Graz˙yna Pokorska-Lis, Andrzej Tokarz, Joanna Z˙ytynska

BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – XL, 2007, 4, str. 421 – 428
Grażyna Pokorska-Lis, Andrzej Tokarz, Joanna Żytyńska-Daniluk1,
Anna Bogucka, Monika Daniluk, Ewa Koprowska
ZAWARTOŚĆ AZOTANÓW W MLEKU KOBIET KARMIA˛CYCH
W POWIA˛ZANIU Z DIETA˛ I INNYMI CZYNNIKAMI
Katedra i Zakład Bromatologii Akademii Medycznej w Warszawie
Kierownik: Prof. A.M. dr hab. A. Tokarz
1
Pododdział Fizjologii i Patologii Noworodka
Kliniki Położnictwa i Ginekologii CSK MSWIA w Warszawie
Kierownik: Prof. dr hab. n. med. A. Jakimiuk
Analizowano obecność azotanów(III) i (V) w mleku kobiet karmia˛cych w okresie
popołogowym. Materiał badawczy (105 próbek mleka) pozyskiwano przez okres 24
miesie˛cy. Informacje te konfrontowano naste˛pnie ze sposobem odżywiania sie˛ kobiet
w okresie cia˛ży i podczas karmienia oraz z wybranymi czynnikami środowiskowymi.
Stwierdzono, że średnia zawartość azotanów(III) wynosiła 0,049 mg/l, azotanów(V)
– 4,02 mg/l. Dieta kobiet jest znacza˛cym czynnikiem wpływaja˛cym na zawartość tych
zwia˛zków w pokarmie matek.
Hasła kluczowe: azotany, azotyny, mleko kobiece, dieta.
Key words: nitrate, nitrite, human milk, diet.
Mleko kobiece jest unikalna˛ substancja˛ spełniaja˛ca˛ warunki swoistego gatunkowo pokarmu [1]. Zgodnie ze współczesna˛ wiedza˛ karmienie piersia˛ jest jedynym
naturalnym sposobem żywienia niemowle˛cia, pokrywaja˛cym w pełni jego potrzeby
żywieniowe, stwarzaja˛cym niepowtarzalne warunki rozwoju fizycznego i psychicznego w pierwszych miesia˛cach życia oraz wpływaja˛cym korzystnie na jego stan
zdrowia w późniejszym okresie dzieciństwa [2, 3].
Światowa Organizacja Zdrowia zaleca wyła˛czne karmienie piersia˛ przez pierwsze 6 miesie˛cy życia dziecka [4]. Mleko matki zawiera około stu dodatkowych
składników nieobecnych w mieszankach sztucznych (min. immunoglobuliny,
interferony, i inne substancje przeciwbakteryjne) dzie˛ki to którym chroni niemowle˛
przed alergiami, zakażeniami, krzywica˛, otyłościa˛, anemia˛ oraz zmniejsza ryzyko
takich chorób jak zakażenia górnych dróg oddechowych, choroby układu kra˛żenia
oraz cukrzycy i nowotworów w późniejszym wieku [4, 5, 6]. Niemowle˛ karmione
piersia˛ jest zdrowe, spokojne i szcze˛śliwe, podobnie jak i jego matka.
Wśród korzystnych czynników wynikaja˛cych z naturalnego karmienia zwraca sie˛
uwage˛ na fakt, iż pokarm kobiecy w przeciwieństwie do mleka zwierze˛cego czy
odżywek nie zawiera substancji obcych i zanieczyszczeń , które wnikaja˛ w czasie
procesów przetwórczych, składowania, dystrybucji czy przygotowywania posiłków. Należy jednak pamie˛tać, że pokarm naturalny może zawierać substancje obce
422
G. Pokorska-Lis i inni
Nr 4
przedostaja˛ce sie˛ szlakami endogennymi a pochodza˛ce z pożywienia matki czy też
ze środowiska cze˛sto skażonego jak np. woda czy powietrze. Należa˛ do nich metale
cie˛żkie, dioksyny, pestycydy, polichlorowane bifenyle oraz azotany [7, 9].
Ze wzgle˛du na udokumentowana˛ toksyczność azotanów [7, 8] konieczne jest
stałe monitorowanie ich obecności w produktach spożywczych oraz w mleku kobiet
karmia˛cych.
Celem prezentowanej pracy było oznaczenie ste˛żenia azotanów(III) i (V)
w mleku położnic oraz określenie współzależności zawartości tych zwia˛zków ze
sposobem odżywiania sie˛ kobiet (nawyki żywieniowe) w trakcie cia˛ży i w okresie
karmienia oraz z innymi czynnikami zewne˛trznymi jak miejsce zamieszkania
(czystość środowiska, w tym wody), wiek położnic czy wreszcie miesia˛c porodu
uzyskanych na podstawie przeprowadzonych ankiet.
MATERIAŁY I METODY
Zbadano 105 próbek mleka kobiecego pozyskanych głównie w 3 – 5 dobie po porodzie. Materiał
badawczy pozyskiwano przez okres 24 miesie˛cy od czerwca 2004 roku do kwietnia 2006 roku. Próbki
przechowywano w pojemnikach polietylenowych w stanie głe˛bokiego zamrożenia, w temperaturze
–70°C.
Do oznaczenia zawartości azotanów(III) i (V) zastosowano metode˛ spektrofotometryczna˛ GriessaIlosvay’a zmodyfikowana˛ przez Laskowskiego i wsp. [10] po bezpośredniej redukcji azotanów(V) do
azotanów(III) sproszkowanym kadmem [11].
WYNIKI I OMÓWIENIE
Oznaczono azotany w 105 próbkach mleka kobiecego. Średnia zawartość azotanów(V) wynosiła
4,02 mg NO3–/l. Zaobserwowano znaczny rozrzut otrzymanych wyników: od 0,12 mg NO3–/l do
18,55 mg NO3–/l mleka. W wie˛kszości poziom azotanów nie przekraczał wartości 5 mg NO3–/l mleka
(80 prób).
18
23
39
18
6
1
próbek zawierało
próbki zawierały
próbek zawierało
próbek zawierało
próbek zawierało
próbka zawierała
0,12 – 1,97 mg NO3–/l mleka kobiecego
2,00 – 2,95 mg NO3–/l mleka kobiecego
3,00 – 4,99 mg NO3–/l mleka kobiecego
5,11 – 7,65 mg NO3–/l mleka kobiecego
9,00 – 10,58 mg NO3–/l mleka kobiecego
18,55 mg NO3–/l mleka kobiecego
Analizuja˛c dane piśmiennictwa zauważono, że średnia zawartość azotanów w mleku kobiecym jest
nieco wyższa w porównaniu z wynikami badań z lat poprzednich. Oznaczone przez Drejewicz (1982 r.)
[12] zawartości azotanów(V) mieściły sie˛ w granicach 0,1 – 0,5 mg NO3–/l mleka. W badaniach
przeprowadzonych dwa lata później przez Kwiecińska˛ [13] średni poziom azotanów(V) w mleku
kobiecym wynosił 1,39 mg NO3–/l mleka, a ilości oznaczanych azotanów mieściły sie˛ w przedziale: od
0,54 mg NO3–/l do 2,87 mg NO3–/l. Natomiast w badaniach Paszkowskiego i wsp. z 1989 r. można
zaobserwować znaczne rozbieżności w oznaczanych ste˛żeniach azotanów od 0,5 do 18,6 mg NO3–/l
mleka, a średnia zawartość wynosiła 2,80 mg NO3–/l [14].
Azotany(III) we wszystkich badanych próbkach wykrywane były w ilościach śladowych lub na
poziomie od 0,01 mg NO2–/l do 0,5 mg NO2–/l.
Z analizy dziennego spożycia azotanów(V) w przeliczeniu na kilogram masy ciała dziecka wynika, że
zawartość tych zwia˛zków w badanych próbkach mleka kobiecego w ogromnej wie˛kszości nie jest
wysoka i nie stanowi zagrożenia dla karmionych nim niemowla˛t. W pie˛ciu przypadkach wysta˛piło
jednak przekroczenie dawki ADI mg/kg m.c. dla azotanów(V) (wynosza˛cej 5 mg NaNO3 /kg m.c.
tj. 5,2; 5,73; 6,54; 7,08 oraz 11,24 NaNO3 mg/kg m.c. Dane te uzyskano uwzgle˛dniaja˛c zalecana˛ ilość
płynów (mleka) jaka powinna być przyje˛ta przez niemowle˛ w cia˛gu doby [15].
Nr 4
423
Zawartość azotanów w mleku kobiet karmia˛cych
Oceny sposobu i jakości żywienia w odniesieniu do stwierdzonych zawartości azotanów w mleku
karmia˛cych dokonano w oparciu o dane otrzymane z przeprowadzonych ankiet. Pozwoliły one określić
zwyczaje żywieniowe położnic oraz uwarunkowania środowiskowe. W omawianej pracy poddano
analizie poszczególne grupy produktów spożywczych. Pierwsza˛ stanowiły produkty spożywcze pochodzenia zwierze˛cego: we˛dliny, mie˛so (z podziałem gatunkowym), mleko i jego przetwory, sery żółte,
i ryby z uwagi na fakt, iż w toku produkcji tych wyrobów azotany stosowane sa˛ jako środki
konserwuja˛ce. Druga˛ grupe˛ stanowiły produkty roślinne: warzywa i owoce. Analizowano źródła
pozyskiwanej wody do przygotowywania posiłków, w tym kawy oraz herbatek owocowo-ziołowych
z uwzgle˛dnieniem cze˛stotliwości ich przyjmowania. Weryfikowano czy miejsce zamieszkiwania, wiek
położnic a także miesia˛c porodu wpływaja˛ na zawartość azotanów w mleku kobiet.
Otrzymane wyniki oraz powyższe zależności przedstawiono w tabelach I i II.
Tabela I
Zależność mie˛dzy poziomem azotanów w mleku kobiecym a data˛ porodu
Table I
Relationship between nitrate concentration in human milk and date of delivery
MIESIA˛C
Liczba prób
Przedział wart.
Średnia arytm.
Grudzień
6
2,31 – 5,12
3,71 ± 1,04
Styczeń
9
1,27 – 10,58
4,28 ± 2,67
Luty
6
1,62 – 9,77
4,52 ± 3,04
Marzec
6
1,72 – 5,78
3,09 ± 1,80
Kwiecień
8
0,86 – 18,55
6,30 ± 5,77
Maj
4
1,22 – 5,16
3,31 ± 1,87
Czerwiec
15
0,97 – 6,66
3,52 ± 1,75
Lipiec
8
1,10 – 6,22
4,17 ± 1,62
Sierpień
15
0,12 – 9,89
4,31 ± 2,79
Wrzesień
10
0,61 – 4,03
2,79 ± 1,12
Październik
9
1,15 – 10,38
3,84 ± 2,83
Listopad
9
2,59 – 7,65
4,19 ± 1,57
PORY ROKU
Grudzień – Marzec
n = 27
1,27 ÷ 10,58
3,94 ± 2,26
Kwiecień – Sierpień
n = 50
0,12 ÷ 18,55
4,33 ± 3,05
Wrzesień – Listopad
n = 28
0,61 ÷ 10,38
3,58 ± 1,98
Na podstawie powyższych danych zawartości azotanów w mleku kobiecym i analizy przeprowadzonych ankiet można stwierdzić, że:
1. U kobiet rodza˛cych w miesia˛cach: grudzień – marzec (27 położnic) zawartość azotanów wynosiła
średnio 3,94 mg NO3–/l, kwiecień – sierpień (50 porodów) – 4,33 mg NO3–/l i wrzesień – listopad (28
kobiet) – 3,58 mg NO3–/l. Najwyższa˛ średnia˛ zawartość stwierdzono w mleku kobiet rodza˛cych
w kwietniu (8 osób) – tj. 6,30 mg NO3–/l.
2. Codzienne spożywanie we˛dlin deklarowały 63 kobiety, a średnia zawartość azotanów(V) w ich
pokarmie wynosiła 3,87 mg NO3–/l; 3 razy w tygodniu – 27 kobiet – średnia: 4,22 mg NO3–/l; 2 razy
w tygodniu – 7 osób przy średniej zawartości 4,61 mg NO3–/l, pozostałe 3 kobiety – rzadko (śr. 2,58 mg
NO3–/l).
3. Mie˛so najcze˛ściej spożywane było 3 ba˛dź 2 razy w tygodniu. Gatunkami preferowanymi były drób
i mie˛so wieprzowe; spożywała je populacja 27 – 17 czy 20 – 20 kobiet przy średniej zawartości kolejno:
4,09 mg NO3–/l, 4,22 mg NO3–/l i 3,57 oraz 3,22 mg NO3–/l. mleka. Natomiast codzienna˛ podaż mie˛sa
bez różnicowania gatunkowego deklarowało 13 kobiet przy zawartości azotanów na poziomie 5,72 mg
NO3–/l.
4. Regularne spożycie mleka i przetworów deklarowało 67 kobiet przy średniej zaw. 4,06 mg NO3–/l,
sporadyczne – 35 kobiet przy średniej 3,67 mg NO3–/l mleka położnic.
5. 19 kobiet deklarowało codzienne spożywanie serów – średnia zawartość to 4,66 mg NO3–/l,
w pozostałych grupach wyniki kształtowały sie˛ w zakresie 3,96 – 3,64 – 3,66 mg NO3–/l.
6. 79 kobiet spożywało ryby rzadziej niż 1 raz w tygodniu, pozostałe tj. 18 kobiet – 2 ba˛dź 3 razy
w tygodniu przy średniej zawartości azotanów(V) w mleku tej grupy 3,13 i 2,90 mg NO3–/l.
424
Nr 4
G. Pokorska-Lis i inni
T a b e l a II
Zmiany zawartości azotanów(V) w zależności od analizowanych parametrów ankiety
T a b l e II
Changes in nitrate concentration according to analyzed data from the questionnaire
CZE˛STOTLIWOŚĆ SPOŻYWANIA WE˛DLIN
3 × w tygodniu
codziennie
2 × w tygodniu
rzadko
Poziom azotanów w mleku [mg NO3–/l]
Ilość próbek
n=63
n=29
n=7
n=3
X min – X max
0,12 ÷ 10,58
0,86 ÷ 18,55
1,92 ÷ 9,77
1,94 ÷ 3,84
X ± SD
3,78 ± 2,23
4,22 ± 3,06
4,61 ± 2,95
2,58 ± 1,08
CZE˛STOTLIWOŚĆ SPOŻYWANIA MIE˛SA
Rodzaj mie˛sa
3 × w tygodniu
codziennie
2 × w tygodniu
rzadko
–
3
Poziom azotanów w mleku [mg NO /l]
Mie˛so
(bez różnicowania
gatunkowego)
n = 13
1,26 ÷ 18,55
5,72 ± 4,48
n=7
1,97 ÷ 7,01
3,36 ± 1,78
n=6
1,15 ÷ 6,37
3,67 ± 1,77
n=3
1,97 ÷ 5,09
3,45 ± 2,13
Wieprzowina
n=6
2,73 ÷ 4,87
3,70 ± 0,75
n = 17
1,27 ÷ 9,89
4,22 ± 2,09
n = 20
0,12 ÷ 7,65
3,22 ± 1,81
n = 20
0,61 ÷ 10,24
3,65 ± 2,38
Wołowina
n=1
9,77
9,77
n=4
0,12 ÷ 2,95
1,75 ± 1,19
n = 10
0,86 ÷ 5,11
2,81 ± 1,53
n = 43
0,61 ÷ 10,24
4,06 ± 2,15
Ciele˛cina
n=1
9,77
9,77
n=2
1,92 ÷ 2,02
1,97 ± 0,07
n=4
0,97 ÷ 5,95
3,94 ± 2,11
n = 39
0,12 ÷ 10,24
3,79 ± 2,29
n=9
1,10 ÷ 9,77
3,56 ± 2,60
n = 27
0,97 ÷ 10,24
4,09 ± 2,21
n = 20
0,97 ÷ 10,24
3,57 ± 1,82
n=9
1,22 ÷ 6,22
3,50 ± 2,14
Drób
CZE˛STOTLIWOŚĆ SPOŻYWANIA MLEKA i PRZETWORÓW MLECZNYCH
regularne
sporadyczne
Poziom azotanów w mleku [mg NO3–/l]
Ilość próbek
n = 67
n = 35
X min – X max
0,12 ÷ 18,55
0,86 ÷ 9,89
X ± SD
4,06 ± 2,65
3,67 ± 2,25
CZE˛STOTLIWOŚĆ SPOŻYWANIA SERÓW
codziennie
3 × w tygodniu
2 × w tygodniu
rzadko
Poziom azotanów w mleku [mg NO3–/l]
Ilość próbek
n = 19
n = 29
n = 34
n = 19
X min – X max
1,10 ÷ 10,24
1,27 ÷ 7,01
0,12 ÷ 18,55
0,86 ÷ 10,58
X ± SD
4,66 ± 2,79
3,96 ± 1,52
3,64 ± 3,07
3,66 ± 2,44
CZE˛STOTLIWOŚĆ SPOŻYWANIA RYB
3 × w tygodniu
2 × w tygodniu
1 × w tygodniu
rzadko
–
3
Poziom azotanów w mleku [mg NO /l]
Ilość próbek
n=3
n = 15
n = 16
n = 63
X min – X max
1,72 ÷ 4,04
1,27 ÷ 5,95
1,89 ÷ 10,24
0,12 ÷ 18,55
X ± SD
2,90 ± 1,16
3,13 ± 1,16
4,62 ± 3,01
4,07 ± 2,68
Nr 4
425
Zawartość azotanów w mleku kobiet karmia˛cych
T a b e l a II (cd.)
T a b l e II (cont.)
CZE˛STOTLIWOŚĆ SPOŻYWANIA WARZYW
3 × w tygodniu
codziennie
2 × w tygodniu
rzadko
–
3
Poziom azotanów w mleku [mg NO /l]
Ilość próbek
n = 79
n = 13
n=4
n=4
X min – X max
0,12 ÷ 18,55
0,61 ÷ 7,65
1,26 ÷ 5,75
0,86 ÷ 4,23
X ± SD
4,03 ± 2,67
3,72 ± 2,18
3,82 ± 1,84
3,03 ± 1,51
CZE˛STOTLIWOŚĆ SPOŻYWANIA OWOCÓW
3 × w tygodniu
codziennie
2 × w tygodniu
rzadko
Poziom azotanów w mleku [mg NO3–/l]
Ilość próbek
n = 72
n = 18
n=4
n=5
X min – X max
0,12 ÷ 18,55
0,61 ÷ 5,90
1,10 ÷ 4,60
0,86 ÷ 10,58
X ± SD
4,18 ± 2,70
3,05 ± 1,38
3,08 ± 1,50
4,10 ± 3,82
ŻYWNOŚĆ Z WŁASNEGO OGRÓDKA
tak
nie
Poziom azotanów w mleku [mg NO3–/l]
Ilość próbek
n = 44
n = 58
X min-X max
0,12 ÷ 9,89
0,86 ÷ 18,55
X ± SD
3,64 ± 1,99
4,14 ± 2,85
CZE˛STOTLIWOŚĆ SPOŻYWANIA KAWY
codziennie
3 × w tygodniu
2 × w tygodniu
rzadko
Poziom azotanów w mleku [mg NO3–/l]
Ilość próbek
n = 28
n=3
n=5
n = 56
X min – X max
0,12 ÷ 18,55
3,02 ÷ 6,22
0,97 ÷ 5,95
0,61 ÷ 10,58
X ± SD
4,36 ± 3,65
4,53 ± 1,61
3,15 ± 1,90
3,86 ± 2,02
CZE˛STOTLIWOŚĆ SPOŻYWANIA HERBATEK OWOCOWYCH I ZIOŁOWYCH
codziennie
3 × w tygodniu
2 × w tygodniu
rzadko
Poziom azotanów w mleku [mg NO3–/l]
Ilość próbek
n = 20
n = 15
n = 11
n = 55
X min – X max
0,97 ÷ 18,55
0,12 ÷ 7,01
1,89 ÷ 10,58
0,86 ÷ 9,89
X ± SD
4,52 ± 4,17
3,66 ± 2,03
4,49 ± 2,56
3,66 ± 1,77
RODZAJ SPOŻYWANEJ WODY
wodocia˛gowa
studzienna
mineralna
oligoceńska
–
3
Poziom azotanów w mleku [mg NO /l]
Ilość próbek
n = 76
n = 12
n=7
n=4
X min – X max
0,12 ÷ 18,55
0,86 ÷ 4,99
1,72 ÷ 10,58
1,92 ÷ 5,51
X ± SD
4,06 ± 2,66
3,02 ± 1,24
4,56 ± 3,08
3,39 ± 1,51
426
Nr 4
G. Pokorska-Lis i inni
T a b e l a II (cd.)
T a b l e II (cont.)
WIEK POŁOŻNIC
20 – 25 lat
26 – 30 lat
31 – 35 lat
36 – 42 lata
–
3
Poziom azotanów w mleku [mg NO /l]
Ilość próbek
n = 21
n = 44
n = 28
n=8
X min – X max
0,12 ÷ 9,89
0,86 ÷ 9,77
1,27 ÷ 10,58
2,38 ÷ 18,55
X ± SD
3,42 ± 2,16
3,63 ± 2,01
4,24 ± 2,24
5,77 ± 5,29
MIEJSCE ZAMIESZKANIA
Miasto / Warszawa
Wieś
Poziom azotanów w mleku [mg NO3–/l]
Ilość próbek
n = 89/22
n = 11
X min-X max
0,12 ÷ 18,55 / 1,22 ÷ 10,58
1,74 ÷ 7,01
3,94 ± 2,52 / 3,93 ± 2,65
3,13 ± 1,76
X ± SD
7. Codzienne spożywanie warzyw deklarowało 79 kobiet przy średniej zawartości azotanów w mleku
4,03 mg NO3–/l; 3 razy w tygodniu – 13 osób przy średniej 3,73 mg NO3–/l, 2 razy w tygodniu – 4 osoby
– średnio 3,82 mg NO3–/l.
8. Owoce codzienne spożywały 72 osoby, 3 razy w tygodniu – 18 osób przy średnich zawartościach
kolejno 4,18 i 3,05 mg NO3–/l mleka kobiecego.
9. Żywność z własnego ogródka spożywały 44 kobiety przy średniej zawartości 3,64 mg NO3–/l,
pozostałe 58 kobiet korzystały z produktów handlowych (średnia – 4,14 mg NO3–/l).
10. Kawa była napojem uznawanym na co dzień przez 28 kobiet (średnia zawartość to 4,36 mg NO3–/l
mleka), przy czym ponad połowa kobiet (56) ograniczała jej spożywanie (średnia – 3,86 mg NO3–/l
mleka).
11. Herbatki owocowo-ziołowe były uznawane codziennie tylko przez 20 kobiet przy średniej
zawartości azotanów na poziomie 4,52 mg NO3–/l; 55 kobiet sporadycznie korzystało z tej formuły
(średnia – 3,66 mg NO3–/l).
12. Woda służa˛ca do przygotowywania posiłków i napojów w 76 przypadkach pochodziła z wodocia˛gów miejskich (średnia – 4,06 mg NO3–/l mleka), przy niewielkim udziale (12 próbek) wody
studziennej (średnia – 3,02 mg NO3–/l) oraz mineralnej – 7 prób – przy średniej 4,56 mg NO3–/l
mleka.
13. Ankietowane kobiety rodziły w wieku 20 – 42 lat i w wie˛kszości były to pierwsze porody.
21 kobiet to matki w wieku 20 – 25 lat i zawartość azotanów w ich mleku wynosiła średnio 3,42 mg
NO3–/l. Najliczniej reprezentowana była grupa wiekowa w przedziale 26 – 30 lat – 44 kobiety (średnia
– 3,63 mg NO3–/l). U kobiet starszych 31 – 35 lat (28 prób) średnia wynosiła 4,24 mg NO3–/l oraz
w przedziale 36 – 42 lata (8 prób) – średnia na poziomie 5,77 mg NO3–/l mleka.
14. Wie˛kszość rodza˛cych kobiet to mieszkanki miast (89 osób), tylko 11 pochodziło ze wsi.
Zawartość azotanów w ich mleku wynosiła kolejno 3,94 i 3,13 mg NO3–/l.
WNIOSKI
1. Średnia zawartość wykrywanych w mleku kobiecym azotanów(V) i azotanów(III) była niewielka, bezpieczna dla karmionych nim niemowla˛t.
2. Dieta wywierała stosunkowo niewielki wpływ na poziom azotanów(V)
wykrywanych w pokarmie kobiecym. Przeprowadzona analiza statystyczna nie
wykazała istotnie statystycznych zależności mie˛dzy zawartościa˛ tych zwia˛zków
a cze˛stotliwościa˛ spożywania poszczególnych produktów.
Nr 4
Zawartość azotanów w mleku kobiet karmia˛cych
427
3. Zawartość azotanów(V) w mleku kobiecym wzrasta wraz z wiekiem matek
karmia˛cych. Należy przypuszczać, że zwia˛zane jest to z ilościa˛ przyjmowanych
pokarmów i cze˛stotliwościa˛ spożywanych posiłków.
4. Poziom azotanów(V) w mleku zmienia sie˛ w zależności od daty porodu, co
wynika ze zmieniaja˛cego sie˛ w cia˛gu roku sposobu odżywania sie˛ kobiet. W okresie
wiosenno-letnim zwie˛ksza sie˛ spożycie nowalijek obfituja˛cych w duże ilości
azotanów.
5. Dieta ankietowanych kobiet jest zróżnicowana, racjonalna i co ważne bogata
w warzywa i owoce, a to gwarantuje prawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny
noworodka.
G. P o k o r s k a-L i s, A. T o k a r z, J. Ż y t y ń s k a-D a n i l u k1, A. B o g u c k a,
M. D a n i l u k, E. K o p r o w s k a
NITRATES IN HUMAN MILK FROM LACTATING WOMEN:
ASSOCIATION WITH DIETARY HABITS AND OTHER FACTORS
Summary
Breast milk is the only food which, apart from essential nutrients, contains a wide range of compounds
contributing to undisturbed, normal infant development. The World Health Organization recommends
exclusive breastfeeding in infants until the age of six months.
Breast milk may contain unwanted chemical substances, i.e. heavy metals, dioxins, pesticides,
polychlorinated biphenyls and nitrates. Nitrates may be ingested mainly in vegetable products or as
preservatives. The aim of the present study was to determine the nitrate content in breast milk, and to
assess the relationship between their content and dietary habits of breastfeeding women.
In the study, we used Griess-Ilosvay’s spectrophotometry modified by Laskowski et al.
The mean nitrate(V) content in 105 breast milk samples obtained from women during postpartum was
4.04 mg NO3–/l (0.12-18.55 mg NO3–/l). Nitrates(III) were present in trace amounts. The nitrate(V)
content ingested by breastfed infants in a 24-h fluid volume ranged from 0.09 to 7.08 mg/kg of body
weight.
Diet questionnaires used in the study showed dietary diversity, however, none of the product groups
investigated exerted any significant effect upon the nitrate concentration in breast milk samples. The
study has shown that the nitrate concentration in breast milk is low, and poses no risk to infant health.
PIŚMIENNICTWO
1. Górnicki B., De˛biec B., Błaszczyński J.: Pediatria. PZWL. Warszawa 1995, tom 1, 180-190.
– 2. Hale T.W.: Farmakoterapia a karmienie piersia˛. Pediatria po dyplomie, 2005, 9, 1, 65-74. – 3.
Rajtar-Leontiew Z.: Podstawy neonatologii, Warszawa, 2000, Karmienie piersia˛. 66-70. – 4. Mojska H.,
Szponar L.: Mleko modyfikowane dla niemowla˛t – skład i wartość odżywcza w świetle zaleceń Kodeksu
Żywnościowego FAO/ WHO i przepisów Unii Europejskiej, Prawo Żywnościowe. Żywność, Żywienie
a Zdrowie. 1997, 3, 222-229. – 5. Ksia˛żyk J.: Żywienie niemowla˛t z alergia˛ pokarmowa˛. Nowa klinika.
Alergologia, 2000, 8, 3, 436-438. – 6. Goulet O.: Pediatric Enteral Feeding. International Seminars
Gastroenterogie and Nutrition, 1998, 7, 1, 1-7. – 7. Traczyk.I., Szponar L.: Nitrates and nitrites in saliva,
hemoglobin and methemoglobin in blood of wegetarians and people traditional diet, Pol. I. Food Nutr.
Sci. 2000, 9/50, 4, 73-77. – 8. Miśkiewicz W., Ole˛dzka R., Kwiecińska K.: Azotany i azotyny w pokarmie
kobiet. Farm. Pol., 1988, 44, 5, 273-273. – 9. Krzyśko K.: Przenikanie zwia˛zków egzogennych do mleka
karmia˛cych matek, Far. Pol., 1991, 47, 5-6, 305-313. – 10. Laskowski K., Bierska J., Rozbiewska M.:
Oznaczanie zawartości azotynów, azotanów i N-nitrozoamin w mleku i produktach mleczarskich. Praca
do użytku wewne˛trznego Instytutu Przemysłu Mleczarskiego w Warszawie. Warszawa 1979.
11. Polski Komitet Normalizacji, Miar i Jakości, PN-92/A-75112. Owoce, warzywa i ich przetwory.
Oznaczanie zawartości azotynów i azotanów. – 12. Drejewicz H.: Oznaczanie azotynów i azotanów
428
G. Pokorska-Lis i inni
Nr 4
w mleku kobiecym. Praca magisterska. Zakład Bromatologii Instytutu Biofarmacji AM w Warszawie.
Warszawa 1982. – 13. Kwiecińska K.: Azotany i azotyny w pokarmie kobiecym. Praca magisterska.
Zakład Bromatologii Instytutu Biofarmacji AM w Warszawie. Warszawa 1984. – 14. Paszkowski T.,
Sikorski R., Kozak A., Kowalski B., Jakubik J.: Skażenie mleka kobiecego azotanami i azotynami. Polski
Tygodnik Lekarski. 1989, 44, 46-48, 961-963. – 15. WHO FOOD ADDITIVES SERIES: 35.
Toxicological evaluation of certain ford additives and contaminants. IPCS International Programme on
Chemical Safety World Health Organization. Geneva, 1996.
adres?