Psychologia nauki

Akademia Pedagogiczna im. KEN w Krakowie
Instytut Informacji naukowej i Bibliotekoznawstwa
Psychologia nauki
Psychologia twórczości naukowej
Wewnętrzne i zewnętrzne aspekty innowacji
Rola myślenia, podświadomości,
fantazji i wyobraźni w twórczości naukowej
Opracowali studenci IV roku:
Tomasz Kowalski
Oliwia Krzyżańska
Malgorzata Majewska
Małgorzata Polak
Karolina Progorowicz
Ramona Walterbach
Kraków, 2006
Co to jest psychologia nauki i czym się zajmuje?
Psychologia nauki to dziedzina mająca stare tradycje w psychologii. Koncentruje się ona na twórczości i
odkryciu naukowym. Wykorzystuje osiągnięcia dziedzin pokrewnych: filozofii umysłu, filozofii nauki,
psychologii poznawczej, metodologii psychologii, psychologii rozwoju dziecka. Wykorzystuje także osiągnięcia
dziedzin bardziej odległych: psychologii sztuki i psychologii działań praktycznych. Pozostałe obszary psychologii
nauki (np. ”psychologia psychologii” czy „psychologia matematyki”) stały się mniej ważne. Dlatego nasz referat
dotyczący psychologii nauki będzie przede wszystkim dotyczył psychologii ogólnej nauki.
Psychologia ogólna nauki zajmuje się myśleniem, rozwiązywaniem problemów, zdolnościami, osobowością,
motywacją samych twórców. Pozostawia zasadniczo poza tym głównym nurtem rozważań takie obszary jak, na
przykład, szczegółowa psychologia społeczna nauki. Tak rozumiana psychologia nauki jest więc dziedziną bliską
psychologii twórczości, która bada tradycyjnie takie obszary jak:
✔
Proces twórczy i jego podmiotowe oraz sytuacyjne uwarunkowania
✔
Osobę twórcy
✔
Psychologiczne problemy funkcjonowania instytucjonalnego
✔
Kryteria rozwiązań twórczych
✔
Metody stymulowania twórczości
✔
Uwarunkowania społeczne twórczości
Inne podejście prezentuje Jarosław Rudniański, twierdzi, że: psychologia nauki, bez względu na sposób jej
pojmowania i uprawiania, zajmuje się przede wszystkim psychologią twórczości naukowej. Wielu badaczy uznaje
konieczność łączenia jej z logiką nauki i historią nauki. Psychologia nauki jest dziedzina tak rozległą i tak ogólną,
że powiązań możemy doszukiwać się również w innych dziedzinach nauki.
Psychologia nauki, bez względu na sposób jej pojmowania i uprawiania, zajmuje się przede wszystkim
psychologią twórczości naukowej. Wielu badaczy uznaje konieczność łączenia jej z logiką nauki i historią nauki..
Psychologia nauki jest dziedzina tak rozległą i tak ogólną, że powiązań możemy doszukiwać się również w
innych dziedzinach nauki. W zależności od punktu widzenia można również udowodnić, że psychologia nauki
stanowi część historii czy cybernetyki.
Aby najlepiej zrozumieć czym tak naprawdę jest psychologia nauki należy określić jej pola badawcze. Nie jest to
zadaniem prostym. Po pierwsze, nie zawsze wiadomo, gdzie tak naprawdę kończy się pole badawcze jednej nauki
a zaczyna drugiej, a po drugie często do jednego pola badawczego roszczą sobie prawa badacze różnych nauk.
Rozważając pola badawcze w psychologii nauki należy zadać pytanie dlaczego są one uprawiane i czemu lub
komu mają służyć? Niestety dla władzy pozbawionej sympatii dla ludzi czyli dla władzy bezwzględnej i
egoistycznej korzystne jest traktowanie człowieka w sposób instrumentalny. W odpowiedzi na postawione pytanie
naukę możemy podzielić na:
✔
naukę podporządkowaną jest to nauka, która sterowana jest przez ośrodki władzy i przez nie
finansowana. Ośrodkom tym kontrola nad nauka jest niezbędna ze względu na role jaką odgrywa w
społeczeństwie
✔
naukę niepodporządkowaną – zachowana – jak pisze to Rudniański – zachowała się tu i ówdzie.
Nawiązuje on do słów Joel'a de Romary, który nową myśl przeciwstawia wszelkim formom nadużycia
władzy. Również w sferze nauki.
Stosując taki podział należałoby zadać sobie teraz pytanie: wobec kogo być lojalnym?
Lojalność wobec nauki podporządkowanej, czyli de facto władzy naraża na utratę godności własnej i życie w
niezgodzie z sumieniem. Natomiast lojalność wobec nauki niepodporządkowanej niesie za sobą problemy natury
bardziej praktycznej, na ogół, brak możliwości prowadzenia badań empirycznych.
Dzieląc naukę na naukę podporządkowaną i naukę niepodporządkowaną wymienić można podstawowe
współczesne problemy badawcze psychologii i socjologii nauki:
1. problem prawdy w nauce oraz warunków, w których dążenie do prawdy można realizować. Problem ten
należy do socjologii nauki (w szerokim znaczeniu), natomiast do psychologii należy tylko odpowiedź na
pytanie: dlaczego uczony w określonych warunkach mówi lub pisze nieprawdę? Jakie są cechy
osobowości uczonego, wskutek których poddaje się on presji zewnętrznej?
2. problem kariery uczonego oraz decydujących o rodzaju kariery kryteriach wartości moralnych – wydaje
się być normalnym, że uczony stara się o tzw. pierwszeństwo odkrycia, prestiż, sławę czy możliwie
wysoki stopień dobrobytu. Wskutek tego ośrodki władzy posiadają ułatwione zadanie w przypadku
manipulacji uczonym, stosując do tego niezbyt wyrafinowane metody potęgowania potrzeb
nieelementarnych czy też potrzeb ekspansji. Dlatego do psychologii należy głównie zbadanie faktu jakie
naczelne normy moralne są realizowane w życiu uczonego i co wpływa na to, że właśnie takie a inne
normy są realizowane. Reasumując: u źródła tego znajdują się, często zawarte tylko implicite w różnych
wypowiedziach, określone kryteria wartości moralnych.
3. problem wartościowania podświadomego i świadomego, jakiego dokonuje uczony, wybierając
problemy i metody badawcze, poddając jakościowej lub ilościowej obróbce dane surowe i wreszcie
relacjonując swoje twierdzenia w określony sposób. Wartościowanie świadome jak i częściowo
świadome, odgrywa dużą rolę w pracy badawczej. Jednakże rola ta staje się negatywna, gdy uczony
należy do nauki podporządkowanej. Empiryczne zbadanie tego problemu należy do psychologii, ale
również do socjologii.
Powyżej przedstawiłam w zarysie trzy podstawowe dla nauki polskiej problemy, które powinny stać się
przedmiotem badań empirycznych psychologii i socjologii. Należy tu zaznaczyć, że nadal powinny być
prowadzone badania nad różnymi rodzajami twórczości naukowej, psychologicznymi aspektami komunikacji w
nauce, organizacji pracy naukowej, cechami osobowości pracowników. Tak długo dopóki powyższe problemu nie
zostaną rozwiązane dopóty stoi pod znakiem zapytania cel, jakiemu ma służyć nauka. Albowiem nauka nie służy
sama sobie, lecz również większej lub mniejszej grupie ludzi.
Filozofia nauk a psychologia nauk
Główne kontrowersje filozofów i psychologów dotyczą przede wszystkim procesu tworzenia. Filozofowie
krytykują mianowicie proces tworzenia rozumiany jako psychologiczny proces rozwiązywania problemów. Wg
nich powstanie nowej idei nie jest efektem swobodnej kreacji twórcy.
Naukowiec wysuwający hipotezę wyjaśniającą napotkane trudności w rozwiązywaniu problemu nie tworzy
zupełnie dowolnej hipotezy, nie poszukuje po omacku. Tworzy taką hipotezę, która w jakiś sposób łączy się
logicznie z dotychczasowym stanem wiedzy i dostępnymi metodami badawczymi. Naukowiec formułuje hipotezy
należące do określonego zbioru możliwych hipotez tzn. takich, wśród których znajduje się hipoteza gwarantująca
owocną ideę.
Istoty twórczego wydarzenia należy więc poszukiwać w kontekście pary sytuacji:
✔
ustrukturowana wiedza naukowa – nowa i wartościowa idea. W związku z tym mamy do czynienia z
relacją: pytanie - odpowiedź, lub problem – rozwiązanie.
Wyjaśnienie mechanizmu odkrycia naukowego nie zawiera się jednak w relacji pytanie - odpowiedź. Odkrycie
naukowe to raczej efekt równoległego formułowania problemu i dopuszczalnego zbioru jego rozwiązań. W tym
kontekście staje się jasne, że nie można utrzymywać ścisłej chronologii: pytanie – odpowiedź. Pytanie jest
bowiem następstwem uświadomionej uprzednio niedoskonałości, rozbieżności w przyswojonym zbiorze
twierdzeń naukowych. W tym przypadku relacja pytanie – odpowiedź nie może istnieć, ponieważ postawienie
pytania prowadzi często wprost do jego rozwiązania.
Mechanizm odkrycia naukowego nie rozpoczyna się od problemu (czy też pytania), ale jest wynikiem wielu
czynników (np. wiedzy funkcjonującej w społeczności uczonych, czyli teorii naukowych). Badanie procesu
odkrycia naukowego wymaga więc ustalenia całego układu odniesienia, w którym ono powstało.
Filozofowie nauki twierdzą, że poszukiwana koncepcja musi pozostawać w określonych relacjach logicznych do
odpowiednich elementów wiedzy uznanej, aktualnie akceptowanej.
Krytyka sytuacji problemowej formułowana przez psychologów koncentruje się głównie na krytyce koncepcji
rozwiązywania problemów. Według nich sytuacja problemowa istnieje wówczas, gdy istnieje dostrzegana przez
podmiot rozbieżność między sytuacją wyjściową a potrzebną sytuacją docelową, natomiast nie jest znany sposób
osiągnięcia celu.
Rozwiązaniem problemu ma być właśnie wymyślenie tego sposobu, czyli zbudowane lub odszukanie „ścieżki”
między stanem obecnym a stanem docelowym.
Czasami jednak w twórczości rzeczywistej bywa tak, iż obserwujemy nowe sformułowanie celu albo
zdefiniowanie sytuacji początkowej, a nie tylko znalezienie owej ścieżki przejścia. Wtedy sposób przekształcenia
stanu początkowego w stan docelowy staje się czymś wtórnym wobec operacji dokonywanych na istniejących do
tej pory poznawczych reprezentacjach obu stanów. (Inaczej mówiąc, pytanie „w jaki sposób?” staje się mniej
ważne od pytania „co?” – tj. „co osiągnąć?”, „do czego dążyć?”, „co przekształcić?”).
Powyższa krytyka w niektórych przypadkach jest jednak niesłuszna, ponieważ niezależnie od tego, czy
obserwujemy nowe sformułowania, czy je tworzymy, czy definiujemy, zawsze podstawowym problemem będzie
właśnie zbudowanie lub odszukanie ścieżki.
Kontrowersje filozoficzne i psychologiczne wg Białkowskiego dotyczące problemu naukowego biorą się zapewne
stąd, iż filozofowie nauki zapominają o tym, że problem naukowy jest zawsze przecież reprezentacją poznawczą
istniejących problemów „w rzeczywistości”. W związku z czym proces budowania tych reprezentacji musi z kolei
podlegać w większym stopniu prawidłowościom psychologicznym.
Inne stanowisko proponuje Wartofsky, który twierdzi, iż zadaniem filozofa nauki jest nie tylko rekonstrukcja
rezultatu procesu twórczego, ale także analiza i rekonstrukcja czynności mentalnych, prowadzących do jego
powstania, czyli innymi słowy dla filozofa nauki ważny jest nie psychologiczny mechanizm powstawania
jakichkolwiek idei, ale sposób generowania idei szczególnego rodzaju, która już w momencie powstawania
osadzona jest w podłożu zastanej wiedzy.
Nie spierając się w tym miejscu o zasadność wyboru ujęcia filozoficznego bądź psychologicznego, jako
decydującego dla zrozumienia odkrycia naukowego lub osiągnięcia praktycznego, należy powiedzieć iż podejście
psychologiczne daje ponadto nadzieję na zbadanie wpływu określonej struktury psychologicznych cech twórcy
(np. stylu rozwiązywania przez niego problemów) na wybór sposobów jego postępowania badawczego, czyli jego
filozofię rozwiązywania problemów.
Kontrowersje związane z procesem twórczym
Możliwość symulowania rozwiązywania problemów twórczych przez komputery.
Badania Simona i Newela nad Ogólnym Programem Rozwiązywania Problemów (GPS), podjęte z końcem lat 50.,
rozwinęły się w poważną dziedzinę. Wpłynął na to:
✔
rozwój psychologii poznawczej
✔
rozwój badań w zakresie sztucznej inteligencji
✔
zmiana postawy samych filozofów i psychologów nauki z ujęcia normatywnego na procesualny,
skłaniająca do badań zmierzających do wyjaśnienia odkrycia naukowego dokonującego się w
rzeczywistych warunkach
Badania prowadzone w początkowym okresie zastosowania symulacji komputerowej procesów odkrywania
dotyczyły prostych modeli zachowania człowieka. Sprawdzano czy wiedza wprowadzona do programu
komputerowego jest wystarczająco złożona by zachowanie się komputera odpowiadało kryteriom poprawności
zachowania się człowieka.
Jednym z pierwszych systemów symulacji był opracowany przez Lenata system odkrywania AM działający w
dziedzinie liczb, umożliwiający odkrywanie pewnych klas praw jakościowych. Inne to:
✔
Bacon używany do symulowania wnioskowań z danych eksperymentalnych
✔
PHINEAS Falkenheinera reprezentacja procesów jakościowych
✔
COAST Rajamoney’a
✔
SOAR.
Ważną innowacją w opracowywanych modelach symulacyjnych było także zwrócenie uwagi na rolę wyobraźni.
Udowodniono bowiem, że ma ona istotne znaczenie w poznawczym funkcjonowaniu człowieka, w tym w
procesach twórczych.
Mimo postępu w budowie programów komputerowych symulujących rozwiązywanie problemów, nadal istotną
rolę w tym procesie odgrywa jakość samego programu, czyli wiedza i pomysłowość badacza. Można powiedzieć,
że dzięki temu spełniana jest idea metafory komputerowej. Jeżeli komputery dobrze naśladują rozwiązywanie
problemów przez człowieka, to nasza wiedza o systemie poznawczym zyskuje ugruntowanie poznawcze.. Uważa
się jednak, iż istnieje teoretyczna granica możliwości symulowania komputerowego procesów odkrywania
dokonywanych przez człowieka. Chodzi o to, że „odpowiednie procesy fizyczne w mózgu powodują pojawienie
się świadomości, ale procesów tych nie można nawet symulować za pomocą obliczeń” ze względu na
niealgorytmiczną naturę procesów zachodzących w mózgu.
Badania nad intuicją i wglądem
Spór sięga dawnych czasów – dwa stanowiska:
✔
(Perkins, 1981) – odkrycie naukowe ma miejsce w wyniku stosowania zwykłych procesów myślowych,
zaś różnica między twórcą i nie twórcą jest różnicą stopnia i celu działania
✔
(Polanyi, 1966;Westcott, 1964) – odkrycie naukowe jest w dużym stopniu kwestią intuicji i wglądu.
Następuje w wyniku nagłego, spontanicznego porzucenia uprzednich pomysłów rozwiązania problemu i
pojawienia się nowego korzystnego pomysłu, całkowicie reorganizującego uprzednie doświadczenie.
Badania współczesne pokazują, iż w procesach odkrycia naukowego i rozwiązania praktycznego odgrywają rolę
zarówno metody hipotetyczno-dedukcyjne, procesy oceny i indukcji, jak i procesy intuicyjne. W procesach
myślenia intuicyjnego istotną rolę odgrywa poszukiwanie analogii. Może ono przebiegać w różnych kodach
umysłowych:
✔
propozycjonalnym
✔
wyobrażeniowym
✔
na materiale pojęć relacyjnych.
Wymaga ono oderwania się od faworyzowanych pomysłów i przekroczenia nastawienia. Ta kontrowersja stawia
więc w centrum uwagi badaczy procesy sprawnego posługiwania się analogiami i tworzenia metafor.
Natura jednostek psychologicznych wykorzystywanych w procesie rozwiązywania problemów naukowych
Chodzi o rolę schematów poznawczych i działaniowych w pamięci człowieka.
Wiedza w zakresie pojęciowego funkcjonowania umysłu ludzkiego jest zasadniczo dobrze ugruntowana.
Kontrowersje budzi nadal tzw. myślenie wyobrażeniowe, nad którym badania są mniej zaawansowane. Rola
wyobrażeń w myśleniu twórczym w sztuce nie budzi wątpliwości, zaś w nauce jest dyskusyjna. Mimo iż od czasu
sławnej wypowiedzi Einsteina, dotyczącej znaczenia wyobraźni wzrokowej w jego procesie twórczym
zgromadzono wiele danych potwierdzających tę tezę, nadal brak danych i teorii, która pokazywałaby w jaki
sposób obrazy odwzorowują pojęcia i w jaki sposób są transformowane w kierunku pożądanych stanów. Z innych
badań wynika, że obrazy umysłowe takich kategorii jak, na przykład, przestrzeń fizyczna są czułe na
oddziaływanie procesów emocjonalnych. Może to wskazywać na znaczącą rolę emocji w procesach twórczych
przebiegających nie tylko w kodach wyobrażeniowych.
Rola wyobraźni w twórczości naukowej i intuicji w badaniach naukowych
Wielkie odkrycia wymagają ponadto intuicji związanej z wyobraźnią. To właśnie wyobraźnia jest tym, co głównie
różni wybitnego uczonego od skromnego wyrobnika nauki niezbędnego z resztą dla jej rozwoju.
Trzeba jednak zauważyć, za Louisem Pasteurem, iż przypadek prowadzi do odkrycia tylko wtedy, gdy zdarzy się
badaczowi dobrze przygotowanemu do skorzystania z niego.
Niekiedy czynniki wręcz irracjonalne pobudzają myśl twórczą. Uczony, którego umysł pochłonięty jest jakimś
zagadnieniem badawczym nagle w pewnych okolicznościach doznaje olśnienia.
Wzajemne przenikanie się nauki i sztuki zarówno w jednej jak i drugiej z tych dziedzin wielkie osiągnięcia
wymagają wyobraźni twórczej.
Mówiąc o wyobraźni i twórczości naukowej należy przede wszystkim jednoznacznie usunąć przesąd popularny w
pewnych kołach uczonych, dotyczący rzekomej sprzeczności między wyobraźnią a twórczością naukową. Pogląd
ten był jednak przez większy ogół badaczy przezwyciężony. Zwolennicy tego poglądu powoływali się na wysokie
autorytety: Platona, Spinozę czy Hegla. Oni to wyznaczają wyobraźni rolę podrzędną. Kartezjusz zaś dążył
świadomie do ograniczenia roli wyobraźni w matematyce. Wyobraźnia, która z natury rzeczy wszystko
przeobraża, przekształca, a więc zniekształca, byłaby wtedy wrogiem wszelkiej działalności poznawczej na
obserwacji czy doświadczeniu opartej.
Wielokrotnie podejmowano w ostatnich czasach próby sformułowania celu nauki i dokonania charakterystyki
samego zjawiska twórczości naukowej. W tej kwestii zajęto następujące stanowiska:
1. Stanowisko ściśle poznawcze: cel nauki wyłącznie poznawczy; kryterium – prawdziwość, zgodność teorii
z obserwacją i doświadczeniem; twórczość naukowa – to bezinteresowny wysiłek dla zdobycia prawdy
obiektywnej o świecie, jedynej i niezmiennej, do której zbliżamy się stopniowo, nieustannie.
2. Stanowisko pragmatystów i utylitarystów w szerokim znaczeniu: stawia przed nauką cele utylitarne.
3. Stanowisko witalistyczno-estetyczne: twórczość naukowa jest celem sama w sobie. Prawda i użyteczność
mogą być rezultatem mimowolnym tej twórczości, ale nie są jej celem bezpośrednim, istotnym. Tak ujęta
twórczość naukowa jest po prostu swobodnym wyrazem „pędu życia” (bergsonizm), uczony zaś to wedle
sformułowania p. Ossowskiego – „artysta intelektu” zaspokajający ogólnoludzkie potrzeby intelektualne.
Można też traktować naukę jako zmienny system teorii i hipotez objaśniających rzeczywistość i w pewnej mierze
przekształcających ją, zaś twórczość naukowej – ciągły żywy wysiłek dla rozszerzania i ulepszania tego systemu
teorii i hipotez.
Swobodna gra twórcza uczonego staje się dopiero wówczas obiektywnie wartościowa, gdy istotnie rozszerza i
przekształca istniejący systemat teorii i hipotez oraz powiększa zwycięski stosunek człowieka do rzeczywistości.
Punkt wyjścia do rozważań na interesujący nas temat mogą stanowić książki H. Pierona oraz E. Abramowskiego,
poświęcone zagadnieniu pamięci. H. Pieron zawiesza swoje rozważania tam, gdzie się kończy zagadnienie
„wyższej pamięci”, a nie zaczyna jeszcze problemu wyobraźni twórczej. W gruncie rzeczy ta „wyższa pamięć”
jest już wyobraźnią czynną. Wg autora o „wyższym gatunku pamięci” stanowi żywość wspomnień, możliwie
najsilniejsza, i liczba więzów skojarzeniowych, łączących te wspomnienia, możliwie największa, zaś więzy same
najsłabsze.
Tak więc, pamięć wyższego typu jest to pamięć o mechanizmie podatnym do gry wyobraźni twórczej, pamięć
której nie należy utożsamiać ze zdolnością obfitego i dokładnego zapamiętywania szczegółów. Jest to pamięć
niepełna i nieciągła o nierównej skali natężeń.
Doniosłość czynnika emocjonalnego dla wyobraźni czynnej: potwierdza to teoria Edwarda Abramowskiego, który
na podstawie licznych i skrupulatnie sprawdzonych doświadczeń udowadnia, że „zapomniane utrzymuje się
psychicznie jako stan wzruszeniowy”. Uczony stwierdza, że każde postrzeżenie, przechodząc w stan niepamięci,
przekształca się w swoisty „odcień emocjonalny”, który trwać odtąd będzie w nie zróżnicowanej masie rzeczy
zapomnianych jako symbol, odpowiednik utajonego w podświadomości wyobrażenia. Każdy nowy odpowiednik,
łącząc się z ogólną masą tej pamięci ukrytej, zmienia częściowo jej barwę i sam ulega również swoistemu
przebarwieniu. Proces zapominania polega więc na zapadaniu się już roztrąconych wyobrażeń pod próg
świadomości. Teoria równoważników emocjonalnych Abramowskiego pozwala spojrzeć głębiej na zagadnienie
wyobraźni twórczej. Wszystko, co przepływało kiedykolwiek przez świadomość, trwa potencjalnie w
„podświadomości normalnej” i może zostać powołane z powrotem na powierzchnię życia świadomego, jak gdyby
przez dotknięcie klawisza owego „równoważnika wzruszeniowego” i przez zmobilizowanie utajonej w nim
energii. Z całego archiwum postrzeżeń złożonego w podziemiach świadomości tylko niektóre dokumenty
powracają na jaw, i to nie „w stanie surowym”, lecz w swoistym opracowaniu.
Człowiek, który by wszystko pamiętał, wcale by nie myślał i nie tworzył. Konieczne tu jest natomiast celowe
zużytkowanie rzeczy przeżytych.
Rola czynnika emocjonalnego w wyobraźni nabiera specjalnego znaczenia. Występuje on jako siła immanentna
zarówno w stosunku do samego procesu zapominania i przypominania, jak do selekcji wspomnień i konstrukcji
nowych układów czy schematów myślenia.
„Atmosfera emocjonalna” wedle wyrażenia Abramowskiego oplata i przepaja całą działalność wyobraźni
twórczej. Pomimo odmiennych nieraz pozorów, w każdym akcie twórczym człowiek uczestniczy całą swoją istota
moralna i fizyczną. Te „odmienne pozory” wynikają stąd, że wszelka twórczość jest nie tylko afirmacją życia
jednostki, lecz próbą znalezienia postawy obronnej wobec grozy życia.
Wyobraźnia twórcza jest zjawiskiem częstym, nawet wręcz pospolitym, lecz o rozległej skali napięć twórczych i
wielce rozmaitej doniosłości rezultatów. Rodzajów wyobraźni jest wielka ilość. Klasyfikacja empiryczna
rodzajów wyobraźni czynnej jest możliwa i pożądana, zwłaszcza, gdy chodzi wyłącznie o najważniejsze formy
działalności ducha ludzkiego: twórczość religijno-moralną, estetyczną i naukową.
Siła, której nakazów słucha uczony, jak i artysta, to jest radość, tęsknota i groza wobec zjawy życia. Siłę, która
orientuje i nastawia całą umysłowość i całą istotę moralną uczonego w kierunku badań naukowych, nazywa
Zygmunt Lubicz Zaleski emocją poznawczą. Ona zmusza do burzenia „ustalonych poglądów”, ona daje impuls
ostateczny wyobraźni, ona nasyca wysiłki uczonych, pracujących w rozmaitych dziedzinach, ta swoistą, a
wspólną im barwą, którą zwiemy „naukowością czystą”. Emocja poznawcza jest jednym z nurtów podziemnych
coraz wyraźniej zróżnicowanej „pamięci emocjonalnej gatunku”. Nurt ten wypływa ze źródła elementarnej
potrzeby biologicznej: praktycznego rozwiązywania sprzeczności życiowych. Emocja poznawcza, mimo swojej
odrębności i swoistości, rzadko jednak występuje w stanie „czystym”. Sąsiadują z nią i zabarwiają zwykle jej nurt
pewne czynniki na poły estetycznej, na poły intelektualnej natury, jak potrzeba „ekonomii opisu objaśnienia”,
potrzeba jasności koncepcji, przejrzystości, „elegancji geometrycznej”, a nawet sugestywności systemu teorii czy
hipotezy.
Twórczość jako wytwór
W tym ujęciu, analizy koncentrują się wokół cech samego wytworu twórczego, uznawanych za kryteria
twórczości.
KRYTERIA DZIEŁA TWÓRCZEGO:
1. Nowość i wartość wytworu - W przeciwieństwie do sztuki nowość nie odgrywa w twórczości naukowej
decydującej roli. Nowość bowiem niesie nie tylko wymiar obiektywny i społeczny, ale również
subiektywny. W sensie psychologicznym człowiek rozwiązujący samodzielnie już dawno rozwiązany
problem, będzie także uważany za twórcę. Chodzi tu więc o wartość, jaką rozwiązanie ma dla niego
samego. Wymiar nowości, który nas interesuje to właśnie jej obiektywność. Obiektywność ta jest
wynikiem zgodnej oceny społeczności uczonych dotyczącej relacji proponowanej nowości dzieła do
nowości istniejących dzieł podobnej klasy.
2. Odpowiedniość, stosowność, sensowność - Aby teoria mogła być uznana za twórczą, musi spełniać
warunki stawiane przez rzeczywistość, musi rozwiązywać prawdziwy a nie fikcyjny problem. Twórcza
teoria musi pozostawać w określonych relacjach logicznych względem dotychczasowych teorii. Musi być
powiązana z dotychczasową wiedzą, nawet wówczas, gdy wprowadza nowe kontrowersyjne twierdzenia.
Kryterium odpowiedniości służy więc głównie do wyeliminowania rozwiązań fałszywych.
3. Dokładność - Oznacza to że wynikające z nowej teorii twierdzenia powinny być
możliwie jak
najbardziej zgodne z wynikami eksperymentów.
4. Spójność - Dobra teoria powinna być spójna. Spójność nie tylko wewnętrzna, będąca wynikiem
poprawności i zgodności logicznej całej struktury teorii, czyi tzw. samozgodność, ale również zgodność z
innymi powszechnie przyjętymi teoriami dotyczącymi danego fragmentu rzeczywistości.
5. Ogólność - Powinna mieć szeroki zakres. W szczególności jej konsekwencje powinny wybiegać poza
indywidualne przypadki, poszczególne prawa czy subteorie. Powinna opisywać znane fakty ale przede
wszystkim przewidywać jak najwięcej nowych faktów.
6. Prostota - Teoria twórcza powinna być prosta, powinna wprowadzać porządek do zjawisk, które bez niej
pozostawałyby ze sobą nie związane, a w swym całokształcie niezrozumiałe. Twórcza teoria nie tylko
nakazuje wybór prostych założeń, ale jej budowa wskazuje cechę prostoty, harmonii, ładu i elegancji.
7. Doniosłość poznawcza - owocność teorii naukowej, jej zdolność do zmieniania przez nią naszego
widzenia świata. Przedstawione kryteria stanowią użyteczny układ odniesienia do oceny stopnia
twórczości teorii, a także z pewnymi modyfikacjami – innej klasy dzieł twórczych.
KRYTERIA OBIEKTYWNE TWÓRCZOŚCI
Kontrowersje wokół tak zwanych obiektywnych kryteriów twórczości nabrały współcześnie znaczenia w
kontekście testowania hipotezy Ortegi Gasseta. Orzekała ona, iż nauka jest dziełem zbiorowości uczonych
przeciętnych. Hipoteza ta była wielokrotnie weryfikowana z wynikiem negatywnym. Głównym zaś narzędziem
wykorzystanym do tego celu był indeks cytowań (SCI) Garfielda. Założenie leżące u podstaw wykorzystania SCI
było proste: nie wystarczy dużo publikować, trzeba być czytanym i cytowanym przez innych uczonych. Fakt
częstego cytowania może być bowiem wskaźnikiem wkładu danego badacza do nauki. Z wielu badań wynika, że
najbardziej cytowana jest niewielka grupa uczonych najwybitniejszych i to oni, wbrew hipotezie Ortegi, wnoszą
największy wkład do nauki. Założenie to, a także procedury liczenia i interpretacji cytowań budziły wiele
kontrowersji. Jednak liczne badania pokazują, że istnieje wysoka korelacja między liczbą cytowań a jakością
danej pracy naukowej ocenianą przez specjalistów z określonej dziedziny. Ta własność wskaźnika cytowań
sprawia, iż fakt częstej cytowalności pewnej pracy znacznie pewniej potwierdza jej jakość.
Cechy psychologiczne twórców
Wiele badań pokazuje, że w twórczej działalności w różnych dziedzinach istotną rolę odgrywa efektywność
osobowości, czy też sprawność systemu osobowościowego. Tak rozumiana efektywność osobowości, w której
kluczową rolę odgrywa pojęcie transgresji (przekroczenie jakichś granic, zwłaszcza norm moralnych) jest ważna
zarówno w działalności podstawowej, jak i praktycznej.
Zdolności twórcze i uczeni
Wstępna definicja uczonego: (w terminologii Cosera: „intelektualista akademicki”) pojmowany jest tutaj jako
osoba nauczająca i prowadząca badania na uniwersytecie (lub jakiejś innej instytucji na tym samym poziomie).
Tak więc intelektualiści pojmowani są jako jednostki profesjonalne włączone w tworzenie i rozprzestrzenianie
wiedzy teoretycznej. Pojęcie intelektualistów zawiera uczonych, naukowców, pisarzy i niektórych dziennikarzy.
Między pojęciami intelektualistów i pracowników naukowych nie zachodzi relacja zawierania się: nie wszyscy
uczeni są intelektualistami (np. „kontrolerzy”, nauczyciele szkolni”; także nie wszyscy intelektualiści są
uczonymi (np. niektórzy pisarze, niektórzy dziennikarze, artyści itd.).
Obecnie występuje wielka rozmaitość postaci zajmujących się w sposób mniej lub bardziej pomysłowy i mniej
lub bardziej profesjonalny sprawami nauki.
Klasyfikacja: Można wyróżnić następujące kategorie uczonych:
innowatorzy
1. potencjalni innowatorzy
2. kolektywni innowatorzy
3. uczeni-profesjonaliści („tuby”, interpretatorzy-komentatorzy, miłośnicy, analitycy, erudyci, zbieracze,
klasyfikatorzy)
4. uczeni rozczarowani
5. uczeni instrumentalni
6. uczeni spektakularni
7. „budowniczowie”
8. kontrolerzy
9. manipulatorzy.
W klasyfikacji tej różne role mogą się na siebie nakładać.
In nowatorzy:
1. to odkrywcy prawdy, twórcy oświecających wyjaśnień, mistrzowie w konstruowaniu nowego rozumienia
rzeczywistości społecznej
2. niektórzy potrafią pracować zespołowo, jednak wielu z nich to samotnicy (ponieważ wyposażenia są oni w
zdolność „głębszego” niż inni wejrzenia w przedmiot, koncentrują się na rozwiązywaniu zadań i nie stosują
się do wymagań etykiety związanej z relacjami między grupami i instytucjami)
3. uważani są za ludzi kapryśnych i trudnych we współżyciu
4. nie są to ludzie bardziej inteligentni niż inni – są po prostu bardziej uparci (posiadają wewnętrzną motywację
do parcia naprzód i śledzenia skutków swojego odkrycia; wciąż powracają do tego samego zagadnienia i
analizują je ze wszystkich możliwych perspektyw)
5. ponieważ są tak bardzo zajęci swoją pracą, łatwo ich obrabować; nie są podejrzliwi i nie przywiązują wielkiej
wagi do spożytkowania swych własnych koncepcji, ani do tego, kto to robi. Dlatego też często pozostają w
cieniu, gdy inni cieszą się owocami ich inwencji
6. innowatorów można podzielić na następujące kategorie:
✔
czyści technicy;
✔
mędrcy wyposażeni w wiedzę techniczną;
✔
uczeni charyzmatyczni (tacy, którzy nie tylko rozwijają jakieś poglądy, ale także je rozpowszechniają).
Liczba czystych techników gwałtownie rośnie, podczas gdy liczba mędrców-techników gwałtownie spada. Czym
jest to spowodowane?
Fragmentacja nauk społecznych oraz szybki rozwój badań empirycznych prowadzonych we wszystkich
dziedzinach tworzą kumulację badań tak olbrzymią, że praktycznie niemożliwe staje się ogarnięcie własnego pola
badawczego. Dlatego też obszary fachowości stale się kurczą, a w następstwie kurczy się też sama fachowość.
Komunikacja między różnymi dziedzinami i ich mniejszymi obszarami stopniowo staje się coraz bardziej żmudna
i męcząca. Sytuacja ta prowadzi do tworzenia się wielu sztucznych „monopoli”.
W związku z tym mędrcy wyposażeni w wiedzę techniczną tracą miejsce w swoich własnych obszarach, a także
stają przed zadaniem uczynienia z rozmaitych danych spójnej całości i odpowiadają za porównywanie tych
całości z całościami z innych dziedzin i obszarów istniejących w ramach nauk społecznych. W wyniku tego nie
posiadają oni wystarczającej ilości czasu, potrzebnych nawyków ani też zewnętrznej motywacji do występowania
z ogólnymi syntetycznymi poglądami.
W rezultacie w obrębie nauk społecznych zanika tendencja do rozumienia rzeczywistości społecznej jako całości,
a zamiast tego pojawia się zjawisko tworzenia rozmaitych „ksiąstewek”. Na skutek tego mądrość, z jej dążeniem
do rozumienia i uogólnienia, zastąpiona jest przez profesjonalizm.
Potencjal ni i nno wat orzy:
1. zajmują się problemami nękającymi systemy społeczne i mają kluczowe znaczenie dla tych systemów
2. trudno ich wyśledzić, gdyż funkcjonują głównie jako uśpieni twórcy
3. nie pojawiają się znikąd; aby się rozwijać, potrzebują podłoża bogatego w świeże i ożywcze bodźce
4. wszelkie rodzaje rewolucji artystycznej mogą rozszerzać możliwości zmiany danej osobowości w
osobowość kreatywną. Rewolucja artystyczna wyposaża jednostkę w nowy rodzaj doświadczeń i ukazuje, że
bieżący stan rzeczy nie jest właściwy
In nowatorzy k olekt ywn i:
✔
to uczeni, których idee zgadzają się ze sobą w pewnych obszarach, jakkolwiek różnią się co do metod
konstrukcji, czy podstawowych założeń oraz uczeni, którzy przyjmują kumulatywne podejście do spraw
naukowych
✔
wielu uczonych zdaje sobie sprawę z tego, że wzajemna współpraca i współzawodnictwo dodaje coś
nowego do ich własnych, indywidualnych pomysłów. Dzięki takiej współpracy mogą rozwiązywać
problemy przekraczające ich własne, indywidualne możliwości
✔
złożoność obecnie prowadzonych badań, studiów i dociekań jest dla jednostki zbyt wielka i zbyt
niedostępna; jednostka nie jest w stanie posiąść całej potrzebnej wiedzy
Uczen i-profesjo na liści:
stanowią większość uczonych, którzy obecnie pracują w nauce. Można wyróżnić następujące kategorie uczonychprofesjonalistów:
1. „tuby” - to uczeni, którzy po prostu powtarzają to, co już zostało osiągnięte na danym obszarze nauki.
Dążą do przekazywania danych, jakie powinni przyswoić sobie studenci. Widoczny jest stosunek
odwrotnie proporcjonalny pomiędzy liczbą „tub” a poziomem rozwoju szkolnictwa wyższego w danym
kraju: większa liczba „tub” wśród uczonych wiąże się z mniej rozwiniętymi systemami szkolnictwa
wyższego, większa liczba twórczych jednostek świadczy o bardziej rozwiniętych systemach szkolnictwa.
Ten rodzaj uczonego jest z reguły wysoko ceniony wyłącznie przez studentów w pewnych krajach (np.
Kanada, Stany Zjednoczone)
2. interpretatorzy (lub komentatorzy) - wyjaśniają znaczenie ukryte w poglądach innych. Usiłują
przetłumaczyć skomplikowane idee na język dostępny dla tych, którzy mają je poznać. Zwykle dodają
pewne przykłady obrazujące zagadnienie lub odnoszą istniejącą wiedzę do bieżącego kontekstu
społeczno-politycznego
3. miłośnicy – posiadają subiektywne przekonanie co do nikłości swych zdolności kreatywnych oraz
rozwijają się, „podłączając się” do interpretowania i propagowania czyichś haseł. Czasem zdolni są do
dodania czegoś do rozwoju idei postrzeganej przez nich jako pociągająca
4. analitycy – to tacy interpretatorzy, którzy wyłącznie analizują materiał stworzony przez innych, gdyż nie
są w stanie dodać do niego niczego więcej
5. erudyci – to „chodzące biblioteki”. Nie tylko są w stanie skierować zainteresowanego do odpowiedniej
literatury, ale także krótko podsumować istotne punkty rozważanego zagadnienia. Zwykle są tak
obciążeni posiadaną wiedzą, że stoją nisko na skali kreatywności
6. zbieracze i klasyfikatorzy – gromadzą oni nowe dane (a czasami teorie) i włączają je we wcześniej
określone systemy kategorialne.
Wszystkie te kategorie uczonych łączy ich profesjonalizm. Nie traktują oni nauki jako powołania, ale jako zawód,
jeden pośród wielu możliwych.
Uczen i rozczarowa ni:
✔
interesuje ich nauka, mieli pewne osiągnięcia w przeszłości, jednak dochodzą do wniosku, że istnieje
próg, którego nie będą w stanie przekroczyć
✔
uczeni tego typu, po wewnętrznych walkach dotyczących postrzegania samego siebie, dochodzą do
buntu: atakują rzeczywistość zewnętrzną i obwiniają ją o własne niepowodzenia
Uczen i in st ru ment aln i (p ra gma tyczni):
✔
badania naukowe stanowią wyłącznie środki uzyskiwania celów pozanaukowych (tzn. dóbr materialnych
oraz władzy)
✔
uczynią wszystko, co konieczne do uzyskania aprobaty ze strony przełożonego
✔
zamiast szanować prawdę, wykazują oni postawę służalczą, wypływającą z różnych motywów
✔
idealny model uczonego instrumentalnego ma dwie podkategorie:
a) uczony instrumentalny kierujący się dogmatem (przykład: uczony „socjalistyczny”)
b) uczony instrumentalny kierujący się własną osobą (przykład: uczony „przebiegły”)
Uczony „socjalistyczny” (kierujący się dogmatem)
✔
społecznie produkowany uczony instrumentalny jest „wyprodukowany” wedle modelu ukształtowanego
w reżymie totalitarnym. We wczesnej fazie rozwoju reżym zaatakował „ludzi nauki”, zdążając do
wytworzenia zdyscyplinowanej kadry własnych uczonych. Stworzył także instytucje, które miały działać
w zgodzie ze swoimi instrumentalnymi potrzebami (np. instytucja Akademii Nauk: tworzyła
koordynowany i sterowany ośrodek instrumentalistów wszelkiego rodzaju, którzy m.in. programowali
środki organizacyjne czyniące z „parweniuszy” postaci wybitne, nadzorowali rozwój nauk istotnych
społecznie poprzez selekcję kandydatów czy oddziaływanie na opinię publiczną, pisali, czego od nich
oczekiwano i publikowali „właściwe politycznie” książki)
✔
uczony socjalistyczny jest głównie szermierzem dogmatu. Jest wynajęty przez swoją ideologię, pracuje
dla niej, chwalony jest za wytrwałe i posłuszne wykonywanie pracy na rzecz tej ideologii.
✔
jest on instrumentalny w tym znaczeniu, że jest uważany po prostu za narzędzie, za środek do celu.
✔
pracuje dla kogoś innego, jest poddanym tego, kto ustala dogmat. Pierwotnym celem jego działania są
więc korzyści, które otrzymuje
Uczony „przebiegły” (kierujący się własną osobą – model istniejący na Zachodzie)
✔
nie troszczy się o autorytety istniejące poza nim samym; promowanie samego siebie jest jego głównym i
ostatecznym celem.
✔
jeśli już rozwija jakieś koncepcje, nie czyni tego w celu wspierania własnej ideologii, ani też w celu
dotarcia do prawdy – robi to wyłącznie dlatego, iż uznaje, że proces rozwijania idei należy do zadań jego
zawodu
✔
ponieważ rozumie, że jego zadanie nie polega na tworzeniu, on rozmnaża idee. Wytwarza wiele
kompilacji pozbawionych oryginalnych poglądów.
✔
jego podstawowe zadanie polega na powtarzaniu koncepcji innych w sposób pomysłowy – dlatego
wspiera je np. danymi empirycznymi wziętymi z bieżącego kontekstu społeczno-politycznego
✔
przekłada wcześniej zaprezentowane koncepcje naukowe na nowy, modny język i przypisuje je samemu
sobie (omija koncepcje własnych nauczycieli, gdyż te są jeszcze zbyt świeże, zaś sięga do koncepcji
należących do pokolenia „dziadków” uczonych. Dodatkowo te ukradzione koncepcje, wyrażane w
niezrozumiałym języku należącym do przeszłych pokoleń otrzymują obecnie dopracowaną i jasną postać)
✔
ponieważ na Zachodzie działa reguła „publish or perish”, uczony przebiegły musi wiedzieć jak zaistnieć
na łamach czasopism. Nie jest to łatwe: liczba czasopism jest bowiem ograniczona, a dziedzin
naukowych i uczonych stale przybywa. Prawie niemożliwe staje się wypowiedzenie czegoś oryginalnego
i wyjątkowego tak, aby mogło zostać zauważone. Dlatego lepiej jest nie proklamować czegoś nowego,
ale przedstawić konwencjonalny tekst w postaci dobrze opracowanej – co przemawia do już
uformowanych gustów czytelników i wydawców. Aby uzyskać uznanie, należy publikować w
prestiżowych periodykach i przeglądach specjalistycznych – dlatego uczony przebiegły musi mieć dostęp
do redakcyjnych subkultur
✔
wie, jak prosić o środki potrzebne na działalność naukową
Uczen i spekt ak ula rn i:
✔
to uczeni nieumyślnie stający się wybitnymi
✔
z reguły popęd do stania się uczonym spektakularnym brał się z motywów patriotycznych.
Dysydenci uważali takich uczonych za dogodne narzędzie. Ze względu na wcześniejsze osiągnięcia lub
poprzednio zajmowane stanowiska byli oni społecznie dobrze widoczni. Pomimo wszelkiego ryzyka, w wyniku
wsparcia opinii publicznej, organizowanej przez dysydentów, osiągali jeszcze większy rozgłos; czasem nawet
stawali się cennymi „maskotkami” opinii międzynarodowej. W konsekwencji znajdowali się oni nie w zaciszu
akademickim, ale w centrum zgiełku publicznego
„Budown iczowie” :
✔
prawdziwy budowniczy to uczony, który łączy autentyczną potrzebę służenia innym z wiedzą
teoretyczną, techniczną i materialną
✔
kształtują oni dla innych uczonych warunki niezbędne do twórczej działalności
✔
niektórzy uczeni to także mega-budowniczowie: czują się szczęśliwi, gdy pomagają w tworzeniu nowego
i sprawiedliwego społeczeństwa dzięki zastosowaniu niezawodnych, naukowych środków
✔
budowniczowie to innowatorzy ułatwień
„Kon trolerzy” :
✔
to ci uczeni, którzy mają władzę określania, kto otrzyma nagrodę za prowadzone badania lub nauczanie
✔
są oni profesorami, przewodniczącymi, dziekanami, prezesami i członkami rozmaitych komitetów
✔
mogą być facylitatorami, mogą jednak działać jak cenzorzy. Ułatwiają wspomagając i zachęcając do
pracy naukowej, a cenzorują przeszkadzając w pracy przez wycofywanie środków lub odmowę obsługi
technicznej czy pomocy administracyjnej
✔
rola kontrolera zawiera specjalną dozę władzy, którą można wykorzystać na wiele sposobów
M an ipu latorzy:
✔
nie są zainteresowani pracą akademicką, nie są ciekawi prawdy, przez przypadek lub z innych
nieistotnych powodów znaleźli się oni w tej określonej dziedzinie
✔
działają w świecie naukowym, gdyż wybrali „grę” w tej konkretnej domenie, gdyż wiedzą, jak
przekonywać, pochlebiać, szantażować i wpływać na rzeczywistych uczonych
✔
efektywny manipulator sam powinien być uczonym. Wtedy zna subtelne zawikłania własnej profesji i
jest w stanie bardziej skutecznie wpływać na innych
✔
różnica między uczonym instrumentalnym a manipulatorem: instrumentalista działa sam, zaś manipulator
istnieje po to, by pośredniczyć pomiędzy dwoma różnymi ciałami – decydentami a ludźmi nauki, ciałami,
które używają innego języka i często nie rozumieją się wzajemnie
✔
liczba manipulatorów wzrastała w systemie komunistycznym, gdzie prestiż i stabilność pozycji
pracownika naukowego były stosunkowo wysokie. Natomiast w systemach społecznych, w których
prestiż tej pozycji jest względnie niski, ilość manipulatorów spada
Wnioski:
✔
przedstawiona typologia uczonych wynika z wzajemnych zależności między czterema podstawowymi
czynnikami:
a) twórczość
b) determinanty psychologiczne
c) rozwiązania instytucjonalne
d) wymagania rozmaitych systemów społecznych.
e) oddziaływania pomiędzy tymi składnikami tworzą ostateczny wynik.
Sylwetki:
✔
wszystkie te typy uczonych wytwarzane są przez rozmaite systemy społeczne lub działające w nich
instytucje
✔
określone typy uczonych zaspokajają określone potrzeby przez właściwe napędzanie takich systemów
✔
faktycznie rozważanie konkretnych sylwetek jest bardziej skomplikowane niż podejście teoretyczne –
realnego uczonego można bowiem postrzegać z różnych stron, można interpretować jego działalność
przez pryzmat różnych opcji politycznych i moralnych
✔
obecnie prawie każda osoba należąca do świata nauki staje się osobą publiczną, a więc w konsekwencji
powinna pozostawać pod publiczną kontrolą
Czynniki motywujące do podejmowania kariery naukowej
(komunikat z badań)
Temat ten został opracowany na podstawie wyników z badań ankietowych przeprowadzonych metodą
audytoryjną. Badania zrealizowano wśród studentów i doktorantów uczelni publicznych. Łącznie wzięło udział
1330 osób.
Dzięki badaniu zostały przedstawione dane dotyczące:
✔
zakresu zainteresowania podjęciem pracy naukowej wśród studentów i doktorantów,
✔
podawanych przez nich powodów braku zainteresowania zawodem pracownika naukowego,
✔
wpływu doświadczeń z okresu studiów magisterskich i doktorskich na plany zawodowe.
Omówiono także:
✔
rodzaje oczekiwań związane z karierą zawodową,
✔
sposoby postrzegania pracy naukowej jako konkretnego rodzaju aktywności zawodowej.
Problem podejmowania zawodu pracownika naukowego można by rozpatrywać w dwóch aspektach:
1. swoistej misji powołania,
2. osobowościowych (twórczych)
Plany studentów i doktorantów związane z pracą naukową
Prawie połowa studentów pod koniec 4 roku studiów podjęła konkretne kroki związane z wyborem pracy
zawodowej po studiach. Respondenci deklarują podjęcie:
✔
pracy zawodowej
✔
samodzielnej działalności gospodarczej
✔
rozpoczęcie innych studiów magisterskich
✔
podjęcie studiów doktoranckich lub pracy naukowej
O podjęciu pracy naukowej lub studiów doktoranckich częściej myślą studenci kierunków:
✔
matematycznych (35%)
✔
przyrodniczych (26%)
rzadziej:
✔
prawnych (7%)
✔
technicznych ( 6%)
Studia doktoranckie lub prace w instytucjach naukowych częściej planują kobiety niż mężczyźni. Okazało się, że
istotne znaczenie w podjęciu pracy naukowej mają takie czynniki jak:
✔
poziom wykształcenia rodziców
✔
tradycja rodzinna (rodzaj wykonywanej pracy)
Mniejszą rolę zaś odgrywają takie czynniki jak:
✔
poziom dochodów w rodzinach studentów
✔
miejsce zamieszkania
✔
stan cywilny
✔
charakter planów zawodowych
Przyczyny odrzucenia możliwości podjęcia pracy naukowej
✔
względy finansowe (43% doktorantów; 46% studentów)
✔
niski poziom płac w nauce
rzadziej:
✔
brak zainteresowania tego typu pracą – na brak zainteresowania pracą naukową jako przyczynę
odrzucenia możliwości kariery naukowej wskazuje ¼ studentów, 1/8 doktorantów
✔
krytyczna ocena własnych możliwości - 9% doktorantów i 18% studentów nie nadaje się do pracy
naukowej ze względów intelektualnych lub osobowościowych (względy intelektualne- studenci;
osobowościowe – doktoranci)
✔
ze względu na cechy tego typu pracy (niechęć do prowadzenia zajęć dydaktycznych; brak możliwości
szybkiego awansu)
✔
negatywna ocena stosunków panujących w środowisku naukowym,
✔
niedostatecznie dobre warunki pracy (wyposażenie, sprzęt, aparatura)
Czynniki sprzyjające decyzji o podjęciu pracy naukowej
✔
Jednym z celów badania była próba określenia czynników (obok osobistych zainteresowań i preferencji
zawodowych ankietowanych) kształtujących podjęcie decyzji o związaniu się z nauką.
✔
W tym celu postawiono następujące pytania:
✔
jak na kształtowanie się decyzji o związaniu się z nauką wpływają warunki nauki i pracy w uczelni, styl
studiowania, nieobowiązkowa aktywność naukowa w okresie studiów magisterskich, doktoranckich
✔
jak zainteresowania z okresu szkoły średniej rzutują na kształtowanie się zainteresowań naukowych
studentów.
Kształtują się następujące postawy związane z ewentualnym podjęciem pracy naukowej:
✔
studenci którzy już w okresie szkoły średniej mieli sprecyzowane zainteresowania naukowe ponad
dwukrotnie częściej niż badani przyznający się że nie mieli takich zainteresowań myślą o podjęciu
studiów doktoranckich lub pracy naukowej
✔
studenci którzy wybierając kierunek studiów kierowali się gł. dążeniem do realizacji własnych
zainteresowań , podjęcia pracy zgodnej z tymi zainteresowaniami
✔
studenci którzy nie zamierzają wiązać się z nauką wybierając kierunek studiów brali pod uwagę pewność
zatrudnienia po studiach możliwość osiągnięcia wysokiego standardu materialnego i szanse na pracę o
wysokim prestiżu społecznym
✔
na podjęcie pracy naukowej duży wpływ mieli nauczyciele ze szkoły średniej, pracownicy naukowi,
koledzy ze szkolnego lub uczelnianego koła naukowego.
✔
respondenci wykorzystujący w okresie studiów liczne źródła wiedzy i informacji (poza obowiązkowymi )
chcą w przyszłości podjąć pracę naukową
✔
doktoranci odnoszący sukcesy w przedsięwzięciach naukowych pragną w przyszłości związać się z pracą
naukową
✔
charakter kontaktów naukowych doktorantów – im bardziej owocna współpraca merytoryczna ze
środowiskiem naukowym tym większa skłonność do podejmowania kariery naukowej
✔
podjęciu pracy naukowej sprzyja nieobowiązkowa samodzielna nie związana z wymaganiami studiów
aktywność naukowa (udział w projektach badawczych, konferencjach naukowych, sympozjach
naukowych itp.)
✔
podjęcie pracy naukowej wiąże się również z poziomem satysfakcji płynącej ze studiowania
Cele pracy zawodowej
W celu określenia oczekiwań ankietowanych postawiono następujące pytanie:
Co będzie ważne dla respondentów w ich pracy zawodowej?
W grupie doktorantów otrzymano następującą hierarchię celów:
1. wykonywanie interesującej pracy, interesujących zadań,
2. rozwój osobisty i samodoskonalenie,
3. niezależność,
4. osiągnięcie samodzielności w pracy,
5. pewność i stałość zatrudnienia,
6. osiąganie wysokich dochodów,
7. wysoki prestiż zawodu,
8. wyraźnie określone obowiązki i zakres odpowiedzialności,
9. zgodność pracy z kierunkiem wykształcenia,
10. przekazywanie innym swojej wiedzy, umiejętności,
11. wyjazdy zagraniczne,
12. zajmowanie wysokiego stanowiska,
13. szybki awans,
14. kierowanie innymi ludźmi.
Należy podkreślić, że na ostatnich miejscach w hierarchii jako najmniej istotne znalazły się cele oceniane
potocznie jako wyznaczniki sukcesu zawodowego – można stwierdzić, że żaden z celów pracy zawodowej nie jest
postrzegany jako zdecydowanie mało ważny. Na 3 i 4 miejscu znalazły się dwa cele – niezależność i oraz
osiągnięcie samodzielności w pracy – tu te kwestie rozumiane są różnorako: „osiągnięcie samodzielności w
pracy” rozumiemy jako zdobycie wyższego etapu kwalifikacji, możliwość samodzielnego wykonywania zadań
bez stałego nadzoru. Natomiast „niezależność” jako charakter zawodu i warunków pracy z możliwością własnych
decyzji i odpowiedzialności za całokształt wykonywanej pracy.
Uzyskane wyniki można sprowadzić do czterech czynników (logicznie ze sobą powiązanych):
1. dążenia prestiżowe,
2. dążenia związane z rozwojem i autonomią,
3. znaczenie bezpieczeństwa pracy,
4. konsekwencja w wykorzystaniu zdobytej wiedzy.
Osoby nastawione na:
1. dążenia prestiżowe kierują się następującym rodzajem oczekiwań: wysokie stanowisko, szybki awans,
kierowanie innymi, wysokie dochody, wysoki prestiż zawodu, wyjazdy zagraniczne
2. dążenia związane z rozwojem i autonomią: wykonywanie istniejącej pracy, rozwój osobisty, osiągnięcie
samodzielności w pracy, niezależność
3. bezpieczeństwo pracy: obowiązki powinny być wyraźnie określone, miejsce pracy m a zapewnić pewność i
stałość zatrudnienia
4. konsekwencja w wykorzystaniu zdobytej wiedzy: jest zgodna z posiadanym wykształcenie, daje możliwość
przekazywania innym swojej wiedzy.
Różnice w oczekiwaniach wśród różnych grup doktorantów:
1. doktoranci „nie zainteresowani” pracą naukową (w przeciwieństwie do zainteresowanych) wyżej stawiają
cele związane z możliwością kierowania innymi ludźmi oraz osiągnięciem wysokich dochodów
2. różnicę widać także w kwestii wykorzystania zdobytego wykształcenia (przyszli naukowcy uznają ta cechę za
dość istotną/ważną)
3. zestawienie opinii przyszłych naukowców i doktorantów zdecydowanych na inny rodzaj pracy wskazuje na
istotne różnice w ich oczekiwaniach zawodowych (nie dotyczy to czterech pierwszych celów w hierarchii)
4. hierarchia celów zawodowych studentów jest bardzo podobna do hierarchii celów osób odbywających studia
doktoranckie. Różnice prezentują się następująco:
✔
niezależność znalazła się na pozycji piątej (doktoranci poz. 3)
✔
pewność i stałość zatrudnienia poz. 3 (doktoranci poz. 5)
✔
osiąganie wysokich dochodów – ta sama poz.6
✔
przekazywanie swojej wiedzy poz. 13 (doktoranci poz. 10)
✔
zajmowanie wysokiego stanowiska poz. 9 (doktoranci poz. 12)
Cechy pracy naukowej w opinii doktorantów i studentów
Przedstawiono do oceny 14 cech (potencjalnych zalet pracy naukowej, badani oceniali trafność w skali od 0-4).
Wg doktorantów nauka:
1. umożliwia rozwój i stałe podnoszenie swojego poziomu intelektualnego – 3,36
2. umożliwia przebywanie wśród ludzi o wysokim poziomie intelektualnym – 3,31
3. pozwala zaspokajać własnych zainteresowań – 3,22
4. pozwala na poszukiwanie prawdy naukowej w wybranej dziedzinie wiedzy – 3,12
5. daje szansę upowszechnienia wiedzy, przekazywanie jej innym – 3,09
6. pozwala na swobodę myślenia, wypowiadania się i pisania – 3,04
7. zapewnia nienormowany czas pracy – 2,95
8. zapewnia samodzielność i niezależność – 2,67
9. umożliwia podróże i kontakty zagraniczne – 2,58
10. jest ważna dla społeczeństwa - 2,61
11. zapewnia wysoki prestiż w społeczeństwie – 2, 59
12. zapewnia ciągłość zatrudnienia – 2,28
13. stwarza szanse szybkiego awansu – 1,94
14. umożliwia dodatkowe wysokie zarobki – 1, 63
Wśród doktorantów można wyróżnić trzy typy postaw oczekiwań związanych z zawodem pracownika
naukowego. Przedstawiają to takie czynniki jak:
sens i treść pracy – autonomia i rozwój
a) pozwala na swobodę myślenia, wypowiadania się i myślenia
b) zapewnia nie normowany czas pracy
c) pozwala na poszukiwanie prawdy naukowej w wybranej dziedzinie wiedzy
d) daje szanse upowszechniania wiedzy, przekazywania jej innym
e) pozwala zaspokoić własne zainteresowania
korzyści z pracy – kariera i swoboda
a) stwarza szanse szybkiego awansu
b) umożliwia dodatkowe wysokie zarobki
c) zapewnia ciągłość zatrudnienia
d) zapewnia samodzielność i niezależność
e) umożliwia podróże i kontakty zagraniczne
środowisko – ranga intelektualna i społeczna
a) jest ważna dla społeczeństwa
b) umożliwia przebywanie wśród ludzi o wysokim poziomie intelektualnym
c) umożliwia rozwój, stałe podnoszenie swojego poziomu intelektualnego
d) zapewnia wysoki prestiż w społeczeństwie
Wyniki analizy czynnikowej wykazały, że zbiorowości studentów kształtują inne prawidłowości związane z
postrzeganiem walorów pracy naukowej. Przedstawiają się one w następujący sposób:
1. treść i środowisko pracy
a)poszukiwanie prawdy naukowej
b)upowszechnienie wiedzy,
c)swoboda myślenia, wypowiadania się,
d)stały rozwój intelektualny,
e)przebywanie wśród ludzi o wysokim poziomie intelektualnym,
f)zaspokajanie zainteresowań,
g)nie normowany czas pracy.
2. kariera i swoboda
a)szanse szybkiego awansu,
b)ciągłość zatrudnienia,
c)samodzielność i niezależność,
d)wysoki prestiż w społeczeństwie.
3. pieniądze i poczucie ważności
a)podróże i kontakty zagraniczne,
b)dodatkowe wysokie zarobki,
c)ważna dla społeczeństwa.
Na podstawie zaprezentowanych danych można przedstawić, jakie cechy pracy naukowej są szczególnie ważne
dla przyszłych naukowców – doktorantów i naukowców:
a) cechy wyżej cenione przez obie grupy przyszłych naukowców w porównaniu z pozostałymi respondentami:
✔
stały rozwój intelektualny
✔
zaspokojenie własnych zainteresowań
✔
swoboda myślenia i wypowiadania się
✔
wysoki prestiż w społeczeństwie
✔
samodzielność i niezależność
b) cechy wyżej cenione tylko przez doktorantów – przyszłych naukowców
✔
nie normowany czas pracy
✔
podróże i kontakty zagraniczne
✔
ciągłość zatrudnienia
c) cechy wyżej cenione tylko przez studentów – przyszłych naukowców
✔
przebywanie wśród ludzi o wysokim poziomie intelektualnym
✔
upowszechnianie zdobytej wiedzy
✔
poszukiwanie pracy naukowej
✔
jest ważna dla społeczeństwa
Podsumowanie:
1. zainteresowanie pracą naukową wśród studentów jest niewielkie; wiąże się to z poczuciem niepewności
2. kontynuację pracy naukowej deklaruje ponad 40% doktorantów, zaś ¼ doktorantów pragnie podjąć pracę
zawodową nie związaną z nauką
3. 16% nie potrafi sprecyzować, co chcieliby robić po ukończeniu studiów
4. podjecie pracy naukowej jest efektem możliwości rozwoju zainteresowań połączonych z większą niż
przeciętna aktywnością , pozytywnymi doświadczeniami w procesie edukacji
5. kształtowaniu się zainteresowań naukowych sprzyja: wpływ nauczycieli naukowych, uczestnictwo w
szkolnych i uczelnianych kołach naukowych
6. duże znaczenie ma trafny wybór kierunku studiów (im większa satysfakcja tym większe szanse na podjecie
pracy naukowej) oraz tradycje rodzinne (możliwość bezpośredniego poznania zalet i wad zawodu)
7. główną barierą powstania i realizacji pracą naukową są ograniczenia finansowe (poziom wynagrodzeń,
poziom finansowania nauki)
8. powodzeniu podstawowej misji studiów doktoranckich decydują dwa podstawowe ściśle ze sobą powiązane
czynniki:
a) zainteresowania naukowe młodych ludzi
b) zaangażowanie środowiska naukowego
9. badania wykazały że można byłoby stworzyć typologię modeli studiów doktoranckich poprzez wskazanie
dwóch wzorców: pozytywnego i negatywnego. Wzorzec pozytywny charakteryzuje się:
a) staranną opieką naukową promotorów
b) nastawieniem środowiska naukowego wydziału na wspomaganie doktorantów w rozwiązywaniu ich
problemów naukowych
c) staranie wyważonym zakresem udziału doktorantów w prowadzeniu zajęć dydaktycznych ze studentami
d) autorytety naukowe jako wzór dla przyszłych pracowników naukowych
e) odpowiednie organizacyjne, finansowe i sprzętowe warunkiem do realizacji badań i przygotowania
rozprawy doktorskiej.
We wzorcu negatywnym mieści się przeciwieństwo cech wzorca pozytywnego.
C i e k a w o s t k i :
Fajans zwierzał się, że na myśl o prawidłowości przesunięć promieniotwórczych wpadł 23.11.1912r. podczas
przedstawienia opery Wagnera „Tristan i Izolda”. Nie jest to jedyny przypadek, gdy muzyka okazała się
czynnikiem wyzwalającym twórczość naukową. Można wymienić wiele nazwisk uczonych, którzy jednocześnie
byli uczonymi, twórcami lub odtwórcami. Powszechnie wiadomo o zamiłowaniu Einsteina do gry na skrzypcach.
Aleksander Borodin, rosyjski chemik, jest bardziej znany jako twórca opery „Kniaź Igor”. Natomiast laureat
Nagrody Nobla z chemii w 1987r. Francuz Jean-Marrie Lehn spędza codziennie 20 minut przy fortepianie.
Szczególnie wielką intuicją obdarzony był Ernest Rutherford. Jego uczeń, Mark Oliphant, podaje w swoich
wspomnieniach m.in. następujący fakt: w oddziaływaniu jąder atomowych ciężkiego wodoru z deuteronami
Oliphant otrzymał cząstki, których natury ani on, ani jego mistrz nie potrafili wyjaśnić. Po całym dniu
bezowocnych dociekań obaj poszli do domów. O godzenie 3 w nocy w mieszkaniu Oliphanta zadzwonił telefon.
To Rutherford przepraszając za niezwykłą porę rozmowy zakomunikował na wpół rozbudzonemu
współpracownikowi iż tajemnicze cząstki stanowią jądra atomowe helu 3. Oliphant pytając o uzasadnienie
otrzymał od Rutherforda następującą odpowiedź: „Uzasadnienie? Ja to po prostu poczułem... siusiając.” Nazajutrz
Oliphant przekonał się, że Rutherford się nie mylił. Z tego wydarzenia wynika fakt, że dobrze przygotowany
uczony, jakim był Rutherford, w pewnym momencie doznaje olśnienia. Fakty niezrozumiałe i tajemnicze nagle
stają się proste i jasne.
B i b l i o g r a f i a :
1. Gulczyńska Hanna, Świerzbowska-Kowalik Ewa: Czynniki motywujące do podejmowania kariery
naukowej. Zagadnienia Naukoznawstwa 2001, nr 2, s. 341-368
2. Lubicz-Zaleski Zygmunt: Rola wyobraźni w twórczości naukowej. Zagadnienia Naukoznawstwa 1990, nr
4, s. 609-622
3. Podgórecki Adam: Zdolności twórcze i uczeni. Zagadnienia Naukoznawstwa 1996, nr 1, s. 87-117
4. Rudniański Jarosław: O różnym pojmowaniu psychologii nauki. Zagadnienia Naukoznawstwa 1980, nr 3,
s. 325-335
5. Strzałecki Andrzej: Psychologia nauki. Zarys problematyki. Zagadnienia Naukoznawstwa 2000, nr 4, s.
479-498.
6. Józef Hurwic: O przypadku i intuicji w badaniach naukowych. Problemy 1986, nr 5, s. 20-23
7. Czesław Cempel: Nowoczesne zagadnienia metodologii i filozofii badań [dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://neur.am.put.poznan.pl/mt/mt.htm
8. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych Władysława Kopalińskiego [dokument
elektroniczny]. - Tryb dostępu: http://www.slownik-online.pl/cgibin/search?charset=utf-8&words=k
9. Słownik języka włoskiego [dokument elektroniczny]. - Tryb dostępu: http://www.ling.pl/index.jsp
10. Słownik języka francuskiego [dokument elektroniczny]. - Tryb dostępu: http://www.ling.pl/index.jsp
11. Słownik angielsko-polski [dokument elektroniczny]. - Tryb dostępu: http://www.ling.pl/index.jsp
12. Wikipedia. Wolna encykolopedia [dokument elektroniczny]. - Tryb dostępu: http://pl.wikipedia.org/wiki/