STUDIA NAD FOSFOREM W GLEBACH TERENÓW GÓRZYSTYCH

JADWIGA WONDRAUSCH
STUDIA NAD FOSFOREM W GLEBACH TERENÓW GÓRZYSTYCH
Zakład G leb ozn aw stw a W SR L ublin
Celem pracy było w yjaśnienie ubóstw a gleb terenów górzystych
w przysw ajalny fosfor, a w zw iązku z tym określenie ogólnych zasobów
fosforow ych gleby, charak teru form fosforu glebowego oraz poznanie
zdolności sorpcyjnych badanych gleb wobec tego składnika.
O bjęty badaniam i m ateriał glebow y pochodzi z terenów fliszow ych
woj. rzeszowskiego i krakow skiego, przy czym przew ażająca ilość gleb
należy do Pogórza K arpackiego w raz z Dołami Jasielsko-Sanockim i
0 charakterze podgórskim , część zaś próbek rep rezen tu je gleby górskie
Beskidu i Podhala. Przedstaw iają one pod względem użytkow ania dużą
rozm aitość, od gleb leśnych i łąkow ych do gleb odłogowych i u p raw ­
nych włącznie. Przew ażają ilościowo (65%) gleby b ru n atn e kw aśne
1 właściwe, 32,5% stanow ią gleby bielicowe, a 11,5% m ady i czarne
ziemie.
Oznaczenia fosforu w ykonano w edług m etody Kaili, zastosowanej przez
В o h n e g o, przy czym zastąpiono odpędzanie H 2SO 4 i prażenie w piecu
utlenianiem substancji organicznej na m okro kw asem azotowym. Miało
to na ce]u w yelim inow anie błędu m etodycznego (w ytw arzanie się m etafosforanu). Opracowano rów nież m odyfikację kolorym etrycznego oznacza­
nia fosforu z SnC b, oznaczenia sorpcji, przystosow ano do w arunków ana­
lizy oznaczenie żelaza za pomocą KCNS i glinu alum inonem w obecności
kw asu tioglikolowego oraz uproszczono m etodę rozkładu odczynnika
Tam ma.
Uzyskane dane analityczne w ykazują dość znaczną zaw artość fosforu
(ogólnego) w badanych glebach terenów górzystych; w edług podziału
przyjętego przez P r i a n i s z n i k o w a m ożna je zaliczyć do gleb za­
sobnych bądź średnio zasobnych w fosfor ogólny.
N ajbogatsze w fosfor są m ady i czarne ziemie, jak rów nież gleby
b runatne w ytw orzone z łupków. Z aw ierają one w poziomie próchnicznym 99,24— 184,29 mg P 2O 5 ogólnego, w w arstw ach zaś głębszych około
200 mg, a naw et ponad 300 mg P 2O 5/IOO g gleby. Średnią zasobność
Studia nad fosforem w glebach terenów górzystych
643
w ykazują na ogół gleby bielico we i b ru n atn e kw aśne pyłow e oraz w y­
tw orzone z drobnoziarnistych piaskowców (59,80— 87,47 mg P 2O 5/IOO g
gleby). Ubogie natom iast w fosfor są przew ażnie gleby leśne w szystkich
typów glebowych, zwłaszcza położone na stokach, w których ilość fos­
foru ogółem w aha się dla w arstw górnych w granicach 16—46 mg
P 2O 5/IOO g gleby, w głębszych zaś obniża się niekiedy naw et do 7,5 mg
P 0O5 . I tylko w specyficznych w arunkach, a więc na skale m acierzystej
bogatej w fosfor, bądź przy podsiąkaniu zasobniejszych w fosfor wód
m ogą pow stać gleby leśne zasobne w fosfor (około 115— 129 mg fosforu
ogólnego w 100 g gleby w poziomie akum ulacyjnym ).
Różnice w zaw artości fosforu ogólnego są znaczne, zależnie od pod­
łoża oraz sposobu użytkow ania gleb. M niejsze w ahania w ykazują na
ogół gleby upraw ne, z w yjątkiem bogatych w fosfor gleb w ytw orzonych
z łupków, w których te rozpiętości m iędzy m aksim um i m inim um są
szczególnie wysokie. Duże w ahania w ykazują rów nież odłogi.
W glebach bielicow ych najw iększa ilość fosforu ogólnego w ystępuje
w poziomie próchnicznym , w glebach b ru n atn y ch zaś m aksim um fosfo­
ru zaznacza się w poziom ach głębszych. W m adach, a szczególnie w czar­
nych ziem iach rozm ieszczenie fosforu jest na ogół związane z zaw arto­
ścią substancji organicznej tych gleb.
Z aw artość fosforu m ineralnego w zrasta zazwyczaj z głębokością. Jego
udział procentow y dochodzi do 20— 40% w dw u górnych w arstw ach
gleby, do 60— 95% P 2O 5 ogólnego w głębszych poziom ach i przekracza
zaw artość organicznych związków fosforu kilka- a naw et kilkunasto­
krotnie.
N ajw ięcej fosforu nieorganicznego w ykazują m ady, w których zazw y­
czaj na całej głębokości przew aża form a nieorganiczna nad związkam i
organicznym i fosforu. N ajm niejszą zaw artością fosforu organicznego
odznaczają się zw ykle gleby leśne.
W poziomie próchnicznym bądź w dwóch w ierzchnich w arstw ach
gleby związki organiczne fosforu przew ażają nad form ą nieorganicz­
ną i przekraczają 50%), a czasem naw et 70% ogólnej ilości tego
składnika.
Choć ubytek organicznej form y fosforu z głębokością zw iązany jest
niew ątpliw ie z zanikiem substancji organicznej, nie w ykazuje on ścisłej
z nią współzależności; przyczyną jest w ykształcanie się odm iennego cha­
ra k te ru substancji organicznej, bogatszej w fosfor od próchnicy w arstw
w ierzchnich.
Stosunek С : P organicznego, obrazujący w edług К a i 1 i możliwość
m ikrobiologicznego rozkładu bądź akum ulacji organicznego fosforu,
nie zawsze jest m iarodajny przy ocenie dynam iki tej form y w glebach
terenów górzystych.
5 — R oczniki G leb ozn aw cze dod.
644
J. Wondrausch
Badane gleby w ykazują na ogół znaczną sorpcję fosforu i to naw et
te, które są zasobne w fosfor ogólny. Szczególnie zaś w yraziście w ystę­
puje ona w silnie kw aśnych ubogich glebach leśnych, w których ilość
wiązanego fosforu może dochodzić do 500% ogólnej zaw artości P 2O 5 .
G leby upraw ne w iążą niezależnie od ich ty p u i pochodzenia około 30—
200% ogólnej ilości fosforu, co odpow iada 24— 85 mg sorbow anego P 2O5
w 100 g gleby, w zasobnych zaś glebach naw et około 141 mg P 2O 5 .
Przyczyną silnej sorpcji fosforu w glebach terenów górzystych jest
praw dopodobnie odkładanie się trudno rozpuszczalnych połączeń zarów ­
no m ineralnych, jak i organicznych. Sorpcja ta zachodzi głównie na
cząsteczkach fazy stałej. W skazyw ałaby na to w yraźna zależność sorpcji
od glinu rozpuszczalnego w odczynniku Tam ma, przy braku zależności
od glinu ruchom ego.
W większości gleb zaznacza się w yraźny związek m iędzy sorpcją
a zaw artością fosforu ogólnego w glebie (odw rotna zależność) i glinu roz­
puszczalnego w odczynniku Tam m a (prosta zależność). Zależność ta w y­
stępuje jeszcze dobitniej, gdy weźm ie się pod uw agę stosunek sorbow a­
nego fosforu do fosforu ogólnego, obrazujący aktualny b rak tego skład­
nika w glebie, czyli „niedosyt fosforu”, którego następstw em jest znacz­
na siła w iążąca wobec fosforanu. Na podstaw ie otrzym anych w yników
m ożna wnosić, że u większości badanych gleb terenów górzystych przy­
czyną ubóstw a fosforowego nie jest tylko brak fosforu w glebie (są one
raczej średnio zasobne lub naw et zasobne w ten składnik). Pow oduje
je raczej odkładanie się go w postaci tru d n o dostępnych dla roślin po­
łączeń organicznych fosforu, część ich bow iem w ystępuje w form ie nie­
rozpuszczalnej w kw aśnych w yciągach, bądź w form ie tru d n o przy­
sw ajalnych związków nieorganicznych, w ytw orzonych na drodze sorpcji
chemicznej (duża ilość związków żelaza i glinu przy kw aśnym odczynie
sprzyjającym ich aktyw ności). Część fosforu ulega sorpcji fizyko-che­
m icznej na cząsteczkach fazy stałej. A ktualny niedobór fosforu w ba­
danych glebach terenów górzystych m ożna by częściowo zm niejszyć
przez zw apnow anie tych gleb. Zabieg ten spow odow ałby zm niejszenie
aktyw ności żeli żelaza i glinu oraz usunięcie toksycznego w pływ u glinu
ruchom ego w silnie zakw aszonych glebach tych terenów . Ponadto przez
w apnow anie m ożna by zwiększyć aktyw ność biologiczną tych gleb i dzię­
ki tem u uruchom ić ich rezerw y fosforowe.