Łukasz Mika - MisjeUkraina.info

Łukasz Mika
O ŁYKANIU ASPIRYNY – G. GRESHAKA I J. TISCHNERA
ROZUMIENIE WOLNOŚCI
Problematyka wolności znajduje się w centrum zainteresowań filozoficznych. Często
jednak rozpatrywana jest ona abstrakcyjnie, nie mając w ten sposób odniesienia do
konkretnego doświadczenia człowieka. Ponadto dostrzega się tendencję do opisu fenomenu
wolności w oparciu o analizę tylko jednostki. Poniższy artykuł
ma na celu ukazanie
dialogicznej perspektywy wolności, która jest owocem trynitarnej komunii osób Bożych. W
tym celu podejmuje się refleksje nad rozumieniem wolności przez Józefa Tischnera i Gisberta
Greshaka.
Istnieje związek pomiędzy myślą obu autorów. Tischner pisząc Spór o istnienie
człowieka, zamknął go rozdziałem podejmującym refleksję nad „boskim rodowodem
wolności”. Powoływał się w swoich analizach na sformułowania H.U. Balthasara, M. Bielara
i właśnie G. Greshaka. Cytując tego ostatniego, wskazuje na związek między człowiekiem i
Bogiem: „Od rozumienia człowieka przechodzi się do rozumienia Boga i od rozumienia Boga
do człowieka. Aczkolwiek nie wiadomo, co było pierwsze: de facto wiara w trójjedynego
Boga wyzwoliła wgląd w osobową i międzyosobową strukturę bytu ludzkiego”1. Tischner za
punkt wyjściowy analizy wolności bierze to, co Greshake nazywa „międzyosobową strukturą
bytu ludzkiego”. Dla niego człowiek rozumiany jest w sposób relacyjny. Niesie to za sobą
określone konsekwencje.
Dla Tischnera wolność rozumiana zarówno ontologicznie jak i aksjologicznie jest
fenomenem międzyludzkim. W odniesieniu do Boga oznacza ono możność przyjęcia albo
odrzucenia boskiego wybrania. Natomiast wobec człowieka uwzględnia ona to, co „może”
drugi człowiek. Podobnie, jak i u Boga nie musi ona respektować wartości, jaką stanowi drugi
człowiek. Wolność ustawia odległość jednego człowieka wobec drugiego. W przestrzeń
dramatyczną zostają wprowadzone określenia wskazujące na stosunki między ludźmi: „ku”,
„od”, „z”, „przeciwko”, „obok”. Te wskaźniki niosą także ważką treść – ujawniają emocje,
przeżycia zachodzące między ludźmi2. Człowiek nie może podlegać determinizmom, ale
będąc osadzonym na scenie dramatu, dokonuje wyborów pomiędzy dobrem i złem. Dla
1
J. Tischner, Spór o istnienie człowieka, Kraków 2001, s .324.
porównania Greshake stwierdza, że potencjalne determinizmy są spowodowane ludzką winą,
niewłaściwym wyborem. W tym wyborze wyraża się konkret wolności. Nie jest ona dla
autora Filozofii dramatu wyimaginowaną abstrakcją wobec której człowiek zajmuje
stanowisko, ale jest przestrzenią, w której ma miejsce nieustanny dialog pomiędzy tym, co
jawi się jako dobre i złe. Tischner podkreśla, że „wolność to nie tylko problem działania na
zewnątrz, ale przede wszystkim problem działania do wnętrza i robienia z samym sobą
czegoś, co wydaje się niemożliwe”3. Zatem odnośnie wnętrza, które w teologii jest rozumiane
jako sumienie, wolność dookreśla osobę do dobra lub zła. To jest dramat wolności.
Podobnie Greshake wskazuje, że „wolność urzeczywistnia się tylko w grze sił z inną
wolnością, za pomocą i poprzez zapośredniczeni konkretnych rzeczywistości przestrzennoczasowych”4. Realizowanie wolności ma miejsce we wspólnej przestrzeni. Stąd realizowanie
swojej wolności współokreśla wolność drugiego. Greshake wskazuje, podobnie jak Tischner,
że w analizie wolności kluczową rolę odgrywa spojrzenie na to, co się dzieje w sercu
człowieka. Pokazuje przykład kanibala, któremu podano serwetę. Zmieniono zatem pewną
zewnętrzną strukturę, w której ów kanibal znajduje się. Pomimo to pozostał on ludożercą. W
wolności idzie przede wszystkim o przemianę własnego wnętrza5. Wówczas można stać się
bardziej ludzkim.
U Tischnera wyróżnia się dwa przejawy wolności: szyderstwo i wspaniałomyślność.
Te dwa przejawy odnoszą się do kierunku realizacji wolności. Pójście za szyderstwem
stanowi wybór zła, uwikłanie się w grzech i w ostateczności sprzeniewierzenie ludzkiej
wolności. Należy zauważyć, że podobną wizję ma G. Greshake, który piekło rozumie jako
„ostateczne
rozminięcie
się
z
celem
życia
(...)
uczynienie
się
potworem”6.
Wspaniałomyślność wolności odsłania natomiast to, co podnosi „ku górze”. Wybór tej drogi
wolności jest wyborem odpowiedzialności. Ta z kolei może stanowić dla człowieka ciężar, bo
często konkretne wybory nie są łatwe. Tym bardziej, kiedy dokonują się ona w przestrzeni
ludzkich obcowań. Wybór odpowiedzialny to wybór większego dobra, ale tenże wybór może
łączyć się także z wyborem cierpienia, ryzykiem osamotnienia. Przeciwnie, pokusę
łatwiejszego życia można ziścić cedując własną wolność na kogoś innego, co ma miejsce w
systemach totalizujących. One oferują zbiór gotowych, często łatwych recept na życie. W tej
perspektywie wybór odpowiedzialny Tischner ukazuje jako wybór pozwalający zachować
2
Tamże, s. 298.
Tamże, s. 295.
4
G. Greshake, Wprowadzenie do nauki o łasce, tłum. S. Jopek, Kraków 2005, s. 93.
5
Tamże, s. 94.
6
Tenże, Życie silniejsze niż śmierć. O nadziei chrześcijańskiej, tłum. J. Kubaszczyk, Poznań 2010, s. 137.
3
człowieczeństwo. Pisze: „wolność jest koniecznym warunkiem urzeczywistniania innych,
absolutnych wartości. Wśród nich także człowieczeństwa”7. To wskazuje na funkcję
wolności, jaką jest porządkowanie innych wartości. W tym kontekście wybór cierpienia w
imię dobra może być uzasadniony, bo staje się wyrazem najgłębszej wolności człowieka. Tu
następuje ważne przejście. Osobą, która zrealizowała w sposób doskonały tak rozumianą
wolność, jest Chrystus. Tischner określa to mianem klasycznego miejsca „spotkania się
wolności skończonej z wolnością Nieskończoną”8. Zatem wolność człowieka otwiera
przestrzeń działania łaski i odpowiedzi wiary. Autor Sporu o istnienie człowieka pisze także,
że „być wolnym to znaczy znajdować się poza systemem, transcendować system, także
system istnienia”9. Odsyła w ten sposób czytelnika do Prologu św. Jana. To właśnie w
Chrystusie-Słowie posłanym na świat przez Boga następuje owo przekroczenie wszelkich
barier. Dotąd dochodzi Tischner.
Stąd wyrusza Greshake. Kreśli on dla ludzkiej wolności perspektywę zakotwiczoną w
Trójcy Świętej. Chrystus przełamuje społeczną strukturę, ludzki dramat. Wchodzi weń jako
niczym nieograniczona, bezwarunkowa miłość. To w jego dziełach i słowach „jaśnieje”
wolność. Szczególnie widać to w wydarzeniach zbawczych. Greshake pisze, że „krzyż jest
apogeum Boskiej woli budowania komunii z człowiekiem”10. Podkreśla bezwarunkowość
daru, jakim w wolny sposób obdarza Bóg człowieka. Pisze dalej: „cierpienie Boga – jako
zakorzenione w Jego absolutnej wolności – okazuje się cierpieniem przyjmowanym
dobrowolnie z miłości do człowieka; jest cierpieniem miłości i z miłości”11. Zatem wolność
jest tam gdzie pojawia się osoba zdolna do radykalnej miłości, do oddania własnego życia za
drugiego. Jeszcze raz widać tu międzyosobowy charakter wolności. Dla ukazania związku
Boga z człowiekiem warto wyakcentować jeszcze jedną myśl.
Bóg nie cierpiąc, nie
potrafiłby pokochać człowieka12. Dla dopełnienia obrazu wolności trójjedynego Boga
Greshake wskazuje, że tej wolności, jaką miał Chrystus, udziela Duch „uwewnetrzniając” w
człowieku „zewnętrzne wydarzenie Chrystusa”.
Widać zatem, że zarówno Tischner jak i Greshake kreśląc koncepcję wolności
człowieka, zwracają się ku Bogu. Obraz dynamicznej wolności Trójcy Świętej osiąga swoje
ekstremum w zbawczym wydarzeniu Chrystusa. Stanowi ono miejsce spotkania Boga i
człowieka. Stąd ludzka wolność może realizować się, podobnie jak w trójjedynym Bogu, tylko
7
J. Tischner, Świat ludzkiej nadziei, Kraków 1992, s. 147.
Tenże, Spór o istnienie człowieka, s. 330.
9
Tenże, Myślenie według wartości, Kraków 1993, s. 192.
10
G. Greshake, Wierzę w Boga Trójjedynego, tłum. W. Szymona, Kraków 2001, s. 68.
11
Tamże, s .70.
8
we wspólnocie. Potoczne doświadczenie wolności wyrażające się w anegdocie o łykaniu
aspiryny13, okazuje się prawdziwe. Wolność jest między nami. Dążenie i tęsknota za
wolnością – jak zauważa Greshake – jest w naturze człowieka. Widać ją – jak pisze z kolei
Tischner – w nieskrępowanym tańcu odróżniającym się od chodu niewolnika.
Bibliografia:
W. Glinkowski, Wolność ku nadziei, Łódź 2003.
G. Greshake, Wierzę w Boga Trójjedynego, tłum. W. Szymona, Kraków 2001.
G. Greshake, Wprowadzenie do nauki o łasce, tłum. S. Jopek, Kraków 2005.
G. Greshake, Życie silniejsze niż śmierć. O nadziei chrześcijańskiej, tłum. J. Kubaszczyk,
Poznań 2010.
J. Tischner, Myślenie według wartości, Kraków 1993.
J. Tischner, Spór o istnienie człowieka, Kraków 2001.
J. Tischner, Świat ludzkiej nadziei, Kraków 1992.
J. Tischner, J. Żakowski, Tischner czyta katechizm, Kraków 2010.
12
Por. tamże.
Warto ją przytoczyć w całości: „J.T.: „Łykasz aspirynę, jak jesteś zaziębiony? J.Ż.: Tak. I jak łykam aspirynę,
kiedy jestem zaziębiony, to czuje się wolny. Natomiast kiedy przychodzi do mnie ktoś i mówi: jesteś zaziębiony,
więc łyknij aspirynę, to mogę się czuć albo kochany, albo uciemiężany. J.T.: To znaczy, że Twoje doświadczenie
wolności albo niewolności pojawia się w kontekście międzyludzkim. Nie w sporze z sobą samym, ale w
kontakcie z innymi. Więc jest to fenomen śródludzki. Wolność, można powiedzieć, nie jest w tobie ani we mnie,
ale jest między nami”. Zob. J. Tischner, J. Żakowski, Tischner czyta katechizm, Kraków 2010, s. 144.
13