacie położę nacisk nie tylko aspekt psychologiczny wierzeń religijnych Buriatów i
innych współczesnych szamanistów, lecz także na społeczny kontekst, w którym występuje
religia w zmieniającym się świecie. Zajmę się także funkcjami szamanizmu w stosunku do
kształtowania się etnicznej i narodowej tożsamości współczesnego społeczeństwa buriackiego
w kontekście miejsca zajmowanego przez niego w większościowym społeczeństwie rosyjskim
oraz w relacji do innych ludów azjatyckich.
Vera Kuklina
Instytut Badań Interdyscyplinarnych „Artes Liberales” UW
Does Baikal identity exist? Study of two cases in Baikal region
On this paper the author would like to distinguish in which cases Baikal unifies people, bears
feelings of solidarity, and is considered as shared value. Baikal identity is examined as an
alternative to ethnic identity, and a source for solidarity. Baikal is one of the main geographical
objects that can help to link the place of life of local people when they have to present from
where they travel or migrate to other places and have to identify themselves in terms of place of
birth or life. The ways of construction of links to Baikal are considered through studies of two
cases.
The first case is situation around Baikalsk pulp and paper mill, when it ceased operation in 2008,
and restarted in 2010 (study was made with support of the grant № 140/к of the Institute of
social project engineering according to Decree of President of Russian Federation, 8th May 2010
No.300-рп.). During this time interval numerous social protests were organized as supporting its
work as against. The protests against work of the mill were organized in capitals of the Baikal
region Irkutsk and Ulan-Ude, and then were expanded to other cities all over the country. The
number of participants consisted sometimes several thousand people. Another case is situation
in the Baikalsky biosphere reserve on the territory of which economic activity is restricted more
than on any other areas around Baikal (study was made with support of Summer environmental
exchange program of Tahoe-Baikal Institute in 2010). The territory of reserve has been located
very close to the village of Tankhoi. Before foundation of the reserve the lands around the village
were used to be as resources for traditional subsistence. In both cases local people have
dilemma: to follow the local interests or to be part of larger community of people on Baikal.
SESJA V
POLACY W KRAJACH BYŁEGO ZSRR
Iwona Kabzińska
Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Warszawa
Od euforii do lęku. Polacy w Republice Białorusi
Jednym z efektów pieriestrojki i rozpadu Związku Radzieckiego jest zjawisko określane jako
odrodzenie narodowe. Objęło ono wiele grup etnicznych/narodowych mieszkających w ZSRR, a
następnie na obszarach postradzieckich, w tym - członków polskiej mniejszości.
W ciągu dwudziestu lat sytuacja tej grupy uległa radykalnym zmianom. Z perspektywy
dwudziestolecia można dokonać podsumowania, wskazując na osiągnięcia polskiej mniejszości i
jej najważniejsze problemy. Można też zastanowić się nad przyszłością tej grupy i szansami
zmiany jej trudnych relacji z grupą większościową.
Szczególną uwagę chciałabym zwrócić na negatywne dla polskiej mniejszości skutki trwającego od 2005 roku – najgłębszego rozłamu w Związku Polaków na Białorusi i konfliktu
między częścią osób należących do tej organizacji a władzami białoruskimi.
Mówiąc o Polakach w RB, i szerzej – na Wschodzie, nie sposób uniknąć pytań o politykę polskich
władz wobec tej grupy, sposoby jej widzenia przez ludność polską mieszkającą na tych terenach
i jej oczekiwani wobec rządu RP. Widoczna jest tu ogromna różnica między pragnieniami a
rzeczywistością.
Julia Umańska
Wydział Politologii UMCS
Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej w Żytomierzu: założenie, cele,
osiągnięcia
Obwód Żytomierski wyróżnia się spośród innych regionów byłego Związku Radzieckiego
największą gęstością zaludnienia przedstawicieli polskiej narodowości, co złożyło się w siłę
wielowiekowych wydarzeń historycznych. Obwód Żytomierski to najbardziej „polski” region
Ukrainy.
Politycy i mężowie stanu – tworzą historię. Jednak nie w mniejszym stopniu, być może nawet w
większym, – „Obywatele” - dla których słowa „naród”, „język ojczysty”, „państwo”, „patriotyzm”,
„kultura” – to nie są pojęcia abstrakcyjne. Wielu z nich z potrzeby ducha i serca, nabytej przez
wychowanie i samodoskonalenie, zobowiązali się do pracy na rzecz odrodzenia polskości na
Wołyniu-Żytomierszczyźnie.
Pierwsze kroki na szlaku odrodzenia polskiej kultury na Żytomierszczyźnie nie były lekkie. Ten
przełomowy okres, ta pionierska praca – to sprawy niezwykle ważne. Dziś – a cóż dopiero
wtedy: na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych – trudno w pełni uświadomić
sobie, jak ważne i trudne były pierwsze kontakty z odzyskaną Ojczyzną Polaków ukraińskich.
Jakimi emocjami były one obciążone: lękiem, oczekiwaniami i nadziejami tych Polaków, dla
których Polska była krainą nieomal mityczną, do której tęskni się dziesiątki lat, którą
idealizowali, bo czekali na nią bez nadziei przez tyle pokoleń.
Polacy na Ukrainie, poddawani przez lata brutalnemu procesowi wynarodowiania, oderwani od
kontaktu z żywym językiem i kulturą ojczystą, zmuszeni byli – przez wiele pokoleń – głęboko
ukrywać swą polskość, gdyż za jej ujawnienie spotykały ich okrutne i niechybne represje. Lęk
przed przyznawaniem się do polskiej narodowości, wiary katolickiej, obawa przed publicznym
używaniem języka polskiego – były jeszcze w schyłkowych latach ZSRR, a nawet w pierwszych
latach niepodległej Ukrainy – tak powszechne, że aby ten lęk pokonać trzeba było prawdziwej
determinacji działaczy tworzących w tym okresie pierwsze koła i struktury.
10 grudnia 1988 roku w Żytomierzu powstaje pierwsza organizacja polonijna - Oddział
Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowego, - była to ogromna, historyczna zasługa, bowiem nie
mogłoby się to udać bez wielkiego osobistego wkładu działaczy polonijnych w dzieło budzenia
narodowej świadomości pośród ukraińskich Polaków, a także bez ich wkładu w trudną pracę
organizacyjną; właśnie ta Organizacja w przyszłości będzie swoistym natchnieniem, wiarą i
bodźcem dla powstania nowych Organizacji Polonijnych na Żytomierszczyźnie, między innymi i
Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej w Żytomierzu.
Karol Leszczyński
Instytut Socjologii UW
Organizacje harcerskie w krajach byłego ZSRR. Powstanie - rozwój dzień dzisiejszy. Pierwsze refleksje socjologiczne
Referat opisuje powstanie i rozwój polskich organizacji harcerskich na terenie byłego ZSRR.
Polskie harcerstwo powstało we Lwowie w 1911 roku i od tamtej pory nie było w historii
naszego kraju dnia w którym gdzieś na świecie nie działałyby drużyny harcerskie. Przed II
wojną światową Wilno i Lwów stanowiły bardzo silne, kadrotwórcze ośrodki harcerskie
prowadzące prace wychowawczą na wysokim poziomie. Po rozpadzie ZSRR harcerstwo
powróciło do wszystkich miejsc zamieszkiwanych przez duże skupiska Polaków.
Badania harcerstwa na Wschodzie są zazwyczaj domeną historyków, nie ma wielu
socjologicznych analiz tego ruchu. Emigracyjne harcerstwo zmuszone jest do ciągłego
rozwiązywania konfliktu pomiędzy byciem organizacją etniczną, a organizacją wychowującą
obywateli kraju działania. Ważny jest tez aspekt wpływu organizacji etnicznej na grupę etniczną
w której działa, oraz możliwości rekrutacji wśród harcerzy członków innych “dorosłych”
struktur polonijnych.
Organizacje etniczne zazwyczaj pomagają w asymilacji mniejszości, dzieje się tak również w
przypadku niektórych organizacji harcerskich. Organizacje te trudno jednoznacznie zaliczyć do
jednej tylko kategorii według różnych typologii organizacji etnicznych, zarówno w typologii
Parka i Millera; jak i Chapmana czy Wynara.
Obecnie na Litwie, Łotwie, Białorusi i Ukrainie działają organizacje harcerskie, w Rosji i
Kazachstanie pojedyncze drużyny. Harcerze ze Wschodu nie wstąpili do istniejącego od czasów
wojny ZHP pgK, oprócz Łotwy nie są też w żaden sposób włączone w struktury skautingu
państw w których działają.
Najwięcej harcerzy jest na Litwie i Ukrainie, we wszystkich państwach powstałych po rozpadzie
ZSRR jest obecnie około 2500 harcerzy. Władze poszczególnych państw mają zróżnicowany
stosunek do działających na ich terenie polskich organizacji.
Organizacje różnią się także częstotliwością kontaktów z Polską, polskimi instytucjami i polskimi
harcerzami (ZHR; ZHP), finansowane są głównie przez Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” z
pieniędzy Senatu RP oraz przez Fundację „Pomoc Polakom na Wschodzie”.
Robert Wyszyński
Instytut Socjologii UW
Obcy wśród swoich – socjologia powrotu na przykładzie Polski i
Niemiec
Kulturowe teorie stopniowej asymilacji i adaptacji jako wskaźnika przemian tożsamości
emigrantów wydają się być nieadekwatne do opisu sytuacji powrotu Polaków, podobnie jak i
Niemców ze Wschodu. Teorie opisujące (re)emigrację opierają się na doświadczeniach włoskich,
amerykańskich, australijskich i dlatego posiadają wiele ukrytych założeń (np. emigracja do
demokratycznego świata, silny czynnik ekonomiczny itd.). Do sytuacji zesłania i powrotu
bardziej adekwatna wydaje się teoria tożsamości osobistej i społecznej (Marii Jarymowicz),
gdzie możliwe jest ujęcie teoretyczne strategii zachowania spójności tożsamości osobistej „ja”
podejmowanych przez pokolenia zesłańców. Szczególnie sytuacja powrotu osób często o
znikomej kompetencji kulturowej grupy (polskiej czy niemieckiej), z którą się identyfikują,
jednoznacznie wpisujących się w opinii własnych rodaków w stereotyp „Ruskiego”, a
równocześnie często posiadających silne poczucie tożsamości i przynależności do grupy
narodowej, wykracza poza najczęściej stosowany aparat pojęciowy socjologii.
Justyna Owczarek
Instytut Socjologii UW
Poczucie tożsamości oraz sytuacja Polaków w północnym
Kazachstanie
Rozpad Związku Radzieckiego i powstanie nowego państwa Kazachstan stworzyło odmienne
warunki życia dla ludności rdzennie niekazachskiej żyjącej na terenach dawnej republiki.
Odradzanie się kultury kazachskiej poprzez wprowadzanie do szkół i urzędów języka
kazachskiego znacznie zmniejsza szanse edukacyjne i zawodowe ludności rosyjskojęzycznej.
Postępujący proces kazachizacji dotknął również ludność polską zamieszkującą Kazachstan.
Najnowszy spis powszechny państwa Kazachstan 2009 wskazuje na to, iż wciąż w państwie
przebywa 34 057 Polaków co stanowi 0,2 % całej populacji Kazachstanu. Największe skupisko
Polaków znajduje się w północnym rejonie kraju (13 976), dokąd deportowano Polaków przed
oraz w trakcie II wojny światowej. Znacząca większość tamtejszej polonii posługuje się językiem
rosyjskim, znikoma część zna język kazachski (ok. 2 tys. osób). Dane wskazują na to, iż niewielu
tamtejszych Polaków dziś posługuje się językiem polskim.
Kryzys jaki miał miejsce po rozpadzie ZSRR a także kazachizacja stała się przyczyną licznych
migracji Polaków do Rosji, Ukrainy, Niemiec, Polski. Część Polaków przyjechała do Polski na
mocy wizy repatriacyjnej, część zaś – jako małżonkowie osób pochodzenia niemieckiego – udała
do Niemiec wraz z falą repatriacji rodzin niemieckich.
Celem wystąpienia jest próba zarysowania sytuacji Polaków zamieszkujących rejon północnego
Kazachstanu, którzy w 1936 roku zostali deportowani z terenów prawobrzeżnej Ukrainy.
Wystąpienie będzie prezentacją założeń a także wstępnych wyników badań terenowych
przeprowadzonych podczas 4 tygodniowego pobytu w jednej z wsi polsko-niemieckiej Jasna
Polana w sierpniu 2010 roku. Punktem wyjścia badań jest zagadnienie poczucia tożsamości
wśród trzech pokoleń, na doświadczeniach których odcisnęły swoja pieczęć odmienne
wydarzenia gospodarczo-polityczne.
W kręgu zainteresowań znajdują się również więzi społeczne, które w wyniku fal emigracji a
także repatriacji zmieniły swój dotychczasowy charakter. Coraz większą rolę w
podtrzymywaniu transnacjonalnych kontaktów stał się Internet.
Piotr Żulikowski
Instytut Socjologii UW
Tożsamość Polaków z Kazachstanu w Obwodzie Kaliningradzkim
Wraz z pierestrojką nastąpiło odrodzenie poczucia odrębności narodowej lub etnicznej wśród
różnych grup zamieszkujących ZSRR. Proces ten nie ominął też osób pochodzenia polskiego
zamieszkujących Kazachstan, szczególnie po uzyskaniu przez tę republikę niepodległości.
Trudności ekonomiczne początku lat dziewięćdziesiątych oraz wprowadzenie języka
kazachskiego jako urzędowego, przy jednocześnie nikłych szansach jego nauki w małych
miejscowościach północnego Kazachstanu stanowiły najsilniejsze czynniki wypychające z tego
rejonu. Część osób pochodzenia polskiego wyjechało do Niemiec jako współmałżonkowie osób
niemieckiego pochodzenia, część trafiło do Polski w ramach repatriacji. Wielu także wyjechało w
różne rejony Rosji, w tym najliczniejsza grupa, prawie w całości składająca się z byłych
mieszkańców czterech sąsiadujących wsi w (dawnym) obwodzie Czkałowskim w Kazachstanie,
trafiła do małego miasteczka w Obwodzie Kaliningradzkim, położonego niedaleko granicy z
Polską. Nastąpiło rozczłonkowanie całych rodzin i niespodziewanie więzi między
poszczególnymi gałęziami, wciąż podtrzymywane, stały się transnarodowe.
Sądzę, że migranci musieli zredefiniować swoją tożsamość w nowym środowisku, a także
rozpoczęli proces społecznego tworzenia ojczyzny. Chciałbym pokazać jakie strategie stosowane
są w trakcie redefinicji tożsamości oraz jak wyglądają próby uzyskania poczucia własnej
wartości w nowym otoczeniu społecznym.
Ważnym dla mnie pytaniem jest także to o terytorialne zakorzenienie tożsamości, tym bardziej
aktualne dla badanej przeze mnie grupy, że wielu młodych ludzi migruje lub planuje migrację z
zamieszkiwanego miasteczka, a także z Obwodu. Podstawą formułowanych w referacie
wniosków jest materiał empiryczny zgromadzony podczas badań terenowych.