spis treści

SPIS TREŚCI
WSTĘP...........................................................................................................................
7
ROZDZIAŁ I - WOJNA, ZABÓJSTWO I AGRESJA NA PRZESTRZENI WIEKÓW
11
1.1. Wojna, zabójstwo i agresja w indywidualnym i społecznym doświadczeniu ..............
1.2. Agresja, przemoc, zabójstwo i wojna w Biblii.......................................................
1.2.1. Zabójstwo ......................................................................................................
1.2.2. Wojna .............................................................................................................
1.3. Agresja i przemoc w Europie średniowiecznej i nowożytnej .....................................
1.3.1. Bezprawie i legalność agresji/przemocy ..........................................................
1.3.2. Średniowieczna koncepcja ładu publicznego ..................................................
1.3.3. Transformacja systemów karnych w okresie kształtowania się
państw terytorialnych ....................................................................................
1.3.4. Agresja i przemoc podczas świąt i wojen religijnych .......................................
1.3.5. Próby wyjaśnienia przemocy ze strony Kościoła ............................................
1.3.6. Próby wyjaśnienia fenomenu wojny w ostatnich stuleciach .............................
1.3.7. Uwarunkowania kulturowe ............................................................................
1.4. Współczesne badania i teorie ludzkiej agresywności oraz ich odniesienie
do konfliktów międzynarodowych ...........................................................................
1.4.1. Tezy zawarte w „Stanowisku sewilskim" .......................................................
1.4.2. Wojna, agresja i przemoc we współczesnych konfliktach narodowych i etnicznych
1.5. Antropologia kulturowa ..........................................................................................
1.5.1. Poszukiwanie własnej tożsamości w świecie globalizacji i nowej lokalności, jako
wyznaczników agresji i przemocy ...................................................................
1.5.2. Mass media, etnokrajobrazy, hiperrzeczywistość ...........................................
1.5.3. Antropologia XXI wieku - świat wojny, przemocy, agresji czy pokoju? . . . .
1.6. Czyny okrutne pojedynczych osób..........................................................................
1.6.1. Niektórzy groźni zabójcy i zbrodniarze ..........................................................
1.7 Podsumowanie ..........................................................................................................
11
11
12
13
15
15
15
16
16
18
20
21
22
22
23
25
25
26
29
30
30
32
ROZDZIAŁ II - PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO ŻYCIU I ZDROWIU W POLSCE
W OSTATNIM DZIESIĘCIOLECIU ............................................................................
35
2.1. Rozmiary przestępczości w ogóle ............................................................................
2.2. Przestępczość nieletnich i młodzieży w skali ogólnopolskiej .....................................
2.3. Agresja i zabójstwa w latach dziewięćdziesiątych ....................................................
2.3.1. Trudności w ocenie zjawiska ..........................................................................
2.3.2. Agresja i przemoc wśród młodzieży ...............................................................
35
36
37
37
38
ROZDZIAŁ III - TEORIE PRZESTĘPCZOŚCI ...........................................................
42
3.1. Koncepcje przestępcy z urodzenia. Rola i znaczenie instynktu .................................
3.1.1. Zagadnienia biologicznych podstaw zachowania agresywnego ..........................
3.2. Osobowościowe determinanty przestępczości ...........................................................
42
44
48
3.3. Socjopatia i psychopatia jako wymiary określające przestępczą osobowość
jako składnik 'przestępczego rdzenia osobowości' .....................................................
3.4. Teorie socjologiczne..................................................................................................
3.4.1. Teoria anomii ...............................................................................................
3.4.2. Teoria kontroli społecznej...............................................................................
3.4.3. Teoria neutralizacji ........................................................................................
3.4.4. Teoria siły kontroli .........................................................................................
3.5. Teoria napięcia jako próba interpretacji współczesnej przestępczości nieletnich . . . . . 58
3.5.1. Napięcie jako wynik odpowiedzi na negatywne bodźce .................................
3.6. Podsumowanie ....................................................................................................
49
52
52
53
54
56
60
61
ROZDZIAŁ IV - WOJNA, AGRESJA I PRZEMOC W UJĘCIU PSYCHOLOGII . . .
65
4.1. Ludzka agresja i wojna w ujęciu Freuda .................................................................
4.1.1. Wybrane poglądy niektórych psychoanalityków na agresję i wojnę .................
4.1.2. Poglądy Fromma - psychospołeczne uwarunkowania agresji.........................
4.2. Agresja i przemoc w ujęciu psychologii ....................................................................
4.2.1. Mechanizmy formowania się agresji i regulacja agresji interpersonalnej ..........
4.3. Agresja interpersonalna w kontekście społecznym .....................................................
4.3.1. Istotne uwarunkowania skrajnej agresji, jaką stanowi zabójstwo.......................
4.4. Agresja jako dyspozycja osobowości i jako czyn agresywny .......................................
4.4.1. Hierarchiczny system regulacji agresji .............................................................
65
66
67
70
71
75
76
77
79
ROZDZIAŁ V - PRZESTĘPCZOŚĆ I ZABURZENIA ZACHOWANIA NIELETNICH,
UWARUNKOWANIA ŚRODOWISKOWE, RODZINNE I GRUPOWE ....................
83
5.1.
5.2.
5.3.
5.4.
5.5.
5.6.
Uwarunkowania środowiskowe jako predyktory przestępczości ...............................
Rodzina jako źródło zachowań przestępczych .........................................................
Środowiskowe czynniki ryzyka przestępczego ...........................................................
Dorastanie i przestępczość ......................................................................................
Poczucie tożsamości w okresie dorastania ...............................................................
Kształtowanie się tożsamości społecznej ...................................................................
ROZDZIAŁ VI - NIELETNI - GRUPY PRZESTĘPCZE, PERCEPCJA WADLIWYCH
POSTAW I NORM SPOŁECZNYCH, ICH ZNACZENIE W PRZESTĘPCZOŚCI
I MOTYWACJI ZABÓJSTW ........................................................................................
83
84
87
91
93
95
101
Nieletni - grupy przestępcze i normalne, percepcja norm społecznych .......................
Nieletni - percepcja przemocy i agresji w środowisku szkolnym ...............................
Przemoc w szkole i niektóre jej uwarunkowania ......................................................
Rytuały agresywne w szkole ....................................................................................
Grupy rówieśnicze identyfikujące się z przestępczością i agresją ................................
Subkultura żołnierska czyli 'fala' w wojsku .............................................................
Zachowanie dewiacyjne kibiców - 'szalikowców' .....................................................
Agresja i motywacja przestępstw młodzieży w zakładach poprawczych ......................
101
103
105
107
111
115
116
118
ROZDZIAŁ VII - PROBLEMATYKA MOTYWACJI U SPRAWCÓW ZABÓJSTW
124
Pojęcie motywacji, trudności w badaniu procesów motywacyjnych ............................
Agresywność bez silnego wyładowania emocji? .........................................................
Mózgowe podłoże emocji nieuświadomionych .........................................................
Uczuciowość refleksyjna - wroga bądź przyjazna światu i ludziom ...........................
Poziomy kontroli i regulacji emocjonalnej ...............................................................
Motywacja sprawców zabójstw w świetle dotychczasowych badań ...........................
124
127
129
132
133
135
6.1.
6.2.
6.3.
6.4.
6.5.
6.6.
6.7.
6.8.
7.1.
7.2.
7.3.
7.4.
7.5.
7.6.
ROZDZIAŁ VIII - ZABÓJCY W ŚWIETLE LITERATURY KRYMINOLOGICZNEJ,
SOCJOLOGICZNEJ, PSYCHIATRYCZNEJ I PSYCHOLOGICZNEJ ........................
140
8.1. Czynniki kryminogenne zabójstw w świetle literatury .............................................
8.2. Nieprawidłowa socjalizacja i jej znaczenie w etiologii zabójstwa ...............................
8.3. Uwarunkowania organiczne i chorobowe stwierdzane u zabójców ............................
8.3.1. Znaczenie biologicznych uwarunkowań w agresji i zabójstwie..........................
8.3.2. Poznawcze funkcjonowanie zabójców .............................................................
8.3.3. Psychologiczne i psychiatryczne badania osobowości sprawców zabójstw . . . .
8.3.4. Problem zdrowia i choroby ............................................................................
8.4. Próby wyodrębnienia typologii zabójców .................................................................
8.4.1. Typologia sprawców ze względu na dominujące motywy ...............................
8.4.2. Zabójcy seryjni................................................................................................
8.5. Czynniki sytuacyjne jako tło motywacyjne zabójstwa ...............................................
8.6. Badania nad znaczeniem alkoholu w zabójstwie .................................................. ~.
8.7. Zabójstwa dokonane w grupach ...............................................................................
140
144
155
155
161
164
170
173
179
181
185
192
197
ROZDZIAŁ IX - CELE I METODY BADAŃ .............................................................
202
Uzasadnienie potrzeby zajęcia się problematyką zabójstw ........................................
Cele pracy ...................................... .".........................................................................
Materiał i metoda ....................................................................................................
Sposób opracowania materiału .................................................................................
202
205
206
207
ROZDZIAŁ X - OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA BADANYCH ...........................
211
10.1. Wstępna charakterystyka badanych osób - warunki i przebieg socjalizacji ..............
10.2. Środowisko rodzinne, atmosfera w rodzinie, warunki wychowawcze
i ujawniane formy patologii rodzinnej ....................................................................
10.3. Czynniki endogenne i ich wpływ na funkcjonowanie badanych ..............................
10.4. Wyniki badań testowych .........................................................................................
10.4.1. Charakterystyka osobowości badanych........................................................
10.4.2. System wartości sprawców zabójstw ............................................................
10.4.3. Skala Ustosunkowań Interpersonalnych (SUI) .............................................
10.4.4. Ocena czynów negatywnych. Atrybucje szkodliwości-użyteczności,
potępienia-pochwały ..................................................................................
10.4.5. Wpływ czynników sytuacyjnych na agresję w postaci zabójstwa,
rodzaj motywu tej zbrodni .........................................................................
211
9.1.
9.2.
9.3.
9.4.
ROZDZIAŁ XI - ANALIZA PORÓWNAWCZA GRUPY ZABÓJCÓW NIELETNICH
I DOROSŁYCH - ZMIENNE SOCJALIZACYJNE I CZYNNIKI ENDOGENNE . . .
11.1.
11.2.
11.3.
11.4.
214
217
218
218
222
225
226
230
235
Warunki i przebieg socjalizacji .............................................................................
Najczęstsze przejawy nieprawidłowej socjalizacji ....................................................
Czynniki endogenne ...............................................................................................
Porównanie grup nieletnich i dorosłych ze względu na nasilenie
czynników uszkadzających oun .............................................................................
11.5. Konkluzja ..............................................................................................................
235
239
239
ROZDZIAŁ XII - WYNIKI TESTOWYCH BADAŃ PSYCHOLOGICZNYCH ..........
245
12.1. Wyniki testowych badań inteligencji ......................................................................
12.2. Ocena osobowości nieletnich i dorosłych zabójców ................................................
12.2.1. Kwestionariusz MMPI ..........................................................................
12.2.2. Skala agresji Bussa-Durkee (SABD) ...........................................................
245
246
246
249
240
243
12.3. Wartości, relacje interpersonalne i percepcja norm społecznych w grupie zabójców
12.3.1. Kwestionariusz (Skala) Wartości - Rokeach Value Survey (RVS, WS) . . . .
12.3.2. Skala Ustosunkowań Interpersonalnych( SUI) ............................................
12.3.3. Hierarchia czynów najbardziej szkodliwych i najbardziej potępianych . . . .
12.3.4. Przyczyny łamania norm społecznych w ocenie nieletnich i dorosłych zabójców
252
252
263
266
272
ROZDZIAŁ XIII - WPŁYW CZYNNIKÓW SYTUACYJNYCH NA MOTYWY
ZABÓJSTW W GRUPIE NIELETNICH, MŁODOCIANYCH I DOROSŁYCH .........
277
13.1. Sytuacja jako szersze tło motywacyjne zabójstwa ..................................................
13.2. Rodzaj i częstotliwość występowania wyodrębnionych motywów w badanej populacji
13.3. Rodzaj i częstotliwość występowania motywów w grupie nieletnich, młodocianych
i dorosłych ............................................................................................................
13.4. Nasilenie motywów w wydzielonych grupach .........................................................
277
284
285
289
ROZDZIAŁ XIV - MOTYWACJA ZABÓJSTW W ŚWIETLE STATYSTYCZNEJ
ANALIZY SKUPIEŃ ....................................................................................................
293
14.1. Analiza skupień - rozkład motywów .....................................................................
14.2. Skupienia motywów dominujących i współwystępujących w wydzielonych grupach
14.2.1. Skupienie A, motyw rabunkowy i współwystępujące, N = 57 ......................
14.2.2. Skupienie B, motyw zemsta-odwet i współwystępujące, N = 60 ..................
14.2.3. Skupienie C, motyw seksualny i współwystępujące, N = 33 ........................
14.2.4. Skupienie D, motyw - chęć wyładowania agresji emotogennej, N=26 . . . .
14.2.5. Skupienie E, motyw zagrożenie-obraza, N = 24 ..........................................
14.3. Indywidualna i grupowa aktywność w wydzielonych skupieniach ...........................
14.4. Nieletni i dorośli - obecność w wydzielonych skupieniach .....................................
293
298
298
300
302
303
305
306
309
ROZDZIAŁ XV - ZWIĄZEK MOTYWÓW Z DYSPOZYCJAMI OSOBOWOŚCI . . .
311
15.1. Związek motywów z poziomem sprawności umysłowej ..........................................
15.2. Związek motywów z właściwościami osobowości ustalonymi
za pomocą Kwestionariusza MMPI .......................................................................
15.3. Zmienne osobowościowe - wyniki Skali Bussa-Durkee (SABD) .............................
15.4. Interakcje i ustosunkowania emocjonalne SUI w wydzielonych skupieniach ..........
15.5. Hierarchia wartości w wydzielonych skupieniach - Skala Rokeacha .......................
15.6. Przyczyny łamania norm społecznych w wydzielonych skupieniach .........................
15.7. Skala Wartości Postaw w kategorii szkodliwość-użyteczność, potępienie-pochwała
311
ROZDZIAŁ XVI - PODSUMOWANIE I WNIOSKI ..................................................
337
Podstawowe założenia i hipotezy pracy .................................................................
Ważniejsze wyniki i ustalenia uzyskane w toku badań .............................................
Zróżnicowanie osobowościowe sprawców nieletnich i dorosłych ..............................
Motywy zabójstw w grupie sprawców nieletnich, młodocianych i dorosłych ..........
Analiza skupień motywów w obu grupach .............................................................
Związek wydzielonych motywów z niektórymi dyspozycjami osobowości ..............
Wnioski ..............................................................................................................
Wartość naukowa i praktyczna wyników ...............................................................
337
339
341
343
343
345
346
347
ANEKS - TABELE ........................................................................................................
ANEKS - ANALIZA PRZYPADKÓW ........................................................................
PIŚMIENNICTWO .........................................................................................................
SUMMARY ..............................................................................................................
349
370
376
402
16.1.
16.2.
16.3.
16.4.
16.5.
16.6.
16.7.
16.8.
314
317
320
323
326
329
WSTĘP
W historii cywilizacji jest wystarczająco dużo dowodów na to, że ludzie zabijali się zawsze. Robili to za przyzwoleniem społecznym - prowadząc wojny,
jak również bez niego - narażając się na surowe kary. Zabijając, jedni zdobywali sławę, chwałę, zostawali bohaterami; innych skazywano na śmierć albo
więzienie. Wydawać się może, że łatwiej zrozumieć pojedynczego zabójcę niż
cywilizacje śmierci. Buber (1993, 3) opowiada o rabinie Bunamie z Przysuchy,
jednym z ostatnich wielkich nauczycieli chasydyzmu, który powiedział kiedyś
swoim uczniom „chciałem napisać księgę, miała nazywać się 'Adam' i ująć
całego człowieka. Jednak po zastanowieniu się odstąpiłem od tego zamiaru".
Można by powiedzieć, że te prostoduszne słowa prawdziwego mędrca
wyrażają - choć ich intencją było coś zgoła innego - całe dzieje ludzkiego
namysłu nad człowiekiem: jego agresją, złem jakie czyni obcym, a nawet
swoim bliskim.
Rzecz ma się podobnie z człowiekiem zabójcą - przykład Kaina zawiera
wiele istotnych elementów znamiennych dla osobowości sprawcy, jego motywacji i stosunku do bliźniego; nawet jeśli jest jego bratem. Śmierć Abla
(Rodź. L IV) wydaje się prostą konsekwencją tego, co stało się na początku.
Kto raz wybrał zło, gotów będzie zabić nawet własnego brata.
Nie wydaje się jednak, aby opowieść o Kainie i Ablu była w okresie
intensywnej recepcji Biblii wystarczającą przestrogą dla ludzkości, ani też stała
się bardziej zrozumiałą i czytelną dla współczesnego człowieka na początku
XXI wieku, który mądrzejszy o doświadczenia poprzednich epok, o zdobycze
techniki umożliwiające panowanie nad światem, nie potrafi zapewnić sobie
poczucia bezpieczeństwa - ale poszerza obszar agresji w różnych jej wymiarach skierowanych przeciwko innym 'obcym', swoim najbliższym, a nawet
bezbronnym dzieciom (w Brazylii strzela się do bezdomnych dzieci, w krajach
Afryki setki tysięcy dzieci uczestniczy aktywnie w wojnie). Zabicie drugiego
człowieka przestaje być czynem przerażającym. Niemniej społeczeństwa „cywilizowane", odpowiedzialne za bezpieczeństwo swych obywateli i narodów,
skupiają się w przeróżne organizacje mające gwarantować pokój. Nie mogą
one twierdzić, że nie dostrzegają problemu, choć z oficjalnych komunikatów
wynika, że pomija się go milczeniem w myśl zasady 'politycznej poprawności'.
Zaś ów problem jawi się w postaci wzrastającego ludobójstwa, narastającej
fali przestępstw, w tym także zabójstw dokonywanych w małych grupach
społecznych: w rodzinie, w środowiskach pokoleniowych, w zorganizowanych
grupach przestępczych. Irracjonalne motywy tych zbrodni, okrucieństwo
8
WSTĘP
i nasilona agresja młodzieży bulwersują szerokie kręgi społeczne, a w środowiskach naukowych i profesjonalnych, 'zobowiązanych' do wyjaśniania patologii społecznej, jej rozmiarów i sposobów ograniczania wywołują pogłębioną
refleksję i intensywną dyskusję, zmierzającą do zrozumienia istoty współczesnej przestępczości agresywnej i zwiększenia skuteczności stosowanych dotąd
środków zaradczych.
Analizy naukowe, oceny rozmiarów, dynamiki oraz zróżnicowania zachowania przestępczego dorosłych i młodzieży stają się istotnym elementem obrazu przemian zachodzących w społeczeństwach XXI wieku.
Literatura przedmiotu wskazuje, że problematyką tą zajmują się nie tylko
prawo, kryminologia, socjologia, psychologia, psychiatria, pedagogika, ale także
inne dyscypliny naukowe, wśród których szczególnie atrakcyjne są poglądy
autorów z kręgu antropologii kulturowej. Można więc stwierdzić, że problematyka przemocy wymaga podejścia systemowego i multidyscyplinarnego. Coraz
częściej mówi się również o państwowym diagnozowaniu patologii społecznej
jako samodzielnej instytucji, stale rejestrującej zjawiska gwałtu, przestępczości
zorganizowanej, bandytyzmu, terroryzmu czy innych form przemocy.
Na gruncie polskim jeszcze w niezbyt odległym czasie (lata siedemdziesiąte) zachowania sprzeczne z normami społecznymi podlegały wprawdzie ocenie negatywnej, ale panowało przekonanie, według którego przemoc i agresja
redukowane były do utrwalonych i mało znaczących rozmiarów w całościowej strukturze przestępczości. Ich przyczyny sprowadzano do niekorzystnych
warunków rodzinnych, nieprawidłowego funkcjonowania szkoły i instytucji
wychowawczych.
Istotny przełom w ocenie przestępczości nastąpił w ostatnich dwudziestu
latach, kiedy to bez specjalnych socjologicznych i kryminologicznych badań
zauważono, że w ogólnej przestępczości, także wśród sprawców zabójstw, wzrósł
udział nieletnich. Granica wiekowa sprawców czynów gwałtownych (przeciwko
życiu i zdrowiu) przesunęła się znacząco w dół, a wiele z nich dokonywanych jest
w dobrze zorganizowanych młodzieżowych grupach przestępczych.
Motywacja ich działania zdaje się być niezrozumiała dla wielu instytucji
wychowawczych, a także sądu, co obrazują liczne procesy sądowe, nagłaśniane przez media. Wśród wielu przyczyn powszechnie dostrzega się: brak
oddziaływania oficjalnych autorytetów i zrelatywizowanie tradycyjnych wartości, a rozwijający się stan i kondycję psychiczną młodzieży zaczęto łączyć
z 'moralną anomią', 'dezorganizacją społeczną' i zagrożeniem dla moralnych
perspektyw społeczeństwa.
Niedostatek naukowych analiz widoczny jest na płaszczyźnie opisu, diagnozowania zjawiska i podejmowania mało skutecznych prób jego opanowania
(czarne marsze) lub tworzenia projektów systemów wychowawczych w ramach
reformy szkolnictwa i szeroko pojmowanej profilaktyki społecznej.
Kolejnym niepokojącym zjawiskiem dotyczącym przestępczości jest coraz
większy udział młodzieży z rodzin i środowisk nie dotkniętych patologią.
Można powiedzieć, że współczesna przestępczość daleko wykroczyła poza śro-
WSTĘP
dowiska tradycyjnie określane jako patologiczne. Zjawisko to skłania do refleksji nad wartością dobrze utrwalonych i ugruntowanych teorii socjalizacji
czy recepcji innych kultur i obyczajów, jako źródeł dewiacji. Rzuca nowe
światło na koncepcje młodzieżowych podkultur, każe dopatrywać się w nich
utrwalonych, odmiennych wartości jako źródeł (lub bogatego potencjału)
agresji i przestępczości.
Wprawdzie w ostatnich latach pojawiło się w Polsce wiele publikacji na
temat agresji i przemocy w różny sposób interpretujących te współczesne
zjawiska patologiczne, mniej jest jednak opracowań poświęconych nieletnim
i młodocianym sprawcom zabójstw. Jako patologiczne, zjawisko to charakteryzuje wielka dynamika, prawdopodobnie związana z bezpośrednim wpływem zasadniczych zmian zachodzących w całym społeczeństwie. Porównanie
agresywnej aktywności nieletnich sprawców zabójstw z aktywnością dorosłych zabójców pozwoliłoby ukazać różnice w motywacji ich działania, właściwościach osobowościowych i innych jej przejawach, do których należy także
percepcja norm społecznych i wszelkie odmiany jej zrelatywizowania w osobistym czy grupowym doświadczeniu.
Zrozumienie istoty i etiologii współczesnej przestępczości wymaga więc nie
tylko wnikliwej obserwacji zachodzących przemian w konkretnych kontekstach społecznych, ale nade wszystko empirycznych badań, których wyniki
można poddać interpretacji wykorzystując dyrektywy współczesnej metodologii badań naukowych i założenia ogólniejszych teorii zachowań człowieka.