626 - Nalewajk_kopiaCS4.indd

Prolegomena
Przedmiotem badań prezentowanych w tej książce jest problematyka cielesności w prozie Brunona Schulza i Witolda Gombrowicza,
rozumiana nie tylko jako specyficznie ukształtowany motyw literacki
i potencjalny obiekt dociekań literaturoznawczych, lecz także jako
kategoria filozoficzna oraz antropologiczna. Do rozpoznania oraz
omówienia cech swoistych zagadnienia cielesności aktualizowanego w twórczości tych dwóch ważnych pisarzy polskiego modernizmu
oraz funkcji, jakie cielesność pełni w poetykach ich dzieł, posłużyły
mi następujące pojęcia opisowe: transgresja, dezorganizacja, heterodoksja oraz wieloznaczność. Takie sprofilowanie refleksji badawczej
wynikało z przeświadczenia, że specyfika analizowanych utworów
polega między innymi na ich szczególnej zdolności do wyrażania
problemów filozoficznych za pomocą środków literackich (a więc
wyrażania niedyskursywnego). Mam na myśli taki sposób istnienia
filozoficzności w tekście literackim, który nie daje się sprowadzić
na przykład do polemiki pisarza z konkretnymi stanowiskami filozoficznymi lub kwestii oddziaływania koncepcji poszczególnych
filozofów na twórców literatury. Przejawia się natomiast jako samodzielna propozycja myślowa wyłożona za pośrednictwem specyficznie ukształtowanej poetyki dzieł literackich.
W utworach Brunona Schulza i Witolda Gombrowicza polimorficzność tematyczna oraz konstrukcyjna sprawiają, że lektura tych
tekstów powinna sytuować się w kilku przestrzeniach hermeneutycznych jednocześnie. Mamy tu do czynienia nie tylko z możliwością, lecz także koniecznością równoległego odczytania utworów
w kontekście dyskursu literaturoznawczego i filozoficznego; dlatego
właśnie interesującą mnie problematykę skonfrontowałam z kategoriami fundamentalnymi dla myśli ludzkiej, takimi jak: ontologia
rzeczywistości, problem tożsamości, wartości czy wreszcie poznania. Starałam się ukazać ich specyfikę w analizowanej prozie, która
zaważyła na tematach i formach literatury XX wieku. Takie sprofilowanie rozważań uzasadnione było również głębokim przeświadczeniem, że wpływ i znaczenie dorobku obu bohaterów tej książki
wykraczają daleko poza domenę literatury.
626 - Nalewajk_kopiaCS4.indd 7
2010-11-03 11:00:46
8
|
W STRONĘ PERSPEKTYWIZMU
Jednym z celów badań stała się rekonstrukcja propozycji myślowych Gombrowicza i Schulza, odsłonięcie i opisanie za pośrednictwem analizy kategorii cielesności najistotniejszych kwestii
poruszanych w twórczości tych pisarzy. Chodziło mi również o uwypuklenie ich swoistego partnerstwa w stosunku do autorów tradycyjnie wykładanych stanowisk filozoficznych. Dążenie to motywowane było przekonaniem, że wielka literatura może owe stanowiska
filozoficzne problematyzować, zadawać im pytania, a nawet kwestionować u podstaw.
Wskazane w tytule książki zagadnienie nie doczekało się, jak dotąd, kompleksowego oraz systematycznego opracowania, mimo że
na kartach dzieł Gombrowicza i Schulza odnaleźć można liczne
tekstowe dowody wskazujące, iż problematyka cielesności (a nawet
szerzej: materii) sytuowała się w centrum zainteresowania tych pisarzy – właśnie wokół niej organizowali oni swoje poglądy. Wprawdzie obecność tego zagadnienia w ich twórczości dostrzeżono bardzo wcześnie, lecz jego ranga nie została odpowiednio doceniona.
Zwracali na nie uwagę już pierwsi recenzenci prozy Gombrowicza
i Schulza, by wspomnieć tylko napisany w latach trzydziestych XX
wieku w konwencji pamfletu Dwugłos o Schulzu Kazimierza Wyki
i Stefana Napierskiego czy tekst Ignacego Fika zatytułowany Literatura choromaniaków. Podczas gdy pierwszy ganił teksty Schulza za „redukcjonizm fizjologiczny”1, drugiego drażniło „bujne
rozplenienie wegetatywności” 2, które uznał za przejaw nadmiernego,
niepotrzebnego wyeksponowania motywu materii w opowiadaniach
drohobyckiego autora, co, zdaniem komentatora, zaowocowało przerostem formy nad treścią, przesadnym nagromadzeniem ornamentyki. W przekonaniu Napierskiego jej funkcją miało być maskowanie niedostatku sensu we wspomnianych utworach. Z kolei Ignacy
Fik następująco podsumował literackie dokonania Gombrowicza
i Schulza: „Byle się dobrać do wrzodów, miejsc wstydliwych, brudnych zakątków” 3.
Dorobek schulzologii i gombrowiczologii, jeśli chodzi o badania
nad problematyką cielesności, nie daje się sprowadzić do rozpoznań sformułowanych przez krytyków współczesnych Gombrowiczowi i Schulzowi, później także wspomniana problematyka nie
została wyczerpująco opisana. Powstały jednak ważne teksty litera-
626 - Nalewajk_kopiaCS4.indd 8
2010-11-03 11:00:46