Schemat postepowania i wstepne wyniki leczenia brodawczaków

98
PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS
Schemat postępowania i wstępne wyniki leczenia brodawczaków
krtani dotkankowym preparatem cidofovir
The schedule of intralesional papillomatosis treatment with cidofovir
Witold Szyfter, Małgorzata Wierzbicka, Joanna Jackowska, Anna Bartochowska, Jacek Banaszewski
Otolaryngol Pol 2010;
64 (2): 98-102
SUMMARY
Introduction: Recurrent respiratory papillomatosis (RRP) is a rare disease in
children and adults. It is characterized by proliferation of benign squamous cell
papillomas within the respiratory-digestive tract, predominantly the larynx.
Standard treatment consists of surgical excision of papillomata to maintain
airway patency and voice quality. For last several years cidofovir is the most
contemporary adjuvant anti-viral treatment for recurrent respiratory papillomatosis and its topical use is widely described.
Material and methods: Intralesional cidofovir therapy was given to 20 patients treated for laryngeal papillomas in the Department of Otolaryngology
in Poznan between I-XII.2009. The character of the lesion differed: from one
anatomical site and moderate growth to four or five localizations with heavy
extension. The number of cidofovir injections per patient varied from one
to six times and the volume of solution ranges from 1-12 ml. The cidofovir
injections were combined with laser or mechanical excision of the lesions.
In disperse papillomata the injections administered in particular anatomical
sites in 4-6 weeks period. In massive lesions injections were repeated in the
same anatomical site.
Results: Complete remission was observed in 3 out of 20 patients. 12 patients
show remission in a place of cidofovir injection. In 4 patients during the 4
week observation new foci of papillomatosis occurred. In two patients hepatic
toxic side effect were observed.
Conclusions: Intralesional cidofovir injection has been shown to be an effective an safe therapy for laryngeal papilloma and should be considered in
those patients who experienced disease relapse.
©by Polskie Towarzystwo Otorynolaryngologów
– Chirurgów Głowy i Szyi
Otrzymano/Received:
06.02.2010
Zaakceptowano do druku/Accepted:
20.02.2010
Katedra i Klinika Otolaryngologii i Onkologii
Laryngologicznej UM w Poznaniu.
Kierownik: Prof. Dr hab. med. Witold Szyfter
Wkład pracy autorów/Authors contribution:
Według kolejności
Konflikt interesu/Conflicts of interest:
Autorzy pracy nie zgłaszają konfliktu interesów.
Adres do korespondencji/
Address for correspondence:
imię i nazwisko: Joanna Jackowska
adres pocztowy:
Klinika Otolaryngologii i Onkologii
Laryngologicznej UM w Poznaniu
ul. Przybyszewskiego 49
60-355 Poznań
tel. 0-61 869 13 87
fax 0-61 869 16 90
e-mail [email protected]/
[email protected]
Hasła indeksowe: brodawczaki krtani, wirus HPV, cidofovir
Key words: laryngeal papillomatosis, HPV virus, cidofovir
Nawracające brodawczaki krtani są rzadką chorobą występującą zarówno u dorosłych, jak i u dzieci.
U podłoża leży zakażenie ludzkim wirusem brodawczaka HPV typu 6 i 11. Jest to grupa wirusów wywołujących powszechne zakażenia skóry, nabłonka
układu oddechowego i narządów płciowych u kobiet
i mężczyzn. Charakteryzują się niepohamowanym
rozrostem komórek zakażonych wirusem brodawczaka.
Egzofitycznie rosnące brodawczaki tworzą kępy, mogące
się rozwijać w każdym odcinku górnych i dolnych dróg
oddechowych oraz w górnej części układu pokarmowego. Najczęściej zajmują krtań, ale rozwijają się także
w tchawicy, oskrzelach i płucach oraz rzadko w gardle
dolnym i przełyku. Rosną jako uszypułowane twory
o nierównej powierzchni z palczastymi wypustkami
przypominającymi grona. Choroba dotyczy zarówno
dorosłych, jak i dzieci. Brodawczaki u dzieci rozpoznaje się najwcześniej pomiędzy 2. a 4. rokiem życia,
a u dorosłych najczęściej między 20. a 40. rokiem życia,
u obu płci z podobną częstością. Pierwszym i głównym objawem brodawczaków krtani jest stopniowo
nasilająca się chrypka. Drugim – powoli postępująca
duszność. Rzadziej uporczywy suchy kaszel. Przez wiele
lat jedynym sposobem leczenia brodawczaków krtani
było ich mechaniczne usunięcie metodą laryngoskopii
bezpośredniej w zestawie Kleinsassera. Jest to technika skuteczna, jednak nie zabezpieczająca ostatecznie
przed nawrotami schorzenia. Nieefektywne były też
wielotygodniowe lub nawet wielomiesięczne terapie ogólne (dożylne, doustne) lekami przeciwwirusowymi [3,
8, 7, 9]. Stąd obecnie podejmowane próby miejscowego
zastosowania leków przeciwwirusowych u pacjentów
z nawracającymi brodawczakami krtani. Jednym z tych
preparatów jest cidofovir – hydroksyfosfonian (nazwa
handlowa VISTIDE) [7, 15]. W 1 ml zawiera 75 mg
bezwodnego cidofoviru – koncentratu do sporządzania
roztworu do infuzji. Jest lekiem przeciwwirusowym
należącym do klasy „analogów, nukleotydów”. Blokuje
O t o la r yngo l og i a Po l sk a t o m 6 4 , nr 2 , ma r ze c – k w i e c i e ń 2 010
PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS
aktywność polimerazy DNA, którą wirus wykorzystuje
do wytwarzania DNA i tym samym blokuje replikację
DNA, co spowalnia szerzenie się zakażenia [12, 14].
W Polsce jest zarejestrowany wyłącznie do leczenia
dożylnego, podawanie w iniekcjach dotkankowych jest
pozarecepturowym zastosowaniem leku. W okulistyce
znalazł zastosowanie miejscowo w zapaleniu siatkówki
wywołanym przez wirus CMV u pacjentów z AIDS.
Obecnie stosuje się go także miejscowo-podśluzówkowo u pacjentów z rozpoznanymi brodawczakami
krtani [4, 2, 10].
Celem pracy jest przedstawienie wstępnych wyników
leczenia pacjentów z nawracającymi brodawczakami
krtani preparatem cidofovir w Klinice Otolaryngologii
i Onkologii Laryngologicznej.
Materiał i metody
W Klinice Otolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej
w Poznaniu z powodu nawracających brodawczaków
krtani w okresie od I–XII 2008 było leczonych 20 pacjentów w wieku od 9 do 80 lat, średnia wieku wynosiła
32 lata. W grupie badanej było 8 kobiet i 12 mężczyzn.
U wszystkich pacjentów zdiagnozowano brodawczaki
krtani. Najczęściej były one zlokalizowane na fałdach
głosowych z przewagą fałdu głosowego prawego oraz
w okolicy spoidła przedniego i fałdów przedsionkowych.
U czterech pacjentów proces chorobowy obejmował
fałdy nalewkowo-nagłośniowe i okolicę podgłośniową.
U jednego chorego brodawczaki występowały w spoidle
tylnym. Gardło dolne i nalewki zajęte były u dwóch
pacjentów. Brodawczaki w wejściu do przełyku zdiagnozowano u jednego pacjenta. Tchawica była wciągnięta
w proces chorobowy u jednego chorego z tracheostomią.
Powierzchnia krtaniowa nagłośni była zajęta u dwóch
pacjentów. Rozsiany proces chorobowy stwierdzono
u dwóch chorych, u których zmiany występowały w 3
regionach anatomicznych. U jednej chorej brodawczaki
obejmowały całe gardło dolne, wszystkie piętra krtani
z wyjątkiem nagłośni, okolicę podgłośniową, wejście
do przełyku i przełyk. U drugiego chorego zmiany
znaleziono we wszystkich piętrach krtani, okolicy podgłośnionej i tchawicy do wysokości 4 pierścienia. Stopień zaawansowania brodawczaków, lokalizację zmian
oraz dane epidemiologiczne pacjentów przedstawiono
w tabeli I. Obfitość wzrostu brodawczaków oceniano
symbolem (+) jako: + – pojedyncza kępa, ++ – 2-3 morwowate kępy, +++ – obfite grona zajmujące całą okolicą
anatomiczną. W powyższej tabeli przedstawiono także
nasilenie zmian po zakończeniu miejscowej kuracji
cidofovirem.
Metodą leczenia nawracających brodawczaków
krtani w Klinice Otolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej było mechaniczne usunięcie zmian lub ich
odparowanie laserem. Od I 2008 wprowadzono leczenie
farmakologiczne dotkankowymi iniekcjami cidofoviru.
O t o la r yngo l og i a Po l sk a t o m 6 4 , nr 2 , ma r ze c – k w i e c i e ń 2 010
W okresie 12 miesięcy (I–XII 2008) u 20 chorych przy
użyciu zestawu do mikrolaryngoskopii krtani metodą
Kleinsassera usunięto brodawczaki (24 mechanicznie, 16 laserowo) i u wszystkich w błonę podśluzową
wstrzyknięto cidofovir. Chorzy przed włączeniem do
grupy leczonej cidofovirem, ze względu na nawrotowy
charakter zmian, wielokrotnie byli poddawani leczeniu mechanicznemu. Pacjenci z analizowanej grupy
przebyli od jednego do ponad 100 mechanicznych
zabiegów usunięcia brodawczaków w przedziale czasu
od 20 lat do 1 roku.
Preparatem cidofovir ostrzykiwano miejsca po
usuniętych brodawczakach. Przy płaskich zmianach
w spoidle przednim, gdzie ryzyko zrostu jest wysokie,
lek podawano w podścielisko kępy brodawczaków.
Były to iniekcje pod kontrolą mikroskopu operacyjnego podawane w obrębie fałdu głosowego w przestrzeń
podnabłonkową Reinckego lub iniekcje podśluzówkowe w podścielisko fałdu przedsionkowego czy okolicy
podgłośniowej. Ostrzykiwano także warstwę podśluzówkową gardła dolnego i wejścia do przełyku. Ilość
jednorazowo zastosowanego leku wynosiła od 1 do
12 ml, średnio około 3 ml. Jednorazowa maksymalna dawka 12 ml w jednym przypadku obejmowała
ostrzyknięcie 3 różnych okolic anatomicznych krtani,
gardła dolnego i ust przełyku. Najmniejsza dawka
wynosiła 1 ml i znalazła zastosowanie w ograniczonej
zmianie jednego fałdu głosowego. U żadnego z chorych
nie przekroczono dawki 3 mg/kg masy ciała, co jest
zgodne z międzynarodowymi zaleceniami dotyczącymi
stosowania cidofoviru. Nieprzekraczanie zalecanej
dawki zapobiega lub zmniejsza ryzyko powstania dysplazji komórkowej w miejscu podania leku. Zabiegi
usuwania brodawczaków połączone z iniekcjami cidofoviru u poszczególnych chorych powtarzano od 2
do 6 razy. Łączna podana objętość leku wahała się od
2–32 ml i była rozciągnięta w czasie do 10 miesięcy
(Tabela II). Okres obserwacji po zakończeniu kuracji
cidofovirem obecnie waha się od 3 do 14 miesięcy.
Na regresję zmian wskazuje symbol +, oznaczający
nasilenie wzrostu brodawczaków przed i po leczeniu.
Okolice, które u danego pacjenta nie były dotychczas
ostrzykiwane cidofovirem ze względu na możliwość
przekroczenia dawki lub lokalizację, oznaczono jako
„bez leku – skrót bl” (Tab. I). Każdy chory, u którego
zastosowano leczenie cidofovirem, przed i po podaniu preparatu miał wykonane badanie laboratoryjne:
morfologię z rozmazem, mocznik, kreatynina, ALAT,
ASPAT, bilirubina w celu zdiagnozowania ewentualnych
powikłań narządowych.
Wyniki
Skuteczność leczenia preparatem cidofovir w grupie
pacjentów leczonych w Klinice Otolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej oceniono na podstawie cofania się
99
PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS
Tabela I. Lokalizacja i stopień nasilenia zmian brodawczakowatych przed włączeniem do grupy leczonej cidofovirem
i po zakończeniu leczenia. Wzrost brodawczaków oceniano jako: + pojedyńcza kępa, ++ 2-3 morowate kępy, +++
obfite grona zajmujące całą okolicę anatomiczna
1
W. P.
9
+/-
2
N. M.
24
3
B. K.
16
4
S. P.
24
5
G. M.
30
6
K. P.
21
7
G. K.
30
8
K. E.
38
9
R. A.
44
+/-
10 M. T.
27
++/-
11 M. P.
33
+++/--
+++/-
12 G. R.
43
++/--
++/-
13 O.J.
80
+
++
14 B. M.
21
++
+/bl
15 W. J.
60
+++/---
+/bl
16 M. M.
61
+/-
++/-
17 P. M.
22
18 G. W.
33
19 F.A.
17
20 F. M.
50
+/+/-
Tchawica
Przełyk
Gardło dolne
++/-
+/-
+/-
+/-
+/bl
+/-
Okolica
podgłośniowa
P
Nalewki
L
Dyprzedsionka
Głośnia
Spoidło tylne
Lokalizacja i rozległość zmian przed i po leczeniu Vistide
Spoidło przednie
Wiek
Fałdy nalewkonagłośniowe
Pacjent
Nagłośnia
100
+
+++/-
+
+/-
++/- +++/+/-
++/--
+/+
+/-
++/-
+++/--
+++/-
++/++/-
+/-
++/--
+/+
++/-
+/bl
+/-
+++/---
+
+/-
+++/--
+
++/++/-
++/-
++/-
+/bl
+++/+/-
+
++/-
+/-
* bl – bez leków, tj. bez ostrzyknięcia cidofovirem w danej lokalizacji
zmian w kolejnych badaniach kontrolnych. U każdego
chorego w odstępie 4 tygodni wykonywano laryngoskopię pośrednią i po uwidocznieniu utrzymywania
się brodawczaków kwalifikowano do laryngoskopii
bezpośredniej połączonej z postępowaniem leczniczym.
U 3 pacjentów stwierdzono całkowitą remisję. W celu
potwierdzenia eradykacji zmian wykonano mikrolaryngoskopię, w której potwierdzono, że krtań i gardło
dolne są wolne od zmian. U kolejnych 13 pacjentów
stwierdzono remisję w miejscu podania leku, natomiast
w miejscach pierwotnie nieostrzykniętych – utrzymują-
ce się zmiany. U 4 pacjentów stwierdzono brak reakcji
na lek i pojawienie się zmian w miejscach ostrzyknięć.
Wyniki leczenia przedstawiono w tabeli I.
U żadnego z pacjentów nie wystąpiło powikłanie pod postacią odczynu zapalnego albo obrzęku
w miejscu podania cidofoviru w trakcie zabiegu.
Wszyscy byli swobodnie ekstubowani kilka minut po
mikrolaryngoskopii. Po 24 godzinach od ostrzyknięcia również nie stwierdzono obrzęku krtani, zmian
odczynowych czy zapalnych u żadnego z chorych.
U 1 chorej z wyjściowo najbardziej rozległymi zmiaO t o la r yngo l og i a Po l sk a t o m 6 4 , nr 2 , ma r ze c – k w i e c i e ń 2 010
PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS
Pacjent
Liczba zabiegów usunięcia brodawczaków przed włączeniem
do grupy cidofoviru/liczba zabiegów mechanicznych po włączeniu leczenia cidofovirem/liczba
iniekcji dotkankowych leku
Objętość poszczególnych
dawek cidofoviru w ml
Dawka
całościowa
cidofoviru
w ml
Przedział
czasu,
w którym
ponawiano
iniekcje
cidofoviru
1
W. P.
5/6/3
2 ml, 3 ml, 2 ml
7 ml
22.01.09-28.10.09
2
N. M.
0/2/2
2 ml, 2 ml
4 ml
02.02.09-04.05.09
3.
B. K.
2/7/5
10 ml, 10 ml, 6 ml, 1 ml, 5 ml
32 ml
21.04.09-02.11.09
4
S. P.
0/2/2
5 ml, 4 ml
9 ml
22.02.09-14.06.09
5
G. M.
0/2/1/
5 ml
5 ml
30.04.09
6
K. P.
100/3/3
2 ml, 3 ml, 2 ml
7 ml
05.05.09-10.07.09
7
G. K.
5/1/1
3 ml
3 ml
19.06.09
8
K. E.
3/1/1
2 ml
2 ml
03.07.09
9
R. A.
40/2/3
2 ml, 2ml, 2 ml
6 ml
07.07.09-23.09.09
10
M. T.
0/4/3
2 ml, 2 ml, 2 ml
6 ml
09.07.09-17.11.09
11
M. P.
100/4/2
2,5 ml, 5 ml
7,5 ml
13.07.09-30.1109
12
G. R.
0/2/2
4 ml, 2 ml
6 ml
27.07.09-22.09.09
13
O. J.
10/6/1
2 ml
2 ml
18.10.09
14
B. M.
0/1/1
2 ml
2 ml
27.08.09
15
W. J.
0/2/2
2 ml
2 ml
18.11.09
16
M. M.
30/5/1
2,5 ml
2,5 ml
12.10.09
17
P. M.
0/2/2
4 ml, 2 ml
6 ml
23.09.09-07.12.09
18
G. W.
10/3/2
5 ml, 2 ml
7 ml
14.10.09-23.11.09
19
F. A.
2/1/1
2 ml
2 ml
26.10.09
20
F. M.
1/1/1
2 ml
2 ml
27.10.09
nami i łączną dawką 20 ml leku w czasie 10 miesięcy
po pierwszym ostrzyknięciu okolicy gardła dolnego
zaobserwowano białawe zmętnienie nabłonka. Jeśli
chodzi o objawy niepożądane ogólnoustrojowe po
podaniu cidofoviru, to wystąpiły u 3 pacjentów. U 9letniego chłopca pojawiło się osłabienie i luźne stolce
przez około 2 tygodnie. U 30-letniej pacjentki oraz
u kolejnej, 61-letniej, w badaniach biochemicznych
krwi stwierdzono trzykrotny wzrost prób wątrobowych ALAT i ASPAT. Wystąpienie powikłań nie
było powiązane z dawką leku; u pierwszej chorej
u podłoża złej tolerancji leku leżała choroba Gilberta.
W obu przypadkach po zastosowaniu przez 6 tygodni
diety wątrobowej nastąpiła normalizacja wyników
laboratoryjnych krwi. U żadnego z pacjentów nie
stwierdzono zmian skórnych o charakterze wysypki,
podwyższonej temperatury ciała, nieprawidłowych
wyników morfologii krwi, parametrów nerkowych
O t o la r yngo l og i a Po l sk a t o m 6 4 , nr 2 , ma r ze c – k w i e c i e ń 2 010
Powikłania
Tabela II. Schemat podawania cidofoviru w leczonej grupie chorych
x
x
x
i układu krzepnięcia. Pacjenci nie skarżyli się na
zaburzenia oddychania ani połykania.
Omówienie
Nawracające brodawczaki krtani są przewlekłą chorobą występującą zarówno u dorosłych, jak i u dzieci.
Wywołane są przez wirus brodawczaka ludzkiego HPV.
W większości przypadków identyfikuje się wirusy typu
6 i 11. Bardzo rzadko typu 16 i 18. Mechaniczne lub
laserowe usuwanie tych zmian jest metodą skuteczną,
jednak nie wpływa na biologię brodawczaków i mechanizm zakażenia, dlatego też dochodzi do częstych
nawrotów choroby. W 1998 roku po raz pierwszy opublikowano artykuł dotyczący zastosowania cidofoviru
w leczeniu nawracających brodawczaków krtani [16].
Pierwsze doniesienia dotyczyły dożylnego podania
leku, ale efektywność takiej terapii była ograniczona
101
102
PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS
[2, 3]. Kolejni autorzy u schyłku lat 90. opisali metodę
dotkankowego podawania tego leku przeciwwirusowego i w kolejnych, nawet 10-letnich, obserwacjach
potwierdzili jego dużą skuteczność [1, 13]. W Klinice
Otolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej w Poznaniu obserwacja chorych po leczeniu cidofovirem
trwa aktualnie 14 miesięcy. Wstępne wyniki pozwalają
potwierdzić dużą skuteczność tego leku. Wśród 20
pacjentów, u których wdrożono leczenie, tylko u 4 nie
uzyskano remisji w miejscu wstrzyknięcia, co mogło być
spowodowane podaniem zbyt małej dawki leku (< 2ml).
U 3 uzyskano całkowitą remisję, a u 13 definitywne
cofnięcie się zmian w miejscu ostrzyknięcia. W literaturze przedmiotu nie były opisywane powikłania wczesne
w miejscu podania, natomiast w toku obserwacji wieloletniej zaobserwowano u około 2% chorych zmiany
o charakterze dysplazji z wysokim ryzykiem przemiany
złośliwej w błonie śluzowej ostrzykiwanej cidifovirem [5,
11]. W grupie badanej przez autorów nie wystąpiły żadne miejscowe objawy uboczne pod postacią odczynów
zapalnych i obrzęków. Stwierdzono u jednej chorej po
10 miesiącach obserwacji późny odczyn błony śluzowej
okolicy gardła dolnego, niemniej bez cech dysplazji
w badaniu histologicznym. Kolejnym aspektem są powikłania narządowe leczenia dużymi dawkami leków
przeciwwirusowych. W literaturze opisana jest wysoka
hepatotoksyczność i nefrotoksyczność [17]; w leczonej
przez nas grupie odczyn ze strony komórki wątrobowej
wystąpił u 2 z 20 leczonych chorych.
papillomatosis. Rev Laryngol Otol Rhinol (Bord). 2002;
123(5): 315-20.
4.
Derkay C., Use of cidofovir for treatment of recurrent respiratory papillomatosis. Arch Otolaryngol Head Neck
Surg. 2009;135(2): 198-201.
5.
Dikkers FG., Intralesional cidofovir does not increase the
risk of laryngeal dysplasia or laryngeal carcinoma. Int Pediatr Otorhinolaryngol. 2008; 72(10): 1581-2.
6.
Dikkers FG., Treatment of recurrent respiratory papillomatosis with microsurgery in combination with intralesional cidofovir – a prospective study. Eur Arch Otorhinolaryngol. 2006; 263: 440-443.
7.
Gallagher TQ, Derkay CS., Pharmacotherapy of recurrent
respiratory papillomatosis: an expert opinion. Expert Opin
Pharmacother. 2009; 10(4): 645-55.
8.
Gallagher TQ, Derkay CS. Recurrent respiratory papillomatosis: update 2008. Curr Opin Otolaryngol Head Neck
Surg. 2008; 16(6): 536-42.
9.
Goon P, Sonnex C, Jani P, Stanley M, Sudhoff H., Recurrent respiratory papillomatosis: an overview of current
thinking and treatment. Eur Arch Otorhinolaryngol, 2008;
265(2): 147-51.
10. Hawkes M, Campisi P, Zafar R, Punthakee X, Dupuis A,
Ford-Jones EL. Time course of juvenile onset recurrent
respiratory papillomatosis caused by human papillomavirus. Pediatr Infect Dis J. 2008; 27(2): 149-54.
11. Lott DG, Krakovitz PR., Squamous cell carcinoma associated with intralesional infection of cidofovir for recurrent
respiratory papillomatosis. Laryngoscope. 2009; 119(3):
567-70.
Wstępne wnioski
Uzupełnienie mechanicznego lub laserowego usunięcia
zmian brodawczakowatych z krtani i gardła dolnego
miejscowym podaniem preparatu cidofovir wydaje się
być skuteczną i w pełni bezpieczną metodą w leczeniu
nawracających brodawczaków układu oddechowego.
Śródtkankowe iniekcje preparatu cidofovir stanowią
alternatywę dla ogólnego leczenia przeciwwirusowego.
Ze względu na krótki czas obserwacji można wyciągnąć
wstępny wniosek, że dotkankowe podanie cidofoviru
poprawia też skuteczność dotychczasowego postępowania, obarczonego dużym odsetkiem nawrotów.
12. Major T., Sziklai I., Czegledy J., Gall T., Gergely L., Szarka
K., Follow-up of HPV DNA copy number in cidofovir therapy of recurrent respiratory papillomatosis. Anticancer Res.
2008; 28(4B): 2169-74.
13. Naiman AN, Ceruse P, Coulombeau B, Froehlich P., Intralesional cidofovir and surgical excision for laryngeal papillomatosis. Laryngoscope. 2003; 113(12): 2174-81.
14. Poetker DM., Patel NJ., Kerchner JE., Cidofovir modulated
gene expression in recurrent respiratory papilomatosis.
Int J Pediatr Orthinolaryngol. 2008; 72(9): 1385-92.
15. Shehab N, Sweet BV, Hogikyan ND., Cidofovir for the treatment of recurrent respiratoru papillomatosis: a review of
the literature. Pharmacotherapy. 2005; 25(7): 977-89.
16. Snoeck R, Wellens W, Desloovere C, Van Ranst M, Nea-
PIŚMIENNICTWO
sens L, De Clerq E, Feenstra Treatment of Server laryngeal
1.
Bielecki I., Mniszek J., Cofała M., Intralesional injection
papillomatosis with intralesional injections of cidofovir [(S)
of cidofovir for recurrent respiratory papillomatosis in
– 1 – (3-hydroxy – 2 – phosphonylmenthoxypropyl)cytosin
children. Int J Pediatr Otorhinolaryngol. 2009; 73(5): 6814.Epub 2009.
2.
e}. J Med. Virol 1998; 54: 219-225.
17. Tanna N., Sidell D., Joshi AS., Bielamowicz SA.Broekema
Chhteri DK, Shapiro NL, A Schedule protocol for treat-
FI, Dikkers FG., Side-effects of cidofovir in the treatment
ment of juvenile recurrent respiratory papillomatosis with
of recurrent respiratory papillomatosis. Eur Arch Otorhi-
intralesional cidofovir. Arch Otolaryngol Head Neck Surg.
nolaryngol. 2008; 265(8): 871-9.
2003; 129:1081-1085.
3.
Coulombeau B, Nusa Naiman A, Ceruse P, Froehlich P.,
Anti-viral injectable treatment (cidofovir) in laryngeal
O t o la r yngo l og i a Po l sk a t o m 6 4 , nr 2 , ma r ze c – k w i e c i e ń 2 010