Życie religijne w cesarstwie rzymskim

Życie religijne w cesarstwie rzymskim
Cesarstwo rzymskie akceptowało różnorodność religijną pod warunkiem, że rozprzestrzeniające się
obce kulty nie zagrażały pozycji cesarza. Z dużą nieufnością odnoszono się tylko do judaizmu, który –
jako religia monoteistyczna – nie uznawał kultu cesarza. Żydzi byli jednak wspólnotą żyjącą na
obrzeżach imperium, dość wyizolowaną, więc i ich wiarę w jednego boga tolerowano.
Upowszechnianie się kultów wschodnich
Rosnącej popularności kultów wschodnich w cesarstwie sprzyjał fakt, że żołnierze formacji
posiłkowych, rozlokowani po całym terytorium cesarstwa, rekrutowali się głównie z jego wschodnich
rejonów.
Rozprzestrzeniał się kult bogini Kybele – frygijskiej Wielkiej Macierzy. Na wiosnę przez
trzynaście dni organizowano uroczystości ku czci Kybele. Obrzędy były pełne egzaltacji, mówiły o
śmierci i zmartwychwstaniu.
Równie popularny stał się kult irańskiego Mitry, boga światłości i Słońca, związanego z
porządkiem kosmicznym, który urodził się ze skały 25 grudnia i wychowywał wśród pasterzy. Mitra
był uosobieniem męstwa, prawdomówności, lojalności. Był szczególnie popularny wśród rzymskich
legionistów. Identyfikowano go często z greckim bogiem światłości Heliosem.
Sytuacja w Judei
W I wieku p.n.e. Judea została rzymską prowincją w wyniku podbojów Gnejusza Pompejusza
(wcześniej była częścią monarchii Seleukidów). Religia żydowska miała charakter monoteistyczny,
Żydzi oczekiwali na nadejście Mesjasza, który wyzwoli naród wybrany przez Boga.
W społeczeństwie żydowskim w I wieku p.n.e. istniało kilka grup o charakterze religijnopolitycznym. Saduceusze wywodzili się z wyższych warstw społecznych i uważali się za strażników
świątyni jerozolimskiej (nazwa tego ugrupowania pochodzi od kapłańskiego rodu Sadoka). Spośród
ich grona rekrutowali się najwyżsi kapłani tworzący Sanhedryn. Saduceusze uznawali Pismo,
natomiast odrzucali ustną tradycję judaizmu. Ulegali wpływom kultury hellenistycznej: popularna
była wśród nich filozofia stoicka i epikurejska. Podobnie jak epikurejczycy, nie wierzyli w możliwość
życia po śmierci, nie uznawali teorii wskrzeszenia zmarłych. Byli zwolennikami współpracy z
Rzymem, nie mieli ambicji niepodległościowych. Uchodzili za kosmopolitów.
Faryzeusze (z greckiego: oddzieleni) reprezentowali judaizm ludowy, odwołujący się nie tylko do
Tory, ale i do tradycji ustnej. Tworzyli gminy religijne, na których czele stali mistrzowie (rabbi).
Wierzyli w nadejście Mesjasza, nieśmiertelność duszy i zmartwychwstanie. Domagali się
przestrzegania drobiazgowych przepisów rytualnych, za co byli szczególnie krytykowani przez swych
przeciwników. Swoje nauki głosili w synagogach. W sensie politycznym byli partią środka:
przeciwstawiali się zarówno hellenizacji i romanizacji Żydów, jak i walce o niepodległość, którą
uważali w istniejących warunkach za mrzonkę.
Zeloci (z greckiego: gorliwi) w kwestiach ściśle religijnych w pełni zgadzali się z faryzeuszami,
natomiast byli zagorzałymi zwolennikami walki o niezależność państwa żydowskiego, przeciwko
panowaniu rzymskiemu. Odegrali decydującą rolę w postaniu, które wybuchło w Judei w 66 roku i
doprowadziło do interwencji rzymskiej, zakończonej zburzeniem Jerozolimy w roku 70.
Wiedzę o esseńczykach (z aramejskiego: pobożni) czerpiemy ze zwojów papirusu znalezionych w
Qumran nad Morzem Martwym w latach 1947-1960. Wyłania się z nich obraz Żydów żyjących w
eremickiej wspólnocie, przeciwnych jakimkolwiek formom przemocy, wierzących w ostateczne
zwycięstwo dobra nad złem. Byli ascetami, dążyli do utrzymywania mistycznej więzi z bogiem.
Na początku I wieku działalność misyjną w Judei prowadził Jezusa z Nazaretu, głosząc religię
miłości, wiarę w życie pozagrobowe i zbawienie wieczne, w nadejście Królestwa Bożego.
Przedstawiał się swym zwolennikom jako Syn Boży. Rzymski namiestnik Judei Poncjusz Piłat skazał
Jezusa na śmierć przez ukrzyżowanie za burzenie porządku publicznego i dążenie do władzy
królewskiej.
Jedynym źródłem informacji o życiu Jezusa są Ewangelie, a przede wszystkim najstarsza z nich,
Ewangelia według św. Marka, która powstała około trzydziestu lat po śmierci Jezusa. Z tego źródła
wiemy, że Jezus z Nazaretu urodził się w Betlejem za panowania Oktawiana Augusta, gdy władcą
Judei był Herod Wielki. Z kolei w Ewangelii według św. Łukasza czytamy, że Jezus przyszedł na
świat, gdy w Judei przeprowadzany był spis ludności. Historyk żydowski Józef Flawiusz twierdzi, że
spis taki odbył się w latach 6-7 n.e. Jezus nauczał najpierw w Galilei, a później w Jerozolimie. Popadł
w konflikt z Sanhedrynem, propagując nieortodoksyjne podejście do nakazów Tory – i z rozkazu
Sanhedrynu został aresztowany, a następnie przekazany Rzymianom. Pierwsi wyznawcy nadali
Jezusowi drugie imię Chrystus (greckie christos – namaszczony, pomazaniec).
Chrześcijaństwo religią uniwersalną
Misjonarzem, który doprowadził do tego, że chrześcijaństwo z sekty judaizmu przeistoczyło się w
religię uniwersalną, był Paweł z Tarsu, żyjący około 3-64 roku. Pochodził z Cylicji w Azji Mniejszej,
w młodości był wyznawcą judaizmu i gorliwym faryzeuszem, przeszedł na chrześcijaństwo ok. roku
36. Rozpoczął przyjmowanie do wspólnoty chrześcijańskiej nie-Żydów, głosząc, iż chrześcijaninem
może zostać każdy człowiek niezależnie od przynależności etnicznej i pochodzenia społecznego oraz
niezależnie od swego dotychczasowego życia i przekonań. Dzięki jego działalności misyjnej gminy
chrześcijańskie zaczęły masowo powstawać w Azji Mniejszej, Grecji, Macedonii i na Cyprze.
Ekspansja nowej religii stała się szczególnie intensywna od II wieku. Chrześcijaństwo znajdowało
wyznawców głównie wśród ludności miejskiej, przede wszystkim na wschodzie imperium.
Pierwsi chrześcijanie
Przywódcami duchowymi poszczególnych gmin chrześcijańskich byli biskupi. Do ich zadań należało
między innymi organizowanie jałmużny jako formy pomocy najuboższym.
Poglądy pierwszych chrześcijan charakteryzowały się pacyfizmem – pierwszym chrześcijanom
nie wolno było nosić broni. Głosili oni konieczność podporządkowania się władzy doczesnej w
nadziei na przyszłe zbawienie wieczne (każda władza pochodzi od Boga).
Przyczyną prześladowania chrześcijan przez cesarzy rzymskich był fakt, iż odrzucali oni boski
kult cesarza i głosili rychły koniec świata, a więc uznano ich za burzycieli porządku publicznego.
Prześladowania chrześcijan nabrały masowego charakteru w połowie III wieku, gdy imperium
rzymskie weszło w stadium głębokiego kryzysu społeczno-politycznego. Cesarz Decjusz ogłosił w
roku 249 edykt nakazujący powszechne karanie chrześcijan. Został on anulowany w roku 260 przez
cesarza Galliena. Ostatnie edykty nakazujące prześladowanie chrześcijan wydał Dioklecjan w roku
303.