refleksje metodologiczne i terminologiczne

REFLEKSJE METODOLOGICZNE I TERMINOLOGICZNE
ROCZNIKI HUMANISTYCZNE
Tom LXIII, zeszyt 8 – 2015
DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rh.2015.63.8-3
ANDRZEJ MARYNIARCZYK SDB *
ANALOGICZNA TEORIA ZNACZENIA
TERMINÓW JZYKOWYCH
ELEMENTY METAFIZYKI JZYKA
AN ANALOGICAL THEORY OF THE MEANING OF LINGUISTIC TERMS:
ELEMENTS OF THE METAPHYSICS OF LANGUAGE
Abstract
In realist philosophy, analogy is a basic way of knowing the wealth of the world of persons and
things as well as protects human knowledge against reductionism. Analogical knowledge is
grounded on the analogical way beings exist, that is, is genetically and structurally combined
with things. Analogy allows to cognitively encompass both particular things and the whole of the
world of nature and culture, while saving the plurality of beings composing it. A theory of the
meaning of linguistic terms, built on analogy, yields a basis for apprehending the deepest structure of a thing in the meaning of a given name, since it points to the necessary internal organization of the content of a denoted thing, which decides for the name that it properly and adequately understands a denoted thing.
Key words: analogy, relationship, meaning, language, metaphysics, cognitive realism.
1. TYTU
EM WSTPU
Warto sobie uwiadomi, e pierwsze traktaty, które mona nazwa traktatami z teorii jzyka, to wanie traktaty filozoficzne, a mianowicie Platona
Prof. dr hab. ANDRZEJ MARYNIARCZYK SDB ದ kierownik Katedry Metafizyki na Wydziale
Filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II; adres do korespondencji:
Al. Racawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: [email protected]
22
ANDRZEJ MARYNIARCZYK SDB
dialog Kratylos i Arystotelesa traktaty Peri hermeneias, Kategorie czy Analityki I i Analityki II, w których odnajdujemy pierwsze teorie i koncepcje
jzyka, jego natury i funkcji.
Dociekania, które w podtytule tego artykuu zostay nazwane „elementami metafizyki jzyka”, tym si róni od innych analiz jzyka, e gównym
pytaniem, na jakie poszukuje si odpowiedzi, jest nastpujce: dziki czemu
istnieje jzyk i co go konstytuuje? Dziki czemu istniej pojcia i terminy
(sowa) i co je konstytuuje? Z tej racji mówimy o ugruntowaniu gramatycznej struktury jzyka w strukturze bytu. I tak jzyk podmiotowo orzecznikowy typu: „Jan jest nauczycielem”, „Konstytucja jest wanym dokumentem”
– jest ugruntowany w strukturze substancjalno-przypadociowej bytu, gdzie
podmiot w zdaniu odpowiada substancji, orzecznik za przypadociom. Podobnie mamy do czynienia z jzykiem podmiotowo-orzeczeniowym typu:
„Jan istnieje”, „Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej istnieje”, który ugruntowany jest w strukturze bytu zoonego z istoty i istnienia, gdzie podmiot
w zdaniu wskazuje na istot, a orzeczenie na istnienie. O podobnym ugruntowaniu w strukturze rzeczy moemy mówi w przypadku poj, które odsaniaj koniecznociowy ukad treci w rzeczy (np. ‘czowiek’, ‘konstytucja’, ‘prawo’, ‘relacja’ itp.).
W metafizycznych dociekaniach nad jzykiem obowizuj dwie triady,
których nie mona rozdziela i separowa, jeli chcemy zachowa pen
komunikacj jzykow. Jedna dotyczy genezy jzyka i jest ni: rzeczywisto-poznanie-jzyk lub przedmiot-myl-sowo, a druga dotyczy funkcji
jzyka: semantyczna-syntaktyczna-pragmatyczna. Gównym celem jzyka,
z punktu widzenia metafizyki, jest nie tyle definiowanie przedmiotów, co
naprowadzanie na ich widzenie lub na widzenie elementu, który jest istotny
dla poznania rzeczy. Absolutyzacja którego z tych aspektów lub redukcja
sprawia, e w komunikacji jzykowej tracimy kontakt z rzeczywistoci.
Postaw analogii, któr posugujemy si w poznaniu metafizycznym,
w jzyku metafizyki, w interpretacji poj i terminów, s relacje. Innymi
sowy, analogia to teoria relacji. Z tej racji problematyka ta w sposób naturalny wpisuje si temat sympozjum: „Terminy i relacje...”.
II. TEORIE ZNACZENIA TERMINÓW JZYKOWYCH
Zwykle stawiamy pytanie, co znaczy termin „konstytucja”, „prawo”, „czowiek” itd., i staramy si poda jak definicj. Na terenie filozoficznej semio-
ANALOGICZNA TEORIA ZNACZENIA TERMINÓW JZYKOWYCH
23
tyki mona wyróni co najmniej sze nonych teorii znaczenia, które nie tylko
„zadomowiy si w filozofii i logice, lecz równie w teoriach jzykoznawczych
czy nawet literaturoznawczych” (Marciszewski, 1977: 90). S to: asocjonistyczna, konotacyjna, idealistyczna (ontologiczna), abstrakcjonistyczna oraz aspektywna i wreszcie analogiczna teoria znaczenia. Cech charakterystyczn teorii
asocjonistycznej jest to, e znaczenie umieszcza si sferze psychicznej (znaczenie jest zjawiskiem psychicznym). Cech wyrónijc teori konotacyjn
jest to, e znaczenie umieszcza si w dziedzinie materialnej (wskazuje si na
waciwoci obiektów fizycznych), cech charakterystyczn za teorii idealistycznej (ontologicznej) jest to, e znaczenie umieszcza si jakby w „trzecim
wiecie”, wiecie idealnym czy wiecie moliwym (std nazwa ontologiczna).
Z kolei aspektywna teoria znaczenia wskazuje na cech przedmiotu, któr
okrela termin, a analogiczna na relacje, bdce podstaw znaczenia danego
terminu. Przyjrzymy si choby tylko pobienie tym teoriom.
ASOCJONISTYCZNA TEORIA ZNACZENIA swe sformuowanie zawdzicza
empirystom brytyjskim1, a rozpowszechnienie – XIX-wiecznej psychologii.
Koncepcja ta wpyna na jzykoznawstwo, czego przykadem bya sformuowana przez Stanisawa Szobera definicja znaczenia: „znaczenie realne
wyrazu jest to ustalone na drodze dowiadczenia wewntrznego skojarzenie
wyobraenia jzykowego z uamkowo odtwarzanym wyobraeniem pozajzykowywym” (cyt. za: Marciszewski, 1977: 91). Teoria ta bya modyfikowana przez Kazimierza Ajdukiewicza. Przy tego rodzaju rozumieniu
znaczenia termin „konstytucja” czy „prawo” oznacza jakie skojarzenie, które te terminy wywouj w naszej wyobrani.
KONOTACYJNA TEORIA ZNACZENIA take wyprowadzana jest od empirystów brytyjskich. Jej autorem jest John Stewart Mill. W ramach tej teorii
rozrónia si termin „konotacja” od sowa „znaczenie” (Tadeusz Kotarbiski, terminy te utosamia, Kazimierz Ajdukiewicz rozrónia). Konotacja
przysuguje tylko nazwom, i to takim, które nie s imionami wasnymi.
Przez konotacj rozumie si „tre charakterystyczn dla danej nazwy. Std
definicja: „Konotacja (znaczenie) nazwy N jest to zespó cech taki, e przysuguje wszystkim desygnatom nazwy N i tylko im” (Marciszewski, 1977:
92). A zatem zgodnie z tym rozumieniem znaczenie sowa „konstytucja” lub
1
W swoim klasycznym sformuowaniu, pochodzcym od Johna Locka, brzmi: „przez ustawiczne powtarzanie powstaje tak cise powizanie midzy okrelonymi dwikami i odpowiadajcymi im ideami, e skoro tylko si je usyszy, prawie tak samo szybko wywouj pewne idee,
jak gdyby faktycznie pobudzay zamysy te wanie rzeczy, które zdolne s je wywoa”
(J. Locke, 1955, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, tum J.B. Gawecki, Warszawa, 17).
24
ANDRZEJ MARYNIARCZYK SDB
„prawo” wskazuje na zespó cech, jakie zawsze przysuguj wszystkim
desygnatom nazwy „konstytucja” lub „prawo”, np. nazwom „konstytucja
Polski”, „konstytucja zakonna”, itp.
IDEALISTYCZNA KONCEPCJA ZNACZENIA zwizana jest z takimi nazwiskami, jak Edmund Husserl, Roman Ingarden, Gilbert Ryle, Karl Popper.
Wedug tej teorii znaczenie nazwy jest ju now rzeczywistoci, nowym
przedmiotem, który przynaley do tzw. „trzeciego wiata”. Ów trzeci wiat
dzieli si na wiat przedmiotów idealnych oraz przedmiotów intencjonalnych
(Marciszewski, 1977 : 93). Wedug zatem tej torii znaczenia termin „konstytucja” czy „prawo” oznacza idealny wzorzec niejako prawzór konstytucji
lub idealny wzorzec praw.
ABSTRAKCJONISTYCZNA TEORIA ZNACZENIA zostaa sformuowana przez
Kazimierza Ajdukiewicza i Rudolfa Carnapa. Jeli w poprzednich teoriach
znaczenie wskazywao na jaki „przedmiot” przynalecy do dziedziny
przedmiotów psychicznych, materialnych, idealnych lub intencjonalnych, to
zgodnie z t teori znaczenie traktuje si jako „element samego jzyka”, to
znaczy analiz chce si skoncentrowa na samym terminie bez odnoszenia
do jakie rzeczywistoci pozajzykowej. Z tej racji wprowadza si pojcie
równoznacznoci jako pewnej równowanoci i definiuje si znaczenie
wyraenia W jako „ta waciwo, która jest wspólna wyraeniu W oraz
wszystkim (i tylko) wyraeniom z nim równoznacznym” (Marciszewski,
1977 : 96). Zamiast „wspólna waciwo” mówi si o „wspólnej klasie”
wyrae równoznacznych 2. Znaczenie zatem nazw „konstytucja”, „prawo”
wskazuje wspóln klas jakich przedmiotów.
ASPEKTYWNA TEORIA ZNACZENIA, która jest charakterystyczna dla realizmu poznawczego, wspóczenie rozwijana na terenie filozofii polskiej
przez Mieczysawa A. Krpca (zob. Krpiec, 1995), Antoniego B. Stpnia,
Edmunda Morawca i innych. Zgodnie z t teori znaczenie danej nazwy
wskazuje na istotowy lub przypadociowy aspekt rzeczy. Termin „konstytucja” oznacza okrelony dobór praw, a termin „prawo” wskazuje na specyficzny aspekt reguy, która odnosi si do ycia ludzkiego.
ANALOGICZNA TEORIA ZNACZENIA jest najblisza teorii konotacyjnej lub
aspektywnej. Znaczenie bowiem terminów wie si ze wskazaniem na
okrelone waciwoci realnych rzeczy 3. Teoria ta wyrasta zasadniczo (cho
2
To ujcie „klasowe” jest preferowane w teoriach logicznych, gdy pozwala posugiwa si aparatur pojciow teorii mnogoci.
3
Analogia w filozofii jest „bram”, która prowadzi do realistycznego poznania wiata osób
i rzeczy. Kto przez t bram nie wejdzie, chodzi jakby po obrzeach filozofii, bez szansy na
ANALOGICZNA TEORIA ZNACZENIA TERMINÓW JZYKOWYCH
25
nie tylko) z jzyka metafizyki (Arystotelesa, w. Tomasza, Kajetana, Gilsona, Maritaina, Krpca). Teoria analogii jest zwizana przede wszystkim
z jzykiem naturalnym i z jzykiem, którym chcemy opisa przedmioty realnego wiata 4.
III. ANALOGICZNA TEORIA ZNACZENIA
I JEJ SPECYFIKA
W analogicznej teorii znaczenia przyjmuje si, e nazwa-termin wskazuje
na okrelony ukad relacji (wewntrznych lub zewntrznych), jakie zachodz
midzy elementami zoeniowymi w bytach, a take midzy samymi bytami.
Termin „czowiek” oznacza „istot zoon z duszy i ciaa”, a termin „konstytucja” oznacza dokument zawierajcy przepisy o „podstawowych prawa
i obowizkach”, termin „prawo” wskazuje na ‘relacj powinnoci, jaka zachodzi midzy jednym a drugim czowiekiem’ czy instytucj.
1. S OWO „ ANALOGIA ”
Termin „analogia” jest pochodzenia greckiego i w jzyku aciskim ma
swój odpowiednik w wyraeniu aequa ratio. Jest on zoony z przysówka
aná, który wskazuje na jaki stan zwielokrotnienia (np. „po dwa”, „po
trzy”), oraz rzeczownika logos, wyprowadzanego od czasownika légein –
„mówi”, „orzeka”. Sowo „analogia” oznacza zatem ‘orzekanie o wielu
rzeczach na podstawie dostrzeonego midzy nimi podobiestwa’, zwielokrotnione poznanie, zwielokrotnione ujcie. Orzekamy o wielu rzeczach,
gdy uywamy takich wyrae, jak np.: wiat, rzeczywisto, ale take czowiek, konstytucja, prawo. Sowo „konstytucja” wskazuje na specyficzny
dotarcie do prawdziwie filozoficznego poznania. Specyfik poznania analogicznego jest to, e
ujmujemy w nim to, co wspólne dla wielu odmiennych rzeczy, i to, co jednoczce dla tego, co
wielorako zoone. Zachowujemy przy tym wiadomo rónorodnoci i niepowtarzalnoci rzeczy. Analogia jest zatem metod poznawania wielu rzeczy (lub wielu elementów w rzeczy)
jednoczenie, na podstawie dostrzeenia podobiestwa pomidzy nimi (czy w nich).
4
„Znajomo analogii tak jest konieczna, e bez niej nikt nie moe uprawia metafizyki –
a i w innych naukach z jej nieznajomoci pynie wiele bdów” – odnotowa na przeomie XV
i XVI wieku jeden z wybitniejszych komentatorów w. Tomasza z Akwinu, Thomas De Vio
(Caietanus), zwany po polsku Kajetanem. Dzieje filozofii potwierdzaj suszno tego spostrzeenia. Analogia dostrzegana tak w istnieniu rzeczy, jak i w poznaniu oraz orzekaniu chroni nas
przed redukcj i absolutyzacj jakiego fragmentu rzeczywistoci.
26
ANDRZEJ MARYNIARCZYK SDB
ukad praw, a sowo „prawa” oznacza specyficzne odniesienie (relacj) jednego czowieka do drugiego.
W STRUKTURZE KADEJ ANALOGII WYRÓNIAMY ANALOGAT , ANALOGON
ORAZ RELACJE . Analogatami s podmioty (lub przedmioty) przyporzdkowania, analogon to wspólna doskonao, relacja za jest tym, ze wzgldu
na co rozwaamy okrelone przyporzdkowanie elementów lub bytów.
Termin „analogia” wystpowa gównie w matematyce na oznaczenie podobiestwa stosunku, jaki zachodzi pomidzy proporcjami okrelonych
liczb. Na przykad stosunek liczb 2:6 i 3:9 okrelano jako analogiczny.
Zachodzi tu podobiestwo potrójnego stosunku midzy tymi parami liczb.
Model analogii proporcji matematycznej zosta wykorzystany w redniowieczu przez Kajetana do ukazywania podobiestwa proporcji, jakie zachodz midzy elementami zoeniowymi w bytach.
Z czasem zaczto posugiwa si terminem „analogia” na oznaczenie
‘specyficznego sposobu poznania i orzekania o rzeczach realnych’, którego
podstaw jest dostrzeone podobiestwo czy to w strukturach rzeczy, czy
w ich istnieniu i dziaaniu.
W rozumieniu potocznym mówimy o analogii wszdzie tam, gdzie wystpuje jakie podobiestwo, np. o analogii midzy skrzydami ptaka i samolotu, postpowaniem jednego czowieka i drugiego. Analogia wskazuje wic
na pewne podobiestwo, które zachodzi w dziaaniu, postpowaniu czy istnieniu bytów.
Mieczysaw A. Krpiec wyjania, e: „na terenie filozofii analogia oznacza relacyjn jedno tego, co zoone, odpowiedni stosunek, proporcj,
a take podobiestwo pomidzy tym, co zasadniczo róne. Analogia dotyczy
przede wszystkim sposobu bytowania realnych rzeczy, a nastpnie sposobu
poznania, orzekania oraz wnioskowania (zw. heurez poj). Std rozróniamy: analogi bytu, analogi poznania, analogi orzekania i analogi
wnioskowania” (Krpiec, 2005: 447-448).
Analogia w filozofii, a take w innych naukach, do czsto jest zawana do dziedziny poznania i orzekania. Naley zauway, e przede wszystkim oznacza ona sposób bytowania zoonych konkretów i mnogich rzeczy.
Dostrzeony fakt pluralizmu bytów oraz ich wewntrzne zoenie, a równoczenie dowiadczany fakt ich organicznej jednoci i caoci okrelany jest
jako analogiczny5. Saboci filozofii nowoytnej i wspóczesnej jest m.in.
5
Tak rozumiana problematyka analogii siga korzeniami filozofii Platona, a nawet Anaksagorasa, który wskazywa na proporcjonalny ukad si przyrody, jako sposób jej bytowania.
ANALOGICZNA TEORIA ZNACZENIA TERMINÓW JZYKOWYCH
27
wyrugowanie z filozofii analogii, jako narzdzia poznania filozoficznego,
a take z filozoficznych i lingwistycznych teorii znaczenia.
2. SPECYFIKA BYTOWANIA ANALOGICZNEGO
Dostrzeenie i odkrycie faktu, e byty istniej analogicznie, a nie jednoznacznie, stanowi podstaw analogicznego poznania. Co to jednak znaczy,
gdy mówimy, e byty jako takie istniej analogicznie (analogia wewntrzbytowa) oraz e caa rzeczywisto istnieje analogicznie (analogia midzybytowa)?
Mówic o analogicznym bytowaniu rzeczy (analogia wewntrzbytowa),
wskazujemy na fakt, e byty, które s zoone z rónorodnych elementów
(konstytutywnych, integrujcych, doskonaociowych itd.), tworz równoczenie naturaln cao i jedno. Nie istnieje bowiem czowiek jako „oko”
i „ucho”, i „rka”, i „noga”, lecz jako organiczna cao i jedno. Nie jest to
jednak jedno absolutna. Jedno ta, jak i cao, jest wyznaczona jednoci
relacji, jakie wystpuj midzy elementami, z których zoony jest czowiek,
a które pozostaj w stosunku do siebie w okrelonej proporcji podobiestwa.
Cao i jedno przedmiotów, któr odkrywamy podczas dowiadczenia
bytowania konkretów, takich jak np. drzewo, czowiek, kwiat, nie jest caoci i jednoci jednorodn, lecz analogiczn. W przeciwnym razie nie
istniaby Jan, lecz „ucho” i „oko”, i „rka”, i „noga”, które tworz agregat
czci zwanych Janem. Tymczasem tak nie jest; elementy te tworz naturaln, aczkolwiek analogiczn cao i jedno. I tak si ma z istnieniem
wszystkich rzeczy 6.
Krpiec wyjania: „Mówic o skadnikach bytu, mamy na myli nie typ
zoenia, z jakim spotykamy si w dziedzinie sztuki czy rzemiosa, gdzie
czci skadowe s wyprodukowane wczeniej ni cao, któr tworz.
W porzdku natury to cao jest racj czci, ale zarazem ta cao zoona
jest z czci. Pomidzy «czciami», jako skadnikami bytu, i caoci
Platon natomiast traktowa wiat rzeczy materialnych, jako nioscy w sobie podobiestwo
(analogi) do wiata idei. Platoska koncepcja analogii stana u podstaw tzw. analogii atrybucji
(przyporzdkowania), Anaksymandra za u podstaw wyodrbnienia analogii proporcji. U Arystotelesa moemy odnale podstaw do wyrónienia analogii bytowej, analogii atrybucji, analogii
proporcjonalnoci matematycznej, a take analogii metaforycznej. Rozumienie analogii jest cile
przyporzdkowane do rozumienia bytu. Nic wic dziwnego w tym, e wraz z odkryciem egzystencjalnej koncepcji bytu pojawio si nowe rozumienie analogii, a zwaszcza analogii proporcji
(ogólnej, metafizycznej i transcendentalnej).
6
Tylko twory matematyczne i przedmioty niezoone mogyby istnie jednoznacznie.
28
ANDRZEJ MARYNIARCZYK SDB
istnieje konieczny (niekiedy wzgldnie konieczny) zwizek relacyjny. Relacje realne, wice czci w jedn cao, przebiegaj na linii czci – cao
oraz na linii czci – czci. Tych «czci-czynników» tworzcych jeden byt
(np. konkretnego czowieka) jest ponadwyobraalna ilo [...] a wszystkie te
czci s zwizane realnymi relacjami midzy sob, tworzc cao.
W filozoficznym poznaniu wyróniamy równie doniose zoenia, tzw.
skadniki substancjalne i przypadociowe, zoenie z materii i formy; skadniki bytowe dotyczce substancji i przypadoci, jakimi s istota i istnienie.
Wszystkie te czci wzajemnie przyporzdkowane tworz jedn, zwizan
relacjami, istotn cao konkretnego bytu, któr to sie realnych, konkretnych relacji w istniejcym bycie okrela si ogólnie jako relacj monoci do aktu, monoci aktualizowanej przez jeden akt (w czowieku: samodzielnie istniejc dusz). Zauwaamy sie realnych relacji, spinajcych
w jedno przeróne korelaty, jako realne czci organizmu. […]. Tak relacyjn tosamo bytu, przy jego zmiennociach relacji, nazywamy analogi
wewntrzbytow. Kady realnie istniejcy byt przygodny jest zatem sam
w sobie analogiczny ze wzgldu na to, e jest wewntrznie zoony z rónorodnych «czci», pozostajcych w stosunku do siebie i do caoci w relacjach wyznaczajcych ostatecznie tosamo bytu, mimo nieustannej zmiennoci jego czci” (Krpiec, 2005: 448-449).
ODKRYCIE TEGO RODZAJU SPOSOBU BYTOWANIA RZECZY NAZWANO
W FILOZOFII ANALOGICZNYM SPOSOBEM BYTOWANIA ALBO ANALOGI BYTU .
Oprócz analogii wewntrzbytowej, odkrywamy te analogi midzybytow. Caa rzeczywisto istnieje analogicznie. Rónorodne byty tworz
analogiczn cao, któr nazywamy wiatem lub rzeczywistoci. Odkrywamy, e wiat, który nas otacza i w którym yjemy, nie jest jakim jednorodnym monolitem (monizm), nie jest samym procesem, w którym nie ma
nic staego ani tosamego, nie jest te zbiorem monad, z których kada jest
wiatem dla siebie, ale jest wiatem rónorodnych bytów, które tworz
analogiczn cao wiata i jego jedno. Nie jest to jedno typu monistycznego, lecz jedno analogiczna. Jedno ta moe by nabudowana na
tym, e odkrywamy, e kada rzecz tym si charakteryzuje, e istnieje i ma
sobie waciw tre (istnieje jako Jan, Ewa, czerwona róa itd.). Fakt ten
wyraamy w ten sposób, e orzekamy, i wszystko, co realnie istnieje, nazywamy bytem. Czynimy tak ze wzgldu na akt istnienia tej rzeczy i jej treci.
Moemy te zatrzyma si nad innymi relacjami midzybytowymi, jak np.
przyporzdkowaniem bytów do intelektu i woli Stwórcy oraz twórcy. W ten
sposób odkrywamy, e byty s te prawd, dobrem i piknem i e ow
ANALOGICZNA TEORIA ZNACZENIA TERMINÓW JZYKOWYCH
29
prawd, dobro i pikno realizuj w sobie analogicznie (nie za jednoznacznie). Nie s bowiem odbiciem jakiej jednej prawdy (idei), ale kady
z nich realizuje sobie waciw prawd (ide).
Analogiczny sposób istnienia bytów znajduje take odbicie w naszym
poznaniu spontanicznym. W nim bowiem wskazujemy na cao zoonych
rzeczy, a nie na ich elementy. Gdy wic mówimy, e Jan, drzewo, krzeso
itp. istniej analogicznie i tworz rzeczywisto (wiat), stwierdzamy, e
dany nam w dowiadczeniu i poznaniu byt, jako wielorako zoony i mnogi,
realizuje si w bytowaniu jako naturalna cao i jedno. Pozwala to dostrzec i uzna, z jednej strony, bogactwo zrónicowania poszczególnych
bytów, z drugiej – ich podobiestwo i wewntrzn jedno. Zadaniem wic
poznania analogicznego, którym posugujemy si w metafizyce realistycznej, jest odkrycie podobiestwa midzy rzeczami, dostrzegajc równoczenie
ich odrbnoci i specyfiki. Dziki temu tak w rozumieniu, jak i w interpretacji rzeczywistoci nie dochodzi do redukcji wiata zwierzt do wiata
rolin, osób do rzeczy, tego, co duchowe, do tego, co materialne, tego, co
jednostkowe, do tego, co ogólne, itd. Innymi sowy, unikamy puapki,
w któr mona atwo wpa, utosamiajc sposób poznania i orzekania
o rzeczach ze sposobem ich istnienia. Jedno i cao wiata bytów realnych jest jednoci analogiczn. Std takie wyraenia, jak „przyroda”,
„natura”, „rzeczywisto” s wyraeniami analogicznymi.
3. ANALOGIA W POZNANIU I POJCIOWANIU
Analogia poznania jest cile zwizana z analogi bytowania poszczególnych przedmiotów, jak i caej rzeczywistoci. Naley zaznaczy, e w metafizyce poznanie analogiczne jest odpowiedzi na analogiczny sposób istnienia bytów. Byty, bdc zoone i mnogie, istniej jako caoci organiczne
i domagaj si takiego typu poznania, który by uj t specyfik bytów.
W ramach ogólnej teorii poznania rozrónia si midzy poznaniem jednoznacznym, które moe by stosowane do przedmiotów niematerialnych
i prostych (a take konstruktów matematycznych oraz wytworów techniki),
a poznaniem wieloznacznym jako niewartociowym oraz analogicznym. To
ostatnie wystpuje wszdzie tam, gdzie przedmiot poznania jest zoony,
a rzeczywisto rónorodna i mnoga.
Mieczysaw A. Krpiec wyjania: „Tak rozumiane analogiczne poznanie
jest poznaniem konkretystycznym – nie abstrahuje od niczego, ale ujmuje
konkretne relacje przebiegajce przez (wszy lub szerszy) krg bytów,
30
ANDRZEJ MARYNIARCZYK SDB
dajc w efekcie mniej lub bardziej generalne, analogiczne poznanie. Róni
si ono od poznania jednoznacznego wiksz wiernoci wobec rzeczywistoci, gdy ujmuje konkretne relacje, o ile one wi ze sob w szerszym
lub wszym zakresie korelaty bytowe. Jest to zatem poznanie i konkretystyczne, i generalizujce zarazem, i nieodrywajce nas od rzeczywistoci,
w przeciwiestwie do poznania abstrakcyjnego i jednoznacznego, które jest
typem poznania bardziej cisego, ale zarazem mniej realnego, albowiem
ujmuje niektóre tylko cechy rzeczy, pomijajc (abstrahujc od) wszystkie inne, które nie stanowi przedmiotu zainteresowania” (Krpiec, 2005: 454).
NIC WIC DZIWNEGO, E ANALOGICZNE ZNACZENIE TERMINÓW WIE NASZE
POZNANIE Z REALNYMI I KONKRETNYMI BYTAMI .
Odnonie do analogii poznania moemy wyróni analogi pojciowania,
orzekania oraz wnioskowania – heurezy sucej do odkrywania nowych
praw. Podstaw poznania i orzekania analogicznego, jak i analogicznego
wnioskowania jest dostrzeenie podobiestwa (nie jednoznacznoci czy tosamoci), jakie zachodzi midzy rzeczami, zjawiskami lub zdarzeniami bd
ich skadnikami. PODOBIESTWO MOE DOTYCZY NP. PODOBNYCH FUNKCJI
(np. przyczynowania), w jakich wystpuj róne byty (analogia atrybucji),
UK
ADU I PROPORCJI ELEMENTÓW , jakie wystpuj w rónych bytach (analogia proporcji), a take PODOBNYCH PRZEY, jakich doznaje poznajcy
podmiot w odniesieniu do rónych rzeczy (analogia metaforyczna).
W ZALENOCI OD TEGO, CO STANOWI PODSTAW DOSTRZEONEGO PODOBIESTWA POMIDZY PRZEDMIOTAMI , ZWYK
O SI WYODRBNIA RÓNE
TYPY ANALOGII . Jedne z nich maj zastosowanie w poznaniu realistycznym
(np. ANALOGIA ATRYBUCJI I PROPORCJI), inne za nie (np. ANALOGIA METAFORYCZNA ). Z tej racji moemy mówi o analogiach, które maj zastosowanie w filozofii (analogiach filozoficznych) oraz o analogiach, które maj
zastosowanie np. w literaturze, Biblii, teologii czy w poznaniu spontanicznym (analogie niefilozoficzne).
4. ANALOGIE FILOZOFICZNE
Do analogii filozoficznych wczamy tego typu analogie, które s narzdziem poznawania i orzekania o realnie istniejcych rzeczach. Podstawa
zatem podobiestwa, na którym nabudowana jest analogia, jest waciwoci
realnych rzeczy.
4.1. ANALOGIA ATRYBUCJI (przyporzdkowania). Podstaw analogii przyporzdkowania jest dostrzeenie realnych zwizków przyczynowych, jakie
ANALOGICZNA TEORIA ZNACZENIA TERMINÓW JZYKOWYCH
31
wystpuj midzy analogatem gównym a przyporzdkowanymi do niego
przedmiotami. Przyporzdkowanie to moe by odniesione:
a) do czego jednego (tzw. analogia pros hen – ad unum) lub
b) od jednego (eph’ henós – ab uno). Przykadem takiej analogii jest
orzekanie o pokarmie, powietrzu, wodzie, e s zdrowe. Mówimy: zdrowe
powietrze, zdrowe jabko, zdrowa woda. Podstaw tego typu poznania jest
dostrzeone relacji odniesienia do (podobiestwo przyczynowania) zdrowia
czowieka przez pokarm, powietrze czy wod.
Przyporzdkowujc wic wod, pokarm do zdrowia czowieka, nazywamy je zdrowymi. W podobnej sytuacji jestemy gdy mówimy o jakim dokumencie, e jest: konstytucj polsk, konstytucj francusk itd. w przyporzdkowania do „konstytucji w ogóle”.
Przykadem analogii przyporzdkowania od jednego jest orzekanie podobiestwa midzy obrazami a Rembrantem, gdy one pochodz od niego.
Podobnie gdy bdziemy mówili o jakich prawach jako konstytucyjnych,
jakich przywilejach konstytucyjnych, obowizkach konstytucyjnych itd.
W pierwszym i drugim przykadzie mamy do czynienia z dostrzeeniem
podobiestwa pochodzenia rónych rzeczy (obrazów, bytów) od tej samej
przyczyny (od jednego).
W kadym z tych przypadków potrzebna jest wczeniejsza znajomo
analogatu gównego, np. zdrowia, gdy orzekamy o zdrowym jabku, wodzie
itd. czy konstytucji, gdy orzekamy o polskiej czy francuskiej konstytucji,
czy zakonnych konstytucjach itp.7
Fakt ten kae nam patrze na analogi atrybucji jako na narzdzie, które
ma ograniczony zasig stosowania w filozofii realistycznej. Nie moemy
uczyni z niej narzdzia poznania caej rzeczywistoci w aspekcie transcendentalnym, tzn. nie moglibymy orzeka o bytach poj transcendental7
Mieczysaw A. Krpiec wyjania: Analogi przyporzdkowania (atrybucji) okreli Arystoteles terminem « » [pros hen] lub «’ » [eph’ henos], w zwizku z jej odniesieniem
«do jednego» lub «od jednego». Póniej, w ramach filozofii i teologii, analogia atrybucji zostaa
uyta w celu ukazania charakteru zwizku Boga i bytów przygodnych. Analogatem gównym w
takim poznaniu bytu miaby by sam Bóg, a wszystkie inne byty uzyskiwayby rozumienie jedynie przez relacj-przyporzdkowanie do Boga, który jest sprawc, wzorem i celem wszystkich
bytów. Jednak takie wanie rozumienie bytu jest mylne, poniewa Bóg nie jest jak racj
poredniczc w rozumieniu innych bytów jako analogatów mniejszych. Przeciwnie, proces
analogicznego poznania jest tu odwrotny – nie jest tak, e najpierw poznajemy Boga, by za porednictwem takiego poznania pozna byty przygodne, a nastpnie, jako ich ostateczne uniesprzecznienie, dostrzegamy konieczno istnienia Boga. Bóg nie poredniczy w poznaniu innych
bytów – to Bóg ukazuje si poznany przez inne byty, a wic – porednio. Jest On punktem
dojcia, a nie jakim «a priori» w poznawaniu bytów” (Krpiec, 2005 : 457).
32
ANDRZEJ MARYNIARCZYK SDB
nych z tej racji, e wymagaoby to wczeniejszej znajomoci ich treci. Tak
jak orzekajc o jabku, e jest zdrowe, musimy wiedzie, co to jest zdrowie.
Tak samo orzekajc o rzeczach, e s bytami, musielibymy wczeniej wiedzie, co to znaczy by bytem w ogóle.
4.2. ANALOGIA PROPORCJI. Oparta jest na dostrzeonym podobiestwie
proporcji, jaka zachodzi midzy elementami zoeniowymi w bytach lub
midzy bytami. W zalenoci od tego, midzy którymi elementami zoeniowymi (koniecznymi kategorialnymi czy transcendentalnymi, czy te niekoniecznymi) ujmujemy podobiestwo proporcji, bdziemy mieli róne typy
analogii proporcji.
Nazywajc jaki dokument „konstytucj”, wskazujemy na tekst, w którym
s zawarte okrelone prawa, wystpujce we wzajemnym powizaniu (relacjach), bez których dokument nie moe by nazwany konstytucj w ogóle
czy konstytucj europejsk, polsk, francusk, zakonn itp.
a) Analogia proporcji ogólnej. Gdy podobiestwo proporcji dotyczy elementów niekoniecznych, mamy do czynienia z analogi proporcji ogólnej.
Gdy np. podstaw orzekania analogicznego jest proporcja midzy nogami
a tuowiem u kota, psa czy konia, mówimy o istotach czworononych; gdy
podstaw podobiestwa jest proporcja midzy tuowiem a owosieniem,
orzekamy wówczas o nich jako istotach owosionych itd. Wyraeniem analogicznym, które tworzymy i które orzekamy o kocie, psie czy koniu, jest
wyraenie „istota czworonona” czy „istota owosiona”.
b) Analogia proporcji metafizycznej. Gdy podstaw analogii poznania
(orzekania) jest podobiestwo proporcji midzy elementami koniecznymi,
lecz nie transcendentalnymi, mamy do czynienia z analogi metafizyczn
(bytow). Elementy bowiem proporcji s elementami bytowymi (metafizycznymi). Gdy np. podstaw analogii poznania (i orzekania) jest proporcja
midzy materi a form, dusz a ciaem w zwierztach i w czowieku,
wówczas orzekamy o nich, e s istotami ywymi. Proporcja, na któr tu
wskazujemy, przedstawia si nastpujco: „Jan do swojej duszy” ma si tak
jak „kot do swojej duszy”, jak „rolina do swojej duszy” itd. Ze wzgldu na
t proporcj, orzekamy o tych bytach, e s to „istoty ywe”. Wyraeniem
analogicznym, które formuujemy i które orzekamy o czowieku, rolinie
i zwierzciu, jest „istota ywa”. Inaczej istot yw jest czowiek, inaczej
zwierz, a jeszcze inaczej rolina.
c) Analogia proporcji transcendentalnej. Gdy podobiestwo dotyczy proporcji, jaka zachodzi midzy elementami koniecznymi transcendentalnymi,
wówczas mamy do czynienia z analogi metafizyczn transcendentaln. Na
ANALOGICZNA TEORIA ZNACZENIA TERMINÓW JZYKOWYCH
33
podstawie tej analogii orzekamy o rzeczach, które realnie istniej, e s
bytami. Podstaw tego orzekania jest odkryta proporcja midzy elementami
istoty i istnienia, które w kadej rzeczy wystpuj w odpowiedniej proporcji.
Jako przykad moemy wskaza nastpujca proporcj: „Jan do swego
istnienia” ma si tak, jak „Ewa do swego istnienia”, jak „jabo do swego
istnienia” itd., i dlatego orzekamy o nich, e s bytami. Orzecznik „byt” jest
wanie ow utworzon analogiczn nazw, wskazujc na wspóln analogiczn waciwo. Podobnie orzekamy o rzeczach, e s czym jednym
i odrbnym. W pierwszym przypadku podstaw orzekania o rzeczach, e s
jednociami, jest wskazanie na elementy proporcji jako wewntrznie niesprzeczne. Dziki temu realizuje si bytowa jedno kadej rzeczy zoonej.
Gdy za wskaemy na ich bytow zupeno, odkrywamy to, dziki czemu
realizuje si odrbno (suwerenno) i autonomia tego, co zoone. Z kolei
kiedy zwrócimy uwag na proporcj, jaka zachodzi midzy intelektem i wol
Stwórcy (lub twórcy) a realnymi rzeczami, orzekamy analogicznie o nich
jako o prawdzie, dobru i piknie. Wyraenia te na terenie metafizyki realistycznej zostay nazwane transcendentaliami.
WARTO ZAUWAY, E W ANALOGII PROPORCJI DOCHODZIMY DO UTWORZENIA POJCIA ANALOGICZNEGO , KTÓRE DOTYCZY ANALOGATU G
ÓWNEGO
8
I S
UY DO ORZEKANIA O INNYCH RZECZACH .
W ten sposób dokonuje si poznanie rzeczywistoci w caym jej bogactwie
i rónorodnoci. Jest to poznanie, w wyniku którego rónorodne przedmioty
nazywamy bytem, rzecz, czym jednym, odrbnym, prawd, dobrem czy
piknem. Czynimy tak na podstawie dostrzeonej proporcji, która dotyczy
elementów wewntrznych (np. istoty do istnienia) lub samych bytów midzy
sob (np. bytów osobowych, a innych bytów). Jeli wic bytem nazywamy
Jana, drzewo, ró, to nie dlatego, e s tym samym, lecz ze wzgldu na to, e
istniej i maj jak tre. Innymi sowy – dlatego, e dostrzeglimy podobiestwo w ich strukturze, które dotyczy podobnej (analogicznej) proporcji
midzy ich elementami treci i istnienia, nazywamy je bytami.
8
Tego typu analogia jest najbardziej uytecznym narzdziem poznania metafizycznego.
Moemy si ni posugiwa take przy orzekaniu o Absolucie, czyli o Bogu, e jest Bytem,
Jedynym, Odrbnym, Prawd, Dobrem i Piknem, z tym jednak, e wszystkie te waciwoci
realizuj si w Nim w sposób cakowity. W bytach za zoonych tylko w pewnej proporcji.
34
ANDRZEJ MARYNIARCZYK SDB
5. ANALOGIE NIEFILOZOFICZNE
Do analogii niefilozoficznych wczamy takie, które nie s narzdziem
poznania rzeczy realnych i nie maj podstawy do orzekania analogicznego
w rzeczach realnych. Jednym z przykadów jest analogia metaforyczna.
c) ANALOGIA METAFORYCZNA (gr. férein metá – „przenosi poza”).
Spotykamy si z ni przede wszystkim w literaturze. Podstaw tej analogii
jest nie tyle podobiestwo dostrzeone w rónorodnych rzeczach czy ich
funkcjach, ile doznawanie podobnych przey w odniesieniu do rónych
rzeczy. Std mówimy o „umiechu ki” czy „umiechu losu”. W orzekaniu
tym dochodzi do przeniesienia umiechu z tworzy czowieka na k czy los,
w których nie odnajdujemy adnych obiektywnych podstaw tego typu
poznawczego skojarzenia (cilej: przeycia).
Ze wzgldu na to, e analogia metaforyczna dotyczy bardziej przey
podmiotu ni poznania rzeczy, nie jest uznawana za adekwatne narzdzie
w poznaniu realistycznym. W ramach bowiem analogii metaforycznej dochodzi do przeniesienia na rzecz poznawan treci subiektywnych przey
i odczu, które nie maj adnych realnych podstaw w teje rzeczy. Z tego
powodu analogia ta nie jest uznawana za analogi cile filozoficzn.
Z analogi metaforyczn mamy do czynienia take wszdzie tam, gdzie
przedmiot poznania jest niedostpny (np. w dziedzinie religii) lub gdy poznanie nie tyle nakierowane jest na poznanie przedmiotu, co subiektywnych
przey, które chcemy w jaki sposób uprzedmiotowi i zobiektywizowa
(ryk przenosimy na szum fal, umiech przenosimy na rozkwit k itp.).
Wyrónione typy analogii ukazuj bogactwo poznania realistycznego,
które stanowi podstaw poznania rozumiejcego. Dziki niemu otaczajcy
nas wiat osób, zwierzt, rolin i rzeczy jawi si, jako naturalne rodowisko
ich ycia i dziaania. Dostrzeona cao i jedno wiata nie znosi indywidualnoci bytów i ich naturalnego zrónicowania9.
9
Obok analogii poznania (pojciowania), wyróniamy ANALOGI ORZEKANIA oraz WNIOSKOW pierwszym przypadku koncentrujemy si na tworzeniu wyrae analogicznych, które
bd wystpoway w funkcji orzeczników w zdaniach orzecznikowych w analogii orzekania.
Jako przykad moemy przywoa zdania orzecznikowe: Jan jest bytem, jabo jest bytem, itd.
W zdaniach tych komunikujemy zdobyt wiedz o konkrecie: Janie, jaboni, która nie jest oparta
na poznaniu jednoznacznym (ani na wieloznacznym), ale na poznaniu analogicznym. W struktur
analogii orzekania wchodz terminy analogiczne, które peni funkcje orzeczników w zdaniach
orzecznikowych, oraz sowo „jest”, które moe peni funkcj kohezyjn (cznikow), asercyjn
(stwierdzajc) oraz afirmacyjn. W ten sposób mamy do czynienia z rónego rodzaju sposobami
orzekania analogicznego. Z kolei analogia wnioskowania jest narzdziem do odkrywania nowych
WANIA.
ANALOGICZNA TEORIA ZNACZENIA TERMINÓW JZYKOWYCH
35
Na zakoczenie naley zauway, e sama analogia musi by take rozumiana analogicznie, a nie jednoznacznie. W przypadku próby ujednoznaczniania analogii znika bowiem analogia, a mamy do czynienia z izomorfi matematyczn, opart na tosamoci proporcji (przy analogii proporcji), czy izonomi pojciow, opart na jednoznacznoci nazw (przy analogii atrybucji).
Szczególne miejsce w metafizyce zajmuje analogia transcendentalna.
Dziki niej moemy doj w oparciu o poznanie wiata materialnego a do
stwierdzenia istnienia Absolutu, a take wyrónienia Jego atrybutów. Absolut ten jawi si jako Byt istniejcy sam przez si, którego istot jest istnienie. On te jest ostateczn racj istnienia wszelkich bytów, ich prawdy,
dobra i pikna.
IV. PODSUMOWANIE
Naley zaznaczy, e (1) analogia na terenie filozofii realistycznej jest
podstawowym sposobem poznania bogactwa wiata osób i rzeczy i chroni
ludzkie poznanie przed redukcjonizmem. (2) Analogiczne poznanie, orzekanie i pojciowanie jest ugruntowane na analogicznym sposobie istnienia
bytów, a zatem jest genetycznie i strukturalnie zwizane z rzecz. (3) Analogia pozwala ogarn poznawczo tak poszczególne jednostkowe rzeczy, jak
i cao oraz zoono wiata natury i kultury, nie tracc równoczenie
z pola widzenia zrónicowania istniejcych w nim bytów. (4) Nabudowana
na analogii teoria znaczenia terminów jzykowych daje podstaw ujcia
w znaczeniu danej nazwy najgbszej struktury rzeczy, gdy wskazuje na
koniecznociowy ukad treci znaczonej rzeczy, a co stanowi o waciwym
i adekwatnym rozumieniu oznaczanej przez nazw rzeczy.
praw, formuowania nowych zasad. Prawa te czy zasady s jakby „domniemywane”, jako wystpujce w podobnych sytuacjach, zdarzeniach czy faktach, ze wzgldu na zachodzce podobiestwo przyczynowania lub proporcj midzy zoeniami bytowymi, które realizuj si w rónych
rzeczach. Prawa te czy zasady ze wzgldu na rónorodno i zoono rzeczy nie mog by
rozumiane jednoznacznie, ale wanie analogicznie.
36
ANDRZEJ MARYNIARCZYK SDB
BIBLIOGRAFIA
Krpiec M.A., 1995, Realizm ludzkiego poznania. Dziea II, Lublin.
Krpiec M.A., 2005, «Analogia w filozofii», [in:] Analogia w filozofii. Zadania wspóczesnej
metafizyki 7, [red.] A. Maryniarczyk, K. Stpie, P. Skrzydlewski, Lublin.
Locke J.,1955, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, tum J. B. Gawecki, Warszawa.
Marciszewski W., 1977, Metody analizy tekstu naukowego, Warszawa.
LA THÉORIE ANALOGIQUE DU SENS DES TERMES LINGUISTIQUES
ÉLÉMENTS DE LA MÉTAPHYSIQUE DE LA LANGUE
Résumé
En philosophie réaliste, l’analogie est un mode basique de connaissance de la richesse du monde
des personnes et des choses. Elle protège la connaissance humaine contre le réductionnisme. La
connaissance analogique est enracinée dans le mode analogique de l’existence des êtres. Elle est
donc liée aux choses de manière génétique et structurelle. L’analogie permet de réunir
cognitivement aussi bien les choses particulières que la totalité et la complexité du monde de la
nature et de la culture, tout en préservant la pluralité des êtres qui la composent. La théorie du
sens des termes linguistiques, bâtie sur l’analogie, constitue le fondement de la conception de la
structure la plus profonde de la chose du sens d’une dénomination, puisqu’elle montre une
disposition nécessaire du contenu de la chose dénotée, ce qui est capital pour sa compréhension
appropriée.
Mots-clés : analogie, relation, sens, la langue, la métaphysique, réalisme cognitif.
ANALOGICZNA TEORIA ZNACZENIA TERMINÓW JZYKOWYCH.
ELEMENTY METAFIZYKI JZYKA
Streszczenie
Analogia na terenie filozofii realistycznej jest podstawowym sposobem poznania bogactwa
wiata osób i rzeczy i chroni ludzkie poznanie przed redukcjonizmem. Poznanie analogiczne jest
ugruntowane na analogicznym sposobie istnienia bytów, a zatem jest genetycznie i strukturalnie
zwizane z rzecz. Analogia pozwala ogarn poznawczo tak poszczególne jednostkowe rzeczy,
jak i cao oraz zoono wiata natury i kultury, nie tracc równoczenie z pola widzenia
zrónicowania istniejcych w nim bytów. Nabudowana na analogii teoria znaczenia terminów
jzykowych daje podstaw ujcia w znaczeniu danej nazwy najgbszej struktury rzeczy, gdy
wskazuje na koniecznociowy ukad treci znaczonej rzeczy, a co stanowi o waciwym i adekwatnym rozumieniu oznaczanej przez nazw rzeczy.
Sowa kluczowe: analogia, relacje, znaczenie, jzyk, metafizyka, realizm poznawczy.