La lyophilisation appliquee au sauvetage des livres et documents

La lyophilisation appliquee au sauvetage des livres et documents
endommages par l’eau : une etude RAMP accompagnee de principes
directeurs / etablie par John M. McCIeary. — Paris : UNESCO, 1987.
— VIII, 50 s.
W o d a i ogień są głów nym i w rogam i książek i p a p ie ru . Je d n a k p o d c za s g d y p o sp a len iu
z książek p o z o sta je tylko p o p ió ł, zniszczenia p o d w pływ em w ody d a ją p e w n ą sz a n sę o calen ia.
C zęsto d ochodzi do pow ażnych zniszczeń w trak cie pożarów w m a g a zy n a c h b ib lio teczn y ch , gdy
d o g a szen ia o g n ia sto su je się w odę. W ówczas książki, k tó ry c h n ie s tra w ił ogień, u le g a ją u sz k o d z en iu
p o d w pływ em wody. Szkody w yrządzane przez w odę zw iększają się z u p ły w e m c za su . R a to w an ie
książek s ta je się coraz bardziej uciążliw e, czasochłonne i kosztow ne. S p o so b em n a om inięcie
czy n n ik a c za su je s t zam rożenie.
S ta ra n ie m U N ESC O u k a z a ła się p ra c a n a te m a t ra to w a n ia k sią że k i d o k u m en tó w zniszczonych
p rzez w odę z a p o m o c ą liofilizacji. Je st to m e to d a p o leg a jąc a n a u p rz e d n im z am ro że n iu p rz e d m io ­
tów zam oczonych w te m p e ra tu rz e około —30° w celu ich w ysuszenia p o p rz ez su b lim a c ję p o d
n isk im ciśnieniem (w próżni) i w te m p e ra tu rz e niższej o d te m p e ra tu ry z am ro że n ia. S u b lim a c ja
p o z w ala w yelim inow ać wodę.
A u to r p ra c y ro zp o cz y n a swe rozw ażania o d z e b ra n ia całej serii d a n y ch z w iązan y ch w szcze­
gólności z zachow aniem się p a p ie ru p o d w pływ em w ody (w chłanianie i pęcznienie, zak ażen ie m i­
krobiologiczne, sklejanie się k a rte k , przem ieszczanie się a tra m e n tu i barw ników ), o m aw ia korzyści
sta b iliza cji p rz ez zam rożenie (w strzym anie rozw oju p ro c esu pleśnienia, u trw a le n ie rozpuszczonego
a tra m e n tu i barw ników , zapobieganie sklejaniu się k a rte k , um ożliw ienie do b rej o rg an izacji p ra c y
p rz ez w strz y m an ie d z ia ła n ia czynnika c z a su ).
N a stę p n ie om aw ia dw ie m e to d y używ ane do suszenia zam oczonych dok u m en tó w i książek:
liofilizację (m e to d ę d z ia ła ją c ą p rzez sublim ację) i suszenie w p ró ż n i (p rzez p a ro w an ie ). O p o w ia d a
się p rz y ty m z a t ą pierw szą. L iofilizacja je s t m e to d ą z n a n ą ju ż o d p ołow y X V III w ieku, ale z aczęto
j ą stosow ać d opiero w k ońcu XIX w ieku; początkow o do konserw acji p ro d u k tó w fa rm a ce u ty cz n y ch
i żyw nościow ych, okazów biologicznych i obiektów archeologicznych.
N ajw ięcej m iejsca (16 stro n ) pośw ięca a u to r n a p o d a n ie k o n k re tn y c h p rzy k ła d ó w sto so w an ia
liofilizacji w różnych k ra ja c h E u ropy i A m eryki p o d c za s pow odzi w w ielkich b ib lio tek a ch i a rch i­
w ach, głów nie z la t 70. i 80.
Z kolei om aw ia p rz y rz ą d y służące do liofilizacji, rozw aża p ro b lem kosztów , p o d a je w ykaz
środków m niej kosztow nych d o z am ra ż a n ia i suszenia książek i papierów w p rz y p a d k a c h n a g ły c h ,
w ym ienia n ie d o s ta tk i m e to d y liofilizacji, p ro p o n u je w sp ó łp ra cę re g io n a ln ą m ię d z y b ib lio tek a m i,
in sty tu c ja m i publicznym i i przedsiębiorstw am i.
B a rd z o in te resu jąc y je s t ro zd ział Wolna trybuna w sprawie liofilizacji, w k tó ry m p o d a n y
z o s ta ł zestaw 24 p y ta ń i odpow iedzi n a te m a t szczegółow ych z a g a d n ie ń zw iązanych z o rg a n iz ac ją
p ro c e su liofilizacji, jeg o w ad i zalet.
N a zakończenie a u to r p isze o p rzew idyw aniu s t r a t i p o d a je o b sz e rn ą b ibliografię (75 p o z y ­
cji). P ra c a u z u p e łn io n a je s t dw om a rysunkam i (profil krzyw ej ciśn ien ia p a ry w odnej i sc h e m a t
uproszczonej liofilizacji) o ra z dw iem a ta b e la m i (jed n o stk i p o m ia ru ciśn ien ia w kom orze p ró ż n io ­
wej i re la c je p om iędzy te m p e ra tu rą i ciśnieniem p ary , wody, lo d u ). P ra c a je s t sk o n stru o w an a
b a rd z o p rzejrzyście, n a 45 stro n a c h te k s tu fo rm a tu folio konsekw entnie ro z w ija n e s ą z ag a d n ie ­
n ia zaanonsow ane w szczegółow ym spisie treści p e łn ią cy c h z ara ze m rolę in d e k su przedm iotow ego,
n a p is a n a p ro sty m języ k iem (oryginał angielski).
N ależy d o d a ć p o n a d to , że je s t o n a kolejną p o z y cją serii w ydaw anej p rz ez G en era ln y P ro g ra m
In fo rm acji i U N ISIST p rz y U N E S C O , a w szczególności w iąże się z p ro g ra m e m R A M P d o sp raw
d o k u m en tó w i archiw ów . C elem o b u w ym ienionych program ów je s t opracow yw anie n o rm , m e to d
i re g u ł p rz e tw a rz a n ia i p rz e sy ła n ia inform acji specjalistycznej oraz tw o rzen ie k o m p aty b iln y c h
system ów inform acji, um ożliw ianie k ra jo m rozw ijający m się stw o rzen ia w ła sn y c h b a z d a n y ch
i p rz y łą c z e n ia ich d o ju ż istniejących, prom ow anie tw orzenia n a ro d o w y ch system ów inform acji
o ra z ro z w ija n ia w sp ó łp racy m iędzynarodow ej, kształcen ie specjalistów i użytkow ników inform acji
w dziedzinie inform acji naukow ej, biblio tek arstw a i archiw istyki.
O m a w ian a p ra c a z ajm u je się je d n y m zagadnieniem , a le b a rd z o in te resu jąc y m i is to tn y m . W p i­
śm iennictw ie p olskim n ie m a z b y t w ielu publikacji pośw ięconych zab ezp ie cz an iu zbiorów p rz e d
zniszczeniam i i ra to w an iu ju ż zniszczonych, m oże z w y jątk iem książki J. W ieprzkow skiego Vadem e c u m konse rw acji książki, W arszaw a 1983. W arto było b y p rzybliżyć j ą czytelnikow i p o lsk iem u
lu b , co b y ło b y n a w et bardziej p rz y d a tn e , z ająć się w prow adzeniem m e to d y liofilizacji w Polsce.
Beata A n n a Cessak
Zakład Nauk Pomocniczych Historii
i Bibliotekoznawstwa UMCS