Publikacja końcowa projektu Przyszłość zabezpieczeń

pl
Niniejsza publikacja zawiera podsumowanie projektu pt.: „Przyszłość Zabezpieczeń Społecznych w Europie: Wspólna Wiedza i Obowiązki” (numer referencyjny
VS/2011/0322), dofinansowanego z budżetu Komisji Europejskiej z linii budżetowej
04.03 05 00.
Został on zrealizowany przez Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych
(OPZZ), w partnerstwie z Confederation of Independent Trade Unions in Bulgaria
(KNSB/CITUB) oraz Confederação Geral dos Trabalhadores Portugueses – Intersindical
Nacional (CGTP-IN) z Portugalii.
Projekt pozwolił uczestnikom zapoznać się z mechanizmami uczestnictwa związków
zawodowych w procesach tworzenia zabezpieczeń społecznych, a swoim zakresem
objął zagadnienia zawarte w rozporządzeniach 883/2004/WE i 987/2009/WE, szczególnie te stanowiące statystycznie największy obszar koordynacji wynikający z mobilności obywateli między państwami partnerów projektu.
Wspólne działanie zostało zaplanowane w taki sposób, żeby w początkowej fazie zidentyfikować główne problemy w krajach partnerskich, przeanalizować systemy legislacyjne w tych krajach, a następnie przygotować wskazówki w jaki sposób sytuację
poprawić i przygotować program szkoleń dla związków zawodowych.
Cele projektu zostały zrealizowane poprzez:
1.Szkolenie liderów związkowych
2.Wydanie podręcznika szkoleniowego
3.Analizę stosowanej praktyki w zakresie koordynacji i współdziałania organów
właściwych
4.Wysunięcie wniosków dotyczących poprawy procedur i wymiany doświadczeń
między krajami unijnymi, w szczególności biorącymi udział w projekcie
5.Dokonanie analizy przeprowadzonych szkoleń
6.Organizację konferencji końcowej i wydanie publikacji podsumowującej projekt
wraz z prezentacją rekomendacji ze strony partnerów projektu.
Wyłączna odpowiedzialność za treść publikacji leży po stronie autorów. Podane informacje nie odzwierciedlają opinii Komisji Europejskiej. Komisja Europejska nie ponosi
odpowiedzialności za jakiekolwiek ich wykorzystanie.
3
PUBLIKACJA PODSUMOWUJĄCA
SPIS TREŚCI
Część I Wstęp
7
Część II Koordynacja systemów zabezpieczenia
społecznego a rola partnerów społecznych
8
Część III Podsumowanie spotkań
15
5
Część I – Wstęp
Wiesława Taranowska
Wiceprzewodnicząca OPZZ odpowiedzialna za działania OPZZ w zakresie Polityki Społecznej, Ubezpieczeń i Rynku Pracy
Funkcjonowanie rynku wewnętrznego Unii Europejskiej opiera się na czterech podstawowych zasadach:
»» swobodnym przepływie towarów;
»» swobodnym przepływie osób;
»» swobodnym przepływie usług;
»» swobodnym przepływie kapitału.
Zasada mówiąca o swobodnym przepływie osób, a więc zasada przyznająca pracownikom i osobom nie zatrudnionym prawo do pracy i korzystania ze wszystkich zdobyczy
socjalnych w miejscu ich pobytu na takich samych warunkach, jak obywatele tego kraju, stanowi podstawę dla wprowadzenia zasad koordynacji systemów zabezpieczenia
społecznego.
Znajomość powyższych zasad oraz ich konsekwencji daje gwarancję możliwości skorzystania przez każdego pracownika z przysługujących mu praw. Szczególnie istotne
z pracowniczego punktu widzenia są kwestie dotyczące uprawnień pracowników,
wynikających z systemów zabezpieczenia społecznego, takich jak prawo do renty,
emerytury czy świadczeń rodzinnych. Dotychczasowe doświadczenia związków zawodowych pokazują, że wiedza pracowników w tym zakresie jest bardzo niewielka
i wymaga ciągłego uzupełniania. Również świadomość praw pracowniczych wymaga
nieustannego podnoszenia.
W tym celu związki zawodowe podjęły się konstrukcji narzędzi edukacyjnych, służących zmianie świadomości pracowników, podniesienia i uzupełnienia wiedzy w zakresie ich praw, wynikających z zasad koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego.
Takim narzędziem jest projekt przygotowany przez związki zawodowe z Polski, Bułgarii
i Portugalii pt. „Przyszłość systemów zabezpieczenia społecznego w Europie: wspólna
wiedza i obowiązki”.
7
W ramach wspólnych działań partnerów została przygotowana publikacja skierowana
do pracowników i poświęcona koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego,
przeprowadzono szkolenie międzynarodowe dla liderów związkowych oraz trzy szkolenia krajowe. Przedstawiciele związków zawodowych wzięli również udział w konferencji podsumowującej zrealizowany projekt, co dało okazję do wymiany wzajemnych
doświadczeń, wniosków i pomysłów. Prowadzone działania pozwoliły uczestnikom na
zdobycie i poszerzenie wiedzy w kilku obszarach.
Część II – Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego a rola partnerów społecznych
Katarzyna Tuszyńska
Ekspert w zakresie zabezpieczenia społecznego i koordynacji wspólnotowej
1. Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego oraz jej zasady
Różne uwarunkowania ekonomiczne, demograficzne, społeczne, historyczne i kulturowe poszczególnych państw europejskich są przyczyną funkcjonowania w Europie
licznych systemów zabezpieczenia społecznego. Zróżnicowanie systemów wyraża się
w wielu obszarach: finansowania, poziomu wypłacanych świadczeń, warunków nabywania prawa do świadczeń, zakresu przysługujących świadczeń. Ta wielość systemów
oraz ich złożoność powodują, że w sytuacji kiedy dana osoba w ciągu swojej kariery
zawodowej podlega różnym systemom zabezpieczenia społecznego, poszczególne
państwa członkowskie Unii Europejskiej miałyby problem z ustaleniem, według jakiego ustawodawstwa obliczyć świadczenie, jak ustalić uprawnienia i jak obliczyć wysokość świadczenia. Problem wynika stąd, że krajowe systemy w zakresie zabezpieczenia
społecznego nie uwzględniają specyficznej sytuacji osób przekraczających granice
i czasami ograniczają swoje systemy do osób pracujących lub mieszkających na ich
terytorium. Wspólnotowe przepisy w zakresie koordynacji systemów zabezpieczenia
społecznego mają za zadanie wyeliminowanie takich prawnych kolizji. Definicji pojęcia
„koordynacja” nie można znaleźć w rozporządzeniach wspólnotowych, ani w orzeczeniach Trybunału Sprawiedliwości. Dlatego określając, czym jest koordynacja wspólnotowa w tym zakresie oraz czemu służy najlepiej posłużyć się definicją opisową.
Koordynacja wspólnotowa to podstawowe narzędzie pozwalające na realizację zasady
swobody przepływu osób. Przepisy wspólnotowe w zakresie zabezpieczenia społecznego zawarte są w rozporządzeniach unijnych nr 883/2004 oraz 987/2009. Regulacje
wspólnotowe wprowadzają zasady, dzięki którym osoby podejmujące zatrudnienie
lub działalność gospodarczą równolegle lub kolejno w kilku państwach członkowskich
Unii Europejskiej, Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandii, Lichtensteinie, Norwegii) lub Szwajcarii, mogą korzystać z pełni praw do zabezpieczenia społecznego
i unikają negatywnych konsekwencji podlegania systemom zabezpieczenia społecznego różnych państw. Przepisy wspólnotowe służą równemu traktowaniu każdego
obywatela Unii, dając mu prawo do uzyskania emerytury lub renty, świadczeń chorobowych, rodzinnych lub opieki lekarskiej. Określają również w którym kraju osoba za-
8
interesowana podlega ubezpieczeniu społecznemu oraz stanowią gwarancję wypłaty
świadczenia nabytego w jednym państwie na terytorium innego państwa.
Koordynacja krajowych systemów zabezpieczenia społecznego jest również jednym
z narzędzi integracji europejskiej. Należy bowiem pamiętać, że krajowe systemy zabezpieczenia społecznego państw członkowskich UE, EOG oraz Szwajcarii pozostają autonomiczne – oznacza to, że każde z państw pozostaje przy swoim systemie prawnym
w tym zakresie. Regulacje wspólnotowe w zakresie zabezpieczenia społecznego nie
mają na celu ujednolicenia krajowych systemów zabezpieczenia społecznego i stworzenia jednego, europejskiego systemu. Ten stan rzeczy potwierdzają orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości, który konsekwentnie stosuje w swoim orzecznictwie zasadę,
że rozporządzenia mają na celu jedynie koordynację krajowych systemów i że każdy
z tych systemów samodzielnie określa warunki objęcia ubezpieczeniem i warunki ustania tego ubezpieczenia. W orzeczeniu 266/78 Bruno Brunori Trybunał zajął stanowisko,
że rozporządzenia nie mogą być interpretowane jako akt normujący te warunki i jednocześnie stwierdził, że ustalenie tych kwestii należy wyłącznie do ustawodawstwa krajowego. Podobną interpretację znajdujemy w orzeczeniu 110/79 Coonan. Dlatego też
rozporządzenia stanowią pewnego rodzaju szkielet, który scala poszczególne systemy
zabezpieczenia społecznego, pozwala na wzajemną współpracę i wymianę informacji
przy poszanowaniu odrębności specyfiki krajowego ustawodawstwa. Nie ingerując
w krajowe ustawodawstwo przyczynia się jednocześnie do zagwarantowania praw oraz
poprawy warunków pracy pracowników przemieszczających się na terenie UE.
Zasady koordynacji wspólnotowej wynikają i znajdują swoją podstawę prawną w art.
48 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TfUE). Traktat ten wprowadził zobowiązanie wobec Rady do podjęcia działań i zastosowania środków w zakresie ubezpieczeń społecznych służących ustanowieniu swobodnego przepływu pracowników.
Traktat Rzymski w art. od 48 do 51 określił reguły dotyczące swobody przepływu osób,
mające polegać na zniesieniu wszelkich form dyskryminacji ze względu na obywatelstwo zakresie zatrudnienia, wynagrodzenia i innych warunków pracy, na zapewnieniu
swobodnego poruszania się na terytorium państw członkowskich w celu nalezienia
pracy, zgodnie z obowiązującymi przepisami lokalnymi, a także na możliwości pozostania w danym państwie członkowskim po ustaniu zatrudnienia. Art. 51 Traktatu
Rzymskiego zapewnił również pracownikom zmieniającym miejsce pracy i pobytu na
obszarze wspólnoty gwarancje w dziedzinie zabezpieczenia społecznego i zobowiązał Radę (EWG) do podjęcia w tym zakresie stosownych działań. Wynika z tego szereg
konsekwencji. Po pierwsze, podjęte przez Radę działania muszą być zgodne z założeniami Traktatu Rzymskiego. Po drugie, Komisja Europejska została zobowiązana do
wystąpienia ze stosownym wnioskiem (inicjatywą legislacyjną). Po trzecie, na obszarze
Wspólnoty zostanie wprowadzona koordynacja krajowych systemów zabezpieczenia
społecznego. Po czwarte, stosowny akt zostanie przyjęty przez Radę jednomyślnie.
Pierwsze rozporządzenia w tej sprawie, wydane przez Radę w 1958 r., zostały zastąpione rozporządzeniami nr 1408/1971 oraz 574/1972. Te ostatnie zastąpione zostały
rozporządzeniami nr 883/2004 oraz 987/2009.
Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego jest oparta na czterech generalnych zasadach:
»» zasada równego traktowania – stanowi zabezpieczenie przed dyskryminacją bezpośrednią lub pośrednią w zakresie stosowania przepisów o zabezpieczeniu społecznym;
9
»» zasada sumowania okresów ubezpieczenia – pozwala na uwzględnianie okresów
ubezpieczenia lub innych równorzędnych okresów przebytych w dwóch lub więcej państwach członkowskich, w celu ustalenia prawa do świadczeń z systemu zabezpieczenia społecznego wszystkich tych krajów;
»» zasada zachowania praw nabytych i eksportu świadczeń – zasada ta zapewnia,
że świadczenia przyznane w jednym z państw UE są wypłacane i przekazywane
osobie uprawnionej niezależnie od jej miejsca zamieszkania;
»» zasada zrównania niektórych zdarzeń i okoliczności objętych ochroną – zasada
ta gwarantuje, że instytucje ubezpieczeniowe każdego państwa członkowskiego uwzględnią zdarzenia i okoliczności warunkujące przyznanie świadczeń także
wtedy, gdy zdarzenia te wystąpiły na terytorium innego państwa członkowskiego.
2. Prawa obywateli Unii Europejskiej wynikające z rozporządzeń wspólnotowych
Koordynacja wspólnotowa jest źródłem praw w zakresie zabezpieczenia społecznego
dla wszystkich obywateli Unii Europejskiej. Są to:
1.Prawo do emerytury lub renty – jeśli osoba zainteresowana nabyła w jednym kraju
członkowskim prawo do emerytury lub renty, to nie traci go, kiedy wyjeżdża ona
do innego kraju. Świadczenie jest transferowane do nowego miejsca zamieszkania tej osoby. Emerytura i renta inwalidzka jest przyznawana i wyliczana według
przepisów każdego kraju, w którym dana osoba pracowała. Natomiast renta z tytułu wypadku przy pracy i choroby zawodowej przyznawana jest na podstawie
przepisów prawa tego państwa, w którym dana osoba pracowała w momencie,
kiedy uległa wypadkowi lub zachorowała. Zasada sumowania okresów ubezpieczenia powala na uzupełnienie stażu pracy w każdym kraj, w którym osoba pracowała i nabycie prawa do świadczeń z systemu zabezpieczenia społecznego. Sumowaniu podlegają okresy opłacania składek, zatrudnienia lub pracy na własny
rachunek lub okresy nieskładkowe, które są uznawane przez kraje, w których dana
osoba pracowała, a także okresy zamieszkania, jeśli są uznawane w tych krajach.
Osoba starająca się o przyznanie emerytury lub renty składa wniosek w kraju swojego zamieszkania.
2.Prawo do renty rodzinnej – jeśli osoba uzyskała prawo do renty rodzinnej po zmarłym rodzicu lub małżonku w jednym kraju, to nie traci go, kiedy zmienia miejsce
zamieszkania. Renta rodzinna po osobie zmarłe obliczana jest i wypłacana zgodnie
z zasadami obowiązującymi w danym kraju. jakie miałyby zastosowanie do samej
osoby ubezpieczonej. Jeśli osoba zmarła pracowała w kilku krajach, to świadczenie
obliczane jest zgodnie z przepisami obowiązującymi w każdym z nich z uwzględnieniem wszystkich okresów ubezpieczenia.
3.Prawo do zasiłku pogrzebowego – zasiłek pogrzebowy wypłacany jest osobie,
która poniosła koszty pogrzebu zmarłego tylko przez państwo, w którym zmarły
był ubezpieczony, bez względu na to, na terenie którego kraju ktoś nastąpił zgon.
4.Prawo do świadczeń w razie choroby lub macierzyństwa – świadczenia z tej
grupy z przyznaje i wypłaca kraj, w którym osoba zainteresowana jest ubezpieczona. Świadczenia te są wypłacane bez względu na to, czy osoba do nich uprawniona mieszka w kraju wypłacającym świadczenie, czy innym kraju wspólnotowym.
Również w wypadku tych świadczeń możliwe jest sumowanie okresów ubezpieczenia, jeśli jest to konieczne dla celów przyznania świadczenia. Świadczenie jest
10
wypłacane tylko przez jeden kraj, co oznacza, że nie można otrzymać kilku takich
samych świadczeń za ten sam okres ubezpieczenia.
Warto również wspomnieć o innych, wynikających z regulacji wspólnotowych w zakresie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, uprawnieniach obywateli Unii Europejskiej:
5.Prawo do świadczeń dla osób bezrobotnych;
6.Prawo do świadczeń rodzinnych;
7.Prawo do opieki medycznej.
3. Aspekty formalne i proceduralne koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego
Do przyznania i wyliczenia świadczeń, o które starają się pracownicy wyjeżdżający do
pracy za granicę, niezbędne jest zgłoszenie wniosku o świadczenie na odpowiednim
formularzu unijnym, wprowadzonym przez prawo europejskie w zakresie koordynacji
systemów zabezpieczenia społecznego.
W związku z wejściem w życie nowych rozporządzeń z zakresu koordynacji systemów
zabezpieczenia społecznego, tj. rozporządzenia (WE) nr 883/04 i rozporządzenia nr
987/09, dotychczas funkcjonujące formularze zostały zastąpione standardowymi dokumentami elektronicznymi (tzw. SED-y). Elektroniczna wymiana danych ma:
»» ułatwić i przyspieszyć proces podejmowania decyzji w sprawie obliczania i wypłacania świadczeń z tytułu zabezpieczenia społecznego;
»» umożliwić skuteczniejszą weryfikację danych; – umożliwić bardziej elastyczny
i przyjazny dla użytkownika interfejs między różnymi systemami;
»» zapewnić dokładne gromadzenie danych statystycznych dotyczących wymiany
informacji w Europie.
4. Nowe rozporządzenia wspólnotowe a dotychczasowe regulacje i umowy
Wejście w życie 1 maja 2010 r. nowych regulacji dotyczących koordynacji, nie zniosło
w całości rozporządzenia nr 1408/71 oraz rozporządzenia nr 574/72. Dla niektórych
zapisów rozporządzenia 1408/72 przewidziano 10-letni okres przejściowy. Z dniem 1
stycznia 2011 r. weszło w życie rozporządzenie PE i Rady nr 1231/2010 rozszerzające stosowanie rozporządzenia 883/2004 na obywateli państw trzecich, którzy nie są objęci
tymi rozporządzeniami jedynie ze względu na swoje obywatelstwo.
Należy pamiętać, że wiele spraw toczących się przed sądami i organami administracji
publicznej odnosi się do stanu prawnego przed 1 maja 2010 r. W takich wypadkach zastosowanie będą miały obowiązujące wówczas przepisy rozporządzenia 1408/71 oraz
574/72. Co więcej, wejście w życie nowych przepisów nie znosi tez zawartych w orzecznictwie krajowym i wspólnotowym wydanym przed wejściem w życie nowych przepisów, ponieważ wiele zapisów obowiązujących rozporządzeń powiela normy poprzednich regulacji.
Rozporządzenia wspólnotowe z zakresu koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego zastępują postanowienia dwustronnych umów międzynarodowych o zabez-
11
pieczeniu społecznym, które do tej pory łączyły łączą państwa członkowskie. Umowy
te nie są stosowane a ich miejsce zajmują ww. rozporządzenia. Mimo to nadal aktualne
pozostają wybrane przepisy niektórych umów międzynarodowych.
5. Porównanie systemów zabezpieczenia społecznego partnerów projektu
Między systemami zabezpieczenia społecznego krajów biorących udział w projekcie
zachodzą zasadnicze różnice, które wynikają przede wszystkim z faktu przynależenia
tych systemów do różnych modeli polityki społecznej.
Model charakterystyczny dla Portugalii wyróżnia się stosunkowo słabo rozwiniętą polityką społeczną oraz selektywnością programów adresowanych do różnych grup społecznych. Duża część z nich do niedawna pozbawiona była zabezpieczenia socjalnego.
Ogromną rolę w tym modelu odgrywają wspólnoty lokalne i organizacje pozarządowe. To im instytucje państwowe przekazały swoje uprawnienia i obowiązki w sferze
zabezpieczenia społecznego. Cechą charakterystyczną jest tu również marginalizacja
i niedofinansowanie pomocy społecznej, która nie odgrywa istotnej roli w systemie zabezpieczenia społecznego. Współcześnie system zabezpieczenia społecznego w Portugalii oparty jest na zasadzie powszechności i obejmuje: system ochrony socjalnej
obywateli, system ubezpieczeniowy i system uzupełniający. System ubezpieczeniowy
to powszechny system zabezpieczenia społecznego, obejmujący pracowników najemnych i osoby samozatrudnione oraz system dobrowolnego zabezpieczenia społecznego przeznaczony dla osób w wieku produkcyjnym, ale nie objętych systemem
obowiązkowym.
Współczesne systemy zabezpieczenia społecznego Polski i Bułgarii wywodzą się z modelu, obowiązującego w krajach bloku wschodniego. Współcześnie systemy te różnią
się, jednak przeszły przez dość podobne reformy, charakterystyczne dla krajów tego
kręgu: powszechne programy zostały w znacznej mierze ograniczone na rzecz programów selektywnych; zmniejszono wysokość świadczeń socjalnych oraz ograniczono
do nich dostęp poprzez zaostrzenie kryteriów; państwo przekazało część swoich praw
i obowiązków w tym obszarze instytucjom komercyjnym i organizacjom pozarządowym; systemy otworzyły się na powstanie rynku prywatnych ubezpieczeń, które uzupełniają lub zastępują ubezpieczenia publiczne.
Zarówno system polski, jak i bułgarski opiera się współcześnie na modelu ubezpieczeniowym, zabezpieczającym podstawowe ryzyka socjalne, wyróżnione przez Międzynarodową Organizację Pracy. System zabezpieczenia społecznego w Bułgarii obejmuje
składkowy system ubezpieczenia społecznego, nieskładkowe systemy zabezpieczenia
społecznego oraz pomoc społeczną. W Polsce, poza systemem ubezpieczeniowym,
mamy również do czynienia z system świadczeń rodzinnych, świadczeń z pomocy społecznej oraz świadczeń z tytułu bezrobocia.
Systemy zabezpieczenia społecznego krajów reprezentowanych przez partnerów
projektu zabezpieczają podstawowe ryzyka ubezpieczeniowe (starość, niezdolność
do pracy, choroba, śmierć żywiciela rodziny, choroby zawodowe i wypadki przy pracy, śmierć). Funkcjonowanie systemów opiera się o realizację wyodrębnionych aktów
prawnych, regulujących problematykę z zakresu zabezpieczenia społecznego. Zarówno w Bułgarii, Polsce jak i Portugalii wykonawstwo przepisów z tego obszaru zostało
powierzone instytucjom ubezpieczeniowym, funkcjonującym na poziomach central-
12
nym oraz regionalnym. Instytucje zabezpieczenia społecznego stanowią jednostki
w mniejszym lub większym stopniu autonomiczne ale podlegające nadzorowi instytucji rządowych.
Istotne różnice między tymi systemami dotyczą zwłaszcza formy i organizacji systemu. Przede wszystkim udziałem prywatnych form ubezpieczenia oraz relacją między
wypłacanymi świadczeniami a opłacaną przez ubezpieczonego składką. W przedstawionych systemach związek składki z prawem do świadczenia jest różny: w systemie
bułgarskim mamy do czynienia silną zależnością między opłacaną składką a prawem
do świadczenia podczas gdy portugalski system kładzie nacisk głównie na aspekt zabezpieczeniowy. Choć wszystkie trzy systemy przewidują ubezpieczenia dobrowolne
to jednak znacząco różni się ich zakres: portugalski system rozszerza bowiem zakres
dobrowolnych ubezpieczeń i przewiduje dobrowolne ubezpieczenie od trzech podstawowych ryzyk – starość, niezdolność do pracy oraz śmierć żywiciela rodziny.
Drugim istotnym elementem jest wskazanie płatnika składek w omawianych systemach. Na uwagę zasługuje tu system bułgarski, w którym płatnikiem składek, poza
pracownikiem i pracodawcą jest również strona rządowa.
We wszystkich trzech systemach mamy do czynienia ze zinstytucjonalizowanym dialogiem społecznym, w którym biorą udział pracodawcy, przedstawiciele związków
zawodowych oraz strona rządowa. Dialog prowadzony jest w różnych formach, o których stanowi specyfika krajowych rozwiązań prawnych w tym zakresie. Należy jednak zwrócić uwagę, że w wypadku wszystkich trzech rozwiązań dialog przebiega na
dwóch poziomach – centralnym i regionalnym. Na poziomie centralnym dyskutowane
i opiniowane są projekty rozwiązań prawnych a także monitorowane jest wykonanie
obowiązującego prawa. Rola przedstawicieli związków zawodowych jest, w ramach
tego mechanizmu, ograniczona rolą i wolą rządu, który decyduje o zakresie współpracy z partnerami społecznymi.
6. Rola związków zawodowych w procesie usprawniającym funkcjonowanie regulacji wspólnotowych
Należy podkreślić, że rozwiązania w zakresie koordynacji wspólnotowej mogą i powinny być usprawniane. Swoją rolę w tym procesie powinny mieć również związki zawodowe, które to organizacje reprezentują głównych zainteresowanych, korzystających
z uprawnień, jakie daje koordynacja – pracowników.
Jednym z problemów pojawiających się w obecnej sytuacji są różnice w interpretacji
rozporządzenia przez poszczególne kraje, a także nieznajomość prawa unijnego przez
instytucje. Pojawia się również problem związany z koniecznością posługiwania się
językiem obcym przy załatwianiu formalności w obcym kraju. Innymi trudnościami
mogą być również udowodnienie okresów składkowych, a także kwestie związane
z przepływem informacji między instytucjami w sytuacji, gdy pracownik chce przenieść emeryturę z jednego kraju do drugiego. Utrudnieniem mogą być również ograniczone środki finansowe instytucji i konieczne wydatki, np. związane z tłumaczeniem
dokumentów.
Związki zawodowe mogą działać na trzech płaszczyznach. Po pierwsze, mają prawo
do opiniowania projektów rozwiązań prawnych i prezentowania swojego stanowiska
na forum europejskim i w ten sposób mogą kształtować przyszłe rozwiązania. Przed-
13
stawiciele związków zawodowych biorą udział w dialogu społecznym, toczącym się na
szczeblu instytucji europejskich. Po drugie, mogą angażować się w działalność szkoleniowo-edukacyjną skierowaną do pracowników. Po trzecie, mogą tworzyć zinstytucjonalizowane struktury oferujące poradnictwo dla osób zainteresowanych tą tematyką.
Działalność związków zawodowych na płaszczyźnie edukacyjnej jest szczególnie ważna wobec problemów napotykanych przez związki zawodowe jako partnera dialogu
społecznego. Informowanie pracowników o przysługujących im prawach, obowiązujących rozwiązaniach oraz funkcjonujących procedurach jest w takiej sytuacji często
jedyną formą kształtowania rzeczywistości społecznej. Jest to również odpowiedź
związków na zachodzące zmiany. Działania przeprowadzone w ramach wspólnego
projektu stanowią narzędzia edukacyjne, zaproponowane przez związki zawodowe.
Miały spełniać zarówno funkcję edukacyjną w zakresie obowiązującego prawa krajowego i europejskiego, jak i być praktycznym wsparciem dla każdego pracownika. Jest
to zwłaszcza istotne w kontekście otwartych rynków pracy i mobilności zawodowej
pracowników w ramach Unii Europejskiej. Związki zawodowe mogą i powinny pełnić
tu rolę praktycznego przewodnika dla osób chcących skorzystać z uprawnień, jakie
dają im rozporządzenia wspólnotowe w zakresie zabezpieczenia społecznego.
Funkcja ta może być pełniona poprzez:
»» dostarczanie materiałów edukacyjnych i informacyjnych;
»» organizowanie szkoleń dla przedstawicieli związków zawodowych (szkolenie liderów w danych branżach, zakładach pracy itd.);
»» tworzenie zinstytucjonalizowanych form doradztwa dla pracowników.
7. Rekomendacje związków zawodowych w zakresie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego
Efektem wspólnych prac przedstawicieli związków zawodowych są rekomendacje,
których wdrożenie może przyczynić się do sprawniejszego funkcjonowania regulacji
wspólnotowych oraz poprawy sytuacji pracownika na europejskim rynku pracy:
1.Włączenie przedstawicieli związków zawodowych w prace nad uspójnianiem regulacji zawartych w rozporządzeniach wspólnotowych w zakresie zabezpieczenia
społecznego, jeśli chodzi o:
»» podjęcie współpracy związków zawodowych z krajowymi instytucjami łącznikowymi, odpowiedzialnymi za realizację rozporządzeń wspólnotowych, zwłaszcza
w zakresie poszerzania wiedzy na temat koordynacji;
»» konsultacje z przedstawicielami związków zawodowych w ramach procesu
wprowadzania zmian w regulacjach wspólnotowych w zakresie zabezpieczenia
społecznego;
2.Ujednolicenie krajowych interpretacji regulacji zawartych w rozporządzeniach
wspólnotowych, a co za tym idzie, pełna realizacja zasady równego traktowania
obywateli różnych krajów wspólnoty.
3.Uproszczenie procedur w postępowaniu emerytalno-rentowym, zwłaszcza przez
przyspieszenie prac nad systemem elektronicznej wymiany informacji (EESSI).
14
4.Wprowadzenie regulacji zobowiązujących krajowe instytucje ubezpieczeniowe
do podjęcia postępowania emerytalno-rentowego i rozpatrzenia wniosku osoby
zainteresowanej w pewnym, określonym terminie, co posłuży wyeliminowaniu
nieuzasadnionego przedłużania postępowania w sprawie.
5.Powiązanie wysokości świadczeń nie tyko z wysokością zarobków pracowników,
ale również z wypracowaną przez nich wartością dodaną – zysk firmy.
6.Wprowadzenie rozwiązań służących zapobieganiu uchylania się przez pracodawców opłacania składek na ubezpieczenie społeczne.
7.Zahamowanie procesu zastępowania państwowych systemów rozwiązaniami komercyjnymi, zarządzanymi przez instytucje rynkowe.
8.Położenie nacisku na zasadę solidarności międzypokoleniowej w kształtowaniu
rozwiązań krajowych i europejskich w zakresie zabezpieczenia społecznego, co
stanowi gwarancję wypłaty przyszłych świadczeń osobom uprawnionym.
Część III – Podsumowanie spotkań
Międzynarodowe spotkanie liderów związkowych: Warszawa, 17-19.07.2012
Podsumowanie
Spotkanie, w którym udział wzięli przedstawiciele organizacji partnerskich w ramach
projektu, dotyczyło systemów zabezpieczeń społecznych w Unii Europejskiej i miało
charakter szkoleniowo-warsztatowy.
Pierwszą część poprowadził Andrzej Strębski, polityk społeczny i ekspert OPZZ w zakresie ubezpieczeń społecznych. Omówione zostały wybrane zagadnienia z zakresu
świadczeń społecznych w krajach reprezentowanych przez partnerów projektu, m.in.:
wysokość składki na poszczególne ryzyka ubezpieczeniowe, występujące formy, źródła finansowania oraz warunki uzyskania świadczeń, waloryzacja świadczeń i inne.
Porównanie stosowanych rozwiązań było okazją do oceny tych systemów i wymiany
dobrych praktyk. Dzień pierwszy zamknęła dyskusja na temat udziału związków zawodowych w tworzeniu prawa.
Dalsza część szkolenia, poprowadzona przez ekspertkę w zakresie zabezpieczenia
społecznego i koordynacji wspólnotowej, Katarzynę Tuszyńską, zostały poświęcone
kwestii koordynacji systemów zabezpieczeń społecznych w Unii Europejskiej. W ramach wprowadzenia przedstawiony został jej cel, zakres oraz cztery zasady, omówione w odniesieniu do poszczególnych rodzajów świadczeń: zasada równego traktowania, sumowania okresów ubezpieczenia lub zamieszkania, zachowania praw nabytych
i eksportu świadczeń w obrębie UE oraz zrównania niektórych zdarzeń i okoliczności
objętych ochroną.
Kolejny z modułów obejmował zastosowanie rozporządzeń unijnych nr 883/2004 oraz
987/2009. Bardzo istotną częścią było poruszenie kwestii spornych wynikających z ko-
15
ordynacji systemów, w czasie której uczestnicy zadawali pytania dotyczące konkretnych sytuacji związanych z otrzymywaniem świadczeń w przypadku zamieszkiwania
w innym kraju członkowskim UE.
Na zakończenie miała miejsce dyskusja na temat problemów w ramach poszczególnych
systemów, poziomu wiedzy na temat prawa europejskiego i koordynacji systemów
w każdym kraju, a także wpływu związków zawodowych na rozwiązania przyjmowane
na poziomie wspólnotowym. Partnerzy byli zgodni co do konieczności przekazywania
wiedzy z najwyższych do najniższych struktur związkowych oraz obecności związków
zawodowych w środkach masowego przekazu.
Szkolenia krajowe: Polska, Bułgaria, Portugalia – Sprawozdania przedstawione na Konferencji Podsumowującej w Lizbonie 25.10.2012
POLSKA
Szkolenie w Warszawie, 3 października 2012
W spotkaniu udział wzięło trzydziestu trzech przedstawicieli wielu branż zrzeszonych
w Ogólnopolskim Porozumieniu Związków Zawodowych, m.in. energetycznej, spożywczej i kolejowej, które mogą stać się liderami i doradcami w swoich branżach w zakresie zabezpieczeń społecznych i koordynacji wspólnotowej.
Szkolenie zostało przeprowadzone z podziałem na dwie części:
1.Część dotyczącą przepisów krajowych
2.Część dotyczącą rozporządzeń wspólnotowych w zakresie koordynacji
Pierwsze zajęcia prowadził Andrzej Strębski – szkoleniowiec, polityk społeczny i ekspert w zakresie ubezpieczeń społecznych – który szczegółowo omówił podstawowe
problemy prawne i społeczne wynikające z polskich systemów zabezpieczenia, a także
omówił skład Komisji Trójstronnej ds. Społeczno-Gospodarczych, jej cele, zadania oraz
zespoły problemowe. W ten sposób uczestnicy zostali przygotowani do części na temat koordynacji wspólnotowej.
W ramach drugiej części prelegentka, Katarzyna Tuszyńska – ekspertka w zakresie zabezpieczenia społecznego i koordynacji wspólnotowej – szczegółowo omówiła zakres
podmiotowy w powyższych rozporządzeniach wspólnotowych oraz cztery zasady
koordynacji wspólnotowej. Wyjaśniła również kilka ważnych kwestii związanych np.
z pobieraniem emerytury, renty lub zasiłku przez obywatela UE w trakcie pobytu na
terenie innego kraju. Na końcu trenerka scharakteryzowała postępowanie w sprawach
emerytur i rent podlegających koordynacji unijnej oraz omówiła problemy związane
z regulacjami zawartymi w rozporządzeniach wspólnotowych i ich wdrażaniem.
Uczestnicy byli szczególnie zainteresowani konkretnymi sytuacjami problemowymi
wynikającymi z koordynacji oraz kwestiami formalnymi związanymi ze sposobem
i miejscem składania wniosków.
16
Przygotowany w ramach projektu podręcznik szkoleniowy został wysoko oceniony
przez uczestników pod kątem merytorycznym.
W związku z bardzo dużym zainteresowaniem ze strony zrzeszonych federacji, OPZZ
planuje organizację kolejnych szkoleń na poziomie krajowym.
BUŁGARIA
Szkolenie w Sofii, 17 października 2012
Spotkanie szkoleniowe w Bułgarii spotkało się z bardzo dużym zainteresowaniem nie
tylko ze strony członków federacji związkowych zrzeszonych w CITUB, ale też osób
i ekspertów pochodzących z różnych branży, gotowych do przekazania informacji
w swoich środowiskach zawodowych. W sumie wzięło w nim udział 33 przedstawicieli
związkowych.
Ekspertki z CITUB w zakresie zabezpieczeń społecznych – Hristina Mitreva, Assia Goneva i Mihaela Todorova – przedstawiły założenia, cele i zadania w ramach projektu,
a następnie problemy związane z koordynacją systemów zabezpieczeń społecznych
we Wspólnocie Europejskiej. W czasie szkolenia pojawiło się wiele pytań na temat
konkretnych sytuacji, z którymi spotykają się obywatele zamieszkujący w różnych częściach Unii Europejskiej.
Dużym zainteresowaniem cieszyła się wersja elektroniczna podręcznika, która została
udostępniona uczestnikom na pen drive’ach oraz rozesłana do dodatkowych osób za
pomocą poczty elektronicznej.
CITUB planuje organizację dalszych szkoleń po aktualizacji programu o rekomendacje
końcowe związków partnerskich omówione na konferencji podsumowującej.
PORTUGALIA
Szkolenie w Porto, 19 października 2012
Spotkanie szkoleniowe w Portugalii odbyło się w Porto, mieście znajdującym się
w bliskim sąsiedztwie z Hiszpanią, co ma niemałe znaczenie w kontekście migracji
zarobkowej.
Trenerzy – Manuel Bernardino Ramos i Maria do Carmo Tavares – rozpoczęli szkolenie
od przedstawienia założeń i działań projektowych, a następnie omówili najważniejsze
kwestie dotyczące systemu zabezpieczeń społecznych w Portugalii. Jak podkreślali
portugalscy partnerzy, był to element szczególnie ważny z racji obecnego ataku na
prawa pracownicze w Portugalii i nieustannych cięć.
Korzystając z materiału zawartego w podręczniku szkoleniowym, prowadzący dokonali porównania systemów zabezpieczeń społecznych w Polsce, Bułgarii i Portugalii.
Omawiając zagadnienia związane z koordynacją systemów zabezpieczeń społecznych
we Wspólnocie Europejskiej, istotną kwestią było określenie stopnia, w jakim koordynację się stosuje. Wielu uczestników nie wiedziało wcześniej, że istnieją kraje spoza Unii
Europejskiej, które również uczestniczą w koordynacji.
17
Podsumowując spotkanie, partnerzy z CGTP-IN podkreślali duże znaczenie koordynacji
systemów zabezpieczenia społecznego i konieczność poszukiwania nowych rozwiązań poprzez częste organizowanie spotkań i dyskusji, ulepszanie stron internetowych
na których pracownicy będą mogli znaleźć niezbędne informacje na temat zabezpieczeń społecznych. Zwrócono również uwagę jak bardzo istotna jest dobra znajomość
rozporządzeń w celu walki o lepsze warunki pracy, stąd konieczne jest korzystanie
z podręczników i ciągłe zapoznawanie się ze zmieniającym się prawodawstwem, a także dalsze przekazywanie wiedzy na temat koordynacji systemów zabezpieczeń społecznych w UE wśród obywateli.
Krzysztof Hagemejer
Dział Zabezpieczeń Społecznych MOP (ILO)
/fragment prezentacji i dyskusji w trakcie konferencji podsumowującej w Lizbonie,
dn. 25.10.2012/
Międzynarodowa Organizacja Pracy (ang. MOP – International Labour Organisation)
powstała na mocy Traktatu Wersalskiego w 1919 roku, przede wszystkim w celu zabezpieczenia pracowników, dzieci, kobiet i osób starszych oraz poprawy warunków życiowych i pracy. Już na tym etapie zauważono konieczność ochrony osób pracujących
w krajach, w których nie są obywatelami, między innymi pracowników na statkach.
W preambule Konstytucji Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1919 roku znajduje się
następujący zapis: „pokój powszechny i trwały może być zbudowany jedynie na zasadach sprawiedliwości społecznej”.
Przyjęta w 1944 roku w Filadelfii Deklaracja MOP została poszerzona o stwierdzenie,
że nie tylko każdy pracownik, ale każdy człowiek ma prawo do „postępu materialnego
i rozwoju umysłowego w warunkach wolności i godności, bezpieczeństwa gospodarczego i z równymi szansami”. Uznano też, że częścią mandatu organizacji jest wpieranie powszechnego dostępu do zabezpieczeń społecznych, aby wszyscy mieli zapewnione bezpieczeństwo dochodowe oraz dostęp do opieki społecznej.
Choć wszystkie kraje członkowskie ILO mają moralny obowiązek stosować się do zaleceń organizacji, egzekwowanie konkretnych działań jest słabe, a ich realizacja zależy tak
naprawdę od poszczególnych krajów członkowskich. Zalecenia stanowią jednak punkt
odniesienia dla obywateli różnych krajów, którzy walczą o realizację swoich praw.
Podczas spotkania przedstawiciel strony polskiej zauważył, że standardy międzynarodowe nie służą niczemu jeśli są tylko uchwalane, a nie wdrażane w życie np. MOP
uchwala określone standardy, a związki zawodowe domagają się od Komisji Europejskiej aby nakładać ograniczenia na handel z krajami, które nie respektują standardów
MOP wobec pracowników oraz warunków pracy. Jednakże, okazuje się że Komisja Europejska prowadzi z takimi krajami wymianę handlową. Tak długo jak uchwalane standardy nie będą wdrażane w życie, tak długo żadne kolejne konwencje nie poprawią
obecnej sytuacji.
Ponadto, MOP potrzebuje pomocy w postaci większego nacisku na władze krajowe, instytucje międzynarodowe, także ze strony związków zawodowych i partnerów społecznych.
18
„Każdy człowiek ma jako członek społeczeństwa prawo do ubezpieczeń społecznych;
ma również prawo do urzeczywistniania – poprzez wysiłek narodowy i współpracę
międzynarodową oraz zgodnie z organizacją i zasobami każdego Państwa – swych
praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych, niezbędnych dla jego godności
i swobodnego rozwoju jego osobowości.”
Artykuł 22 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 roku
19
Publikacja dystrybuowana jest bezpłatnie
With support from the European Union