Elżbieta Janowska

Roœliny zielne jako wskaŸniki przemian œrodowiska
w Rezerwacie Biosfery „Puszcza Kampinoska”
361
El¿bieta Janowska
Katedra Nauk o Œrodowisku Glebowym
Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego
Rakowiecka 26/30, 02-528 Warszawa
e-mail: [email protected]
Roœliny zielne jako wskaŸniki przemian œrodowiska
w Rezerwacie Biosfery „Puszcza Kampinoska”
Herbaceous plants as indicators of environmental changes
in Biosphere Reserve „Kampinoska Primaeval Forest”
Streszczenie
Przedstawiono wyniki badañ zawartoœci mikroelementów Cu, Zn, Pb, Ni, Cr, Cd w ujêciu dynamicznym w latach 1991-1999 w roœlinach jednoliœciennych (trawy i turzyce) i dwuliœciennych
(borówka czernica, konwalia majowa, konwalijka dwulistna, szczaw, piêciornik) oraz w mchu
i paproci orlicy jak równie¿ w próbach mieszanych roœlin. Próbki roœlin pobrano w 21 punktach
strefy rdzenia i strefy buforowej w Rezerwacie Biosfery „Puszcza Kampinoska”. Zawartoœæ mikroelementów w roœlinach zielnych jest wynikiem g³ównie nap³ywu zanieczyszczeñ atmosferycznych
z innych regionów. W okresie badawczym iloœæ pierwiastków œladowych w roœlinach nieco zmniejszy³a siê lub pozosta³a na tym samym poziomie. Puszcza Kampinoska jest obszarem z zachowanym
œrodowiskiem naturalnym. Okresowy i punktowo wystêpuj¹cy wzrost zawartoœci Zn, Pb, Ni, Cd
w roœlinach na obrze¿ach Warszawy lub w pobli¿u dróg œwiadczy o istniej¹cym zagro¿eniu antropopresj¹.
Summary
This work presents the results of research upon the content of microelements Cu, Zn, Pb, Ni.
Cr, Cd in a dynamic approach in the years 1991–1999 in samples of monocotyledonous plants
(grasses and sedges) and dicoledonous plants (Vaccinium myrtillus, Convallaria majalis, Majanthemum bifolium, Rumex sp., Potentilla sp.), Pteridium aquillinum and in moss as well as in mixed
samples of plants. The test samples were drawn in 21 points of the core zone and of the buffer
zone in the Biosphere Reserve „Kampinoska Primaeval Forest”. The content of microelements in
herbaceous plants is the result of atmospheric pollutants inflow from other regions. In the investigated period the amount of trace elements in plants decreased or remained on the same level.
Kampinoska Primaeval Forest is a region with preserved natural environment. Rare cases of the
increase of Zn, Pb, Ni, Cd content in plants at some points in the peripheries of Warsaw or in the
vicinity of roads are the indication of a threat of antropopressure.
362
El¿bieta Janowska
Wprowadzenie
Kampinoski Park Narodowy w 2000r. zosta³ w³¹czony do Œwiatowej Sieci Rezerwatów Biosfery
decyzj¹ Miêdzynarodowej Rady Koordynacyjnej Programu UNESCO MaB z dn. 20.01.2000 r. jako
Rezerwat Biosfery „Puszcza Kampinoska”. Rezerwaty Biosfery ustanawiane s¹ na obszarach prawnie chronionych, gdy¿ wynika to z wymogu zapewnienia im trwania bez drastycznej ingerencji
cz³owieka. Posiadaj¹ inn¹ zasadê ochrony – wyraŸn¹ strefowoœæ (ryc.1): œciœle okreœlon¹ strefê
centraln¹ (strefê rdzenia) otaczaj¹ kolejne strefy przejœciowe dopuszczaj¹ce coraz intensywniejsz¹
gospodarkê ludzk¹. W proces ochrony Rezerwatów Biosfery w³¹czaj¹ siê lokalne spo³ecznoœci,
które powinny korzystaæ z nich tak, aby ich nie niszczyæ (Breymeyer 2000). Jednym z celów powstania Sieci jest, wg ramowego statutu, umo¿liwienie prowadzenia badañ i monitoringu œrodowiska.
Badania gleb, wód i roœlin prowadzone s¹ w Katedrze Gleboznawstwa (obecnie Katedra Nauk
o Œrodowisku Glebowym) od wielu lat (Dobrzañski, Konecka-Betley (red) 1983, 1986, KoneckaBetley (red) 1994, Konecka-Betley i in.1999). W niniejszej pracy zawartoœæ mikroelementów
w roœlinach zielnych wybrano jako jeden ze wskaŸników stanu i przemian œrodowiska. Zmiany
w zawartoœci mikroelementów w czêœciach nadziemnych roœlin s¹ przede wszystkim wynikiem
dop³ywu na obszar Puszczy zanieczyszczonego powietrza z innych regionów, gdy¿ gleby tego
obszaru wykazuj¹ niski poziom zawartoœci metali ciê¿kich odpowiadajacy wartoœciom dla t³a geochemicznego wiêkszoœci ska³ osadowych. Celem pracy jest ocena stanu œrodowiska na podstawie wybranych roœlin wskaŸnikowych, jedno- i dwuliœciennych na tle zmiennoœci czasowej i przestrzennej.
Obiekt, materia³ i metody badañ
Roœliny pobrano w 21 punktach z 2 stref Rezerwatu Biosfery „Puszcza Kampinoska” (ryc. 1).
W strefie rdzenia obejmuj¹cej obszary ochrony œcis³ej po³o¿one s¹ punkty na terenie rezerwatów
– Krzywa Góra (18), Nart (21), Niepust (1) i bardzo blisko rezerwatów – Wilków (19) i Po¿ary (5). Strefa
buforowa czyli obejmuj¹ca obszary ochrony czêœciowej i krajobrazowej rozpatrywana jest w podziale na czêœæ wschodni¹, œrodkow¹ i zachodni¹ ze wzglêdu na równole¿nikowe rozci¹gniêcie
terenu Puszczy Kampinoskiej. Czêœæ wschodni¹ reprezentuj¹ punkty: Palmiry 20, Janówek 7, Rogacz 8, Sieraków 3, Opaleñ 11, Lipków 2, Buda 9, £awy 10. W czêœci œrodkowej le¿¹ punkty:
Wilków 12, Rybitew 16, D¹browa Nowa 17, Grabina 6, zaœ w czêœci zachodniej i pó³nocno - zachodniej – Granica 4, Myszory 15, Famu³ki Brochowskie 14, Piaski Duchowne 13.
Analizowano wybrane gatunki roœlin zielnych dwuliœciennych (borówka czernica – Vaccinium
myrtillus, konwalia majowa – Convallaria majalis, konwalijka dwulistna - Majanthemum bifolium,
piêciornik - Potentilla sp., szczaw - Rumex sp., paproæ orlica - Pteridium aquilinum) i mchu - Pleurosium, mieszane próby roœlin jednoliœciennych (trawy i turzyce) oraz próby mieszane roœlin ³¹kowych lub runa leœnego.
Badania prowadzono w ujêciu dynamicznym w latach 1991–1999. Roœliny (liœcie i cienkie ³odyŸki) pobierano z kilku miejsc z powierzchni ok. 10m2 , na pocz¹tku lipca w latach badawczych. Próbki
nie myte suszono w temp. 65 oC, a nastêpnie materia³ mielono i spopielono na sucho
w piecu muflowym w temperaturze ok. 500 oC. Popió³ rozpuszczono na gor¹co w 10% HCl i s¹czono. W tak przygotowanym roztworze oznaczono mikroelementy: Cu, Zn, Pb, Ni, Cr, Cd metod¹
ASA.
Wyniki i dyskusja
Iloœci mikroelementów oznaczone w poszczególnych próbkach roœlin pochodz¹cych z jednego
punktu s¹ zbli¿one. Poziom zawartoœci mikroelementów nie zmieni³ siê zdecydowanie w okresie
badawczym 1991-1999 r. Iloœæ pierwiastków œladowych w roœlinach nieco zmniejszy³a siê lub
pozosta³a na tym samym poziomie. W niektórych punktach wymienione dalej mikrosk³adniki wystêpuj¹ na poziomie nieco podwy¿szonym w porównaniu do stanu pocz¹tkowego (1991 r.), doty-
Roœliny zielne jako wskaŸniki przemian œrodowiska
w Rezerwacie Biosfery „Puszcza Kampinoska”
Ryc. 1. Lokalizacja punktów badawczych w Puszczy Kampinoskiej (wg Andrzejewska i in. 2000)
363
Fig. 1. Location of points of investigation in Kampinoska Primaveal Forest (according to Andrzejewska i in. 2000)
364
El¿bieta Janowska
czy to zw³aszcza Zn, Pb, Ni, Cd na terenie strefy buforowej po³o¿onym blisko granicy z Warszaw¹.
W ostatnich latach ograniczono zasiêg zanieczyszczeñ przemys³owych a wzrasta lokalny ruch samochodowy, st¹d niektóre gatunki, wystêpuj¹ce w punktach strefy rdzenia lub buforowej, po³o¿onych blisko dróg lokalnych (Palmiry, Nart, Wilków 19), mog¹ mieæ nieco wiêcej mikroelementów
w porównaniu do lat ubieg³ych. Obserwuje siê równie¿ w minionym piêcioleciu, punktowo, podwy¿szon¹ zawartoœæ cynku, niklu czy okresowo wzrost zawartoœci o³owiu w ostatnio aktywizuj¹cych siê gospodarczo miejscowoœciach np. Lipkowie. Zaobserwowany wzrost zawartoœci jest
niewielki. Okresowa zmiennoœæ w zawartoœci mikroelementów w roœlinach mo¿e œwiadczyæ
o falowym nap³ywie pewnych iloœci zanieczyszczonego powietrza na teren Puszczy Kampinoskiej.
Zaznaczaj¹ca siê zmiennoœæ na przestrzeni lat uzasadniona faktem, ¿e zdarza³y siê okresowo bardzo du¿e, niekiedy ekstremalne stê¿enia mikroelementów, np. Zn w powietrzu (Wierzbicki 1998).
Maksymalne iloœci pierwiastków œladowych (tab. 1, ryc. 2-5) jakie wystêpuj¹ w próbkach strefy
rdzenia (strefy ochrony œcis³ej) - s¹ nastêpuj¹ce: Cu do 23mg/kg (z wyj¹tkiem mchu); Zn do 56mg/
kg; Pb do 10mg/kg (z wyj¹tkiem mchu); Ni do 6mg/kg; Cr do 4,8mg/kg; Cd do 1.6mg/kg. W czêœci
wschodniej strefy buforowej (Rogacz, Opaleñ, Lipków) spotyka siê nieco wiêksze iloœci niektórych
mikroelementów co jest wynikiem nap³ywu zanieczyszczeñ z terenu Warszawy i wp³ywu lokalnego przemys³u (tab. 2, ryc. 6-8). Najwiêksze spotykane zawartoœci w próbkach tej czêœci strefy
buforowej wynosz¹: Cu do 21mg/kg; Zn do142mg/kg; Pb do 10mg/kg; Ni do 9mg/kg; Cr do 5,8mg/
Lokalizacja
Locatio
Roœlina
Plant
Krzywa
Góra 18
orlica; Pteridium sp.
94-97 13
konwalia, Convallaria 94-97 9-23
sp.;
94-97 6-17
trawa, grass;
lata Cu
years
7-16
7-17
5-29
6-12
5-19
Zn
Pb
Cr
Cd
mg/kg
44-51 5-8
35-39 5-8
10-6 0,5-4,8 0,5-0,7
2-2,5 0,5-3,5 1,3-1,5
16-56 3-7
1-6
0,5-4,8 0,4-0,6
2-5
2-2,5
1-5
1-4
1-6
0,5-4,3
0,5-3,5
0,5-4,8
0,5-4,3
0,5-3,8
2-4
1-6
0,5-2 0,6-0,8
0,5-4,3 0,2-0,9
4
0,8
2-8
2-6
0,5-4,3 1,2-1,6
0,5-4 1-1,5
32-46
23-31
26-43
16-30
16-43
4-9
6-7
4-19
3-6
3-8
mieszane, mixed;
borówka, Vaccinium ;
Wilków 19 mech, Pleurozium;
orlica, Pteridium;
mieszane, mixed
91-97
91-99
94-98
94-99
91-99
Po¿ary 5
mieszane, mixed;
piêciornik, Potentilla;
93-97 6-19 39-54 5-7
91-99 8-20 30-43 2-10
Niepust
trawy i turzyce, grasses 91
and sedge
Nart 21
konwalia, Convallaria; 94-99 4-15
94-99 5-23
konwalijka,
Majanthemum
11
Ni
44
7
20-42 3-9
16-25 4-9
0,5-0,9
0,4-0,6
0,2-0,7
0,3-0,7
0,3-0,8
0,3
Tab. 1. Zawartoœæ mikroelementów w roœlinach z obszaru ochrony œcis³ej Rezerwatu
Biosfery „Puszcza Kampinoska” (zakresy zawartoœci)
Tab. 1. Content of microelements in plants from the area of rigorous protection of Biosphere
Reserve „Kampinoska Primaveal Forest” (ranges of amounts)
Roœliny zielne jako wskaŸniki przemian œrodowiska
w Rezerwacie Biosfery „Puszcza Kampinoska”
60
10
Wilków 19 - borówka
50
Wilków 19 - borówka
8
mg/kg
40
mg/kg
365
30
20
6
4
2
10
0
0
1991
1993
1994
1995
1996
1997
1991
1998
1993
1994
1995
lata
Cu
Zn
1996
1997
1998
lata
Ni
Pb
Cr
Cd
Ryc. 2a, 2b. Zawartoœæ mikroelementów w borówce, punkt 19
Fig. 2a, 2b. Content of microelements in Vaccinium, point 19
60
Wilków 19 - mec
8
40
mg/kg
mg/kg
10
Wilkó w 19 - mech
50
30
20
6
4
2
10
0
0
1991
1993
1994
1995
1996
1997
1991
1998
1993
1994
1995
lata
Cu
Zn
1996
1997
1998
lata
Pb
Ni
Cr
Cd
Ryc. 3a, 3b. Zawartoœæ mikroelementów w mchu, punkt 19
Fig. 3a, 3b.
60
50
Content of microelements in moss, point 19
Wilków 19 - roœliny mieszane leœne
mg/kg
mg/kg
40
30
20
10
0
1991 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
Wilków 19 - roœliny
mieszane leœne
1991
1993
1994
1995
lata
Cu
Zn
Pb
1996
1997
1998
1999
lata
Ni
Cr
Cd
Ryc. 4a, 4b. Zawartoœæ mikroelementów w próbach mieszanych roœlin, punkt 19
Fig. 4a, 4b. Content of microelements in mixed samples of plants, point 19
kg; Cd do 1,1mg/kg. Œrodkowe i zachodnie obszary strefy buforowej (tab. 2a, rys. 9-10) charakteryzuj¹ siê podobnymi maksymalnymi zawartoœciami Cu i Cd, nieco mniejszymi (o 1-2 mg/kg) iloœciami Pb, Ni, Cr i zaœ iloœci¹ Zn max. do 76 mg/kg.
Porównanie z literatur¹ jest mo¿liwe dla mchu i borówki czernicy, gdy¿ s¹ to gatunki najczêœciej
analizowane w zbiorowiskach leœnych (Czarnowska i in. 1983, Czarnowska, Gworek 1986, 1992,
366
El¿bieta Janowska
Na rt 21
80
70
konwa lia ma jowa
9
8
konwa lijka dwulistna
60
50
mg/kg
mg/kg
Nart 21
10
40
30
20
10
konwalia majow
konwalijka dwulistna
7
6
5
4
3
2
1
0
0
94
97
98
99
Cu
94
la ta
Zn
97
98
99
94
97
98
99
94
97
98
99
lata
Ni
Pb
Cr
Cd
Ryc. 5a, 5b. Zawartoœæ mikroelementów w konwalii majowej i konwalijce dwulistnej,
punkt 21
Fig. 5a, 5b. Content of microelements in Convallaria and Majanthemum, point 21
Lokalizacja
Location
Roœlina
Plant
Lata Cu
years
Zn
Pb
Ni
Cr
Cd
mg/kg
Wschodnia czêœæ strefy buforowej, East part of buffer zone
Palmiry 20 borówka, Vaccinium;
94-99 7-18 21-32
trawa, grass;
94-99 3-20 35-44
Janówek 7 mieszane, mixed
94-97 14-21 34-78
4-7
3-4
7-8
2-6
2-6
4-5
3-4
0,4-0,5
0,5-3,5 0,5-0,7
0,5-2,5 0,8-0,9
Rogacz 8
3-56
2-6
0,4-3,3 0,4-0,8
Sieraków 3
Opaleñ 11
Lipkó
Buda 9
£awy 10
trawy i turzyce, grasses
and sedges
mieszane, mixed
91-97 8-21
91-97 11-18 14-104 2-8
3-9
0,5-3,5 0,9-1,0
trawy i turzyce, grasses
and sedges
trawy, turzyce; grasses,
sedges
mieszane, mixed
91
6
5
0,7
5-8
2-5
0,5-3,8 0,3-0,6
91-97 13-20 65-142 5-10
3-6
0,5-5,8 0,8-1,1
trawy, turzyce; grasses,
sedges
mieszane, mixed
trawy, turzyce; grasses,
sedges;
mieszane, mixed
mieszane, mixed
trawy i turzyce, grasses
and sedges
93-99 7-20
14-47
3-7
2-7
0,5-3,5 0,1-0,6
91-99 9-21
91-97 9-14
31-45
38-47
4-8
3-6
3-7
2-4
0,5-3
0,2-3
91
9
91
9
91-97 7-16
64
38
30-35
4
3
3-6
5
5
2-5
0,9
0,5
0,7
0,3
0,5-3,5 0,3-0,7
9
38-48
39
91-97 14-19 53-67
0,5
0,3-0,9
0,0-0,5
Tab. 2. Zawartoœæ mikroelementów w roœlinach z obszaru strefy buforowej Rezerwatu
Biosfery „Puszcza Kampinoska” (zakresy zawartoœci)
Tab. 2. Content of microelements in plants from the buffer zone of Biosphere Reserve
„Kampinoska Primaveal Forest” (amount ranges)
Roœliny zielne jako wskaŸniki przemian œrodowiska
w Rezerwacie Biosfery „Puszcza Kampinoska”
60
10
Po¿ary 5 - piêciornik
50
Po¿ary 5 - piêciornik
8
mg/kg
40
mg/kg
367
30
20
6
4
2
10
0
0
1991
1991 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
1993
1994
Zn
1996
1997
1998
1999
lata
lata
Cu
1995
Ni
Pb
Cr
Cd
Ryc. 6a, 6b. Zawartoœæ mikroelementów w piêciorniku, punkt 5
Fig. 6a, 6b. Content of microelements in Potentilla, point 5
60
Lipków - traw y i turzyce
50
mg/kg
mg/kg
40
30
20
10
0
1991
1993
1994
1995
1996
1998
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
Lipków - trawy i turzyce
1991
1999
1993
1994
1995
lata
Cu
1996
1998
1999
lata
Zn
Pb
Ni
Cr
Cd
Ryc. 7a, 7b. Zawartoœæ mikroelementów w trawach i turzycach, punkt 2
Fig. 7a, 7b. Content of microelements in grasses and sedges, point 2
60
Lipków - roœliny mieszane leœne
50
mg/kg
mg/kg
40
30
20
10
0
1991 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
Cu
lata
Zn
Pb
Lipków - roœlin
mieszane leœne
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
1991
1993
1994 1995
1996
1997
lata
Ni
Cr
Ryc. 8a, 8b. Zawartoœæ mikroelementów w próbach mieszanych roœlin, punkt 2
Fig. 8a, 8b. Content of microelements in mixed samples of plants, point 2
Cd
1998
1999
368
El¿bieta Janowska
Lokalizacja Roœlina
Lata Cu
Zn
Pb Ni Cr
Cd
Location
Plant
years
mg/kg
Œrodkowa czêœæ strefy buforowej, Midle part of buffer zone
Grabina 6
trawy, turzyce; grasses,
91-97 7-16 21-26 4-8 1-4 0,4-4 0,2-0,4
sedges
mieszane, mixed
91
7
41
7
5
0,7
0,3
piêciornik, Potentilla;
91-97 9-16 29-41 6-7 2-5 0,5-4,3 0,4-0,6
szczaw Rumex
91-97 9-20 34-52 6-9 2-6 0,5-4 0,4-0,5
D¹browa
mieszane, mixed
91-94 7-16 37-41 4-6 2-5 0,7-3,8 0,5-0,6
Nowa 17
trawy, grasses
94
16
28
5
1
3,5
0,5
Rybitew 16
trawy, turzyce; grasses,
91-97 7-16 38-48 6-7 2-3 0,7-2,8 0,2-0,5
sedges
Wilków 12
trawy, turzyce; grasses,
91-94 6-19 330-2 3-6 3-5 0,2-4,3 0,3-0,4
sedges
mieszane, mixed
91
8
37
4
7
0,9
0,4
Zachodnia i pó³nocno-zachodnia czêœæ strefy buforowej, West and north - west part of buffer
zone
Famu³ki
trawy,turzyce; grasses,
91-97 4-16 22-73 4-6 2-5 0,6-3,3 0,3-0,4
Broch. 14
sedges
Myszory 15 trawy, turzyce; grasses,
91-97 8-14 20-37 4-6 2-4 0,5-3,5 0,2-0,5
sedges
mieszane, mixed
91-97 8-15 38-45 5-8 2-4 0,5-2,5 0,4-0,6
Granica 4
Piaski
Duchowne 13
piêciornik, Potentilla;
mieszane, mixed
szczaw Rumex;
trawy, grasses
trawa, grass;
91
91-97
91-97
91-97
91-99
10
8-17
6-16
7-14
5-20
47
56-66
35-76
22-29
22-38
4
3-7
4-6
3-7
3-7
6
1-5
2-5
1-5
1-5
0,5
0,3-4,3
0,2-4,8
0,3-4,3
0,4-3,8
0,4
0,4-0,8
0,4-0,8
0,3-0,5
0,2-0,6
Tab. 2a. Zawartoœæ mikroelementów w roœlinach obszaru strefy buforowej Rezerwatu
Biosfery „Puszcza Kampinoska” (zakresy zawartoœci)
Tab. 2a. Content of microelements in plants of buffer zone of Biosphere Reserve „Kampinoska
Primaeval Forest” (amount ranges)
Palmiry 20
80
70
borówka
10
9
trawa
8
50
mg/kg
mg/kg
60
40
30
Pa lmiry 20
borówka
tra wa
7
6
5
4
3
20
2
10
0
94
97
98
99
Cu
94
lata
Zn
97
Pb
98
99
1
0
94
97
98
99
Ni
Ryc. 9a, 9b. Zawartoœæ mikroelementów w borówce i trawie, punkt 20
Fig. 9a, 9b.
Content of microelements in Vaccinium and grass, point 20
94
lata
Cr
97
Cd
98
99
Roœliny zielne jako wskaŸniki przemian œrodowiska
w Rezerwacie Biosfery „Puszcza Kampinoska”
60
Piaski Duchowne - trawa
trawa
50
mg/kg
mg/kg
40
30
20
10
0
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
Piaski Duchowne - trawa
1991
1991 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
lata
lata
Cu
369
Zn
Pb
Ni
Cr
Cd
Ryc. 10a, 10b. Zawartoœæ mikroelementów w trawie, punkt 13
Fig. 10a, 10b. Content of microelements in grass, point 13
M yszory
80
70
tra wy
10
9
miesza ne
8
tra wy
miesza ne
7
50
mg/kg
mg/kg
60
M yszory
40
30
20
6
5
4
3
2
1
0
10
0
91
94
97
91
Cu
lata
Zn
94
Pb
97
91
94
97
91
Ni
lata
Cr
94
97
Cd
Ryc. 11a, 11b. Zawartoœæ mikroelementów w trawie i próbach mieszanych roœlin, punkt 15
Fig. 11a, 11b. Content of microelements in grass and in mixed samples of plants, point 15
Gworek, Degórski 2000; Klich, Szarek - £ukaszewska 2001). Mchy wychwytuj¹ g³ównie wiêcej Cu,
Zn i Pb w porównaniu z innymi gatunkami roœlin (Janowska 1994), co jest potwierdzone w niniejszych badaniach w stosunku do Cu i Pb. W porównaniu z danymi dla Puszczy Kampinoskiej sprzed
kilkunastu lat (Czarnowska i in. 1983, Czarnowska, Gworek 1986, 1992) mech zgromadzi³ dwukrotnie mniej cynku i o³owiu, a nieco wiêcej miedzi. Mech z Rezerwatu Biosfery „Puszcza Kampinoska”
zawiera podobny poziom Cu, Zn, Pb, Cr, a nieco wiêcej Ni i Cd w porównaniu z mchem pochodz¹cym z niezanieczyszczonych œrodowisk województwa suwalskiego (Klich, Szarek-£ukaszewska
2001), choæ na pocz¹tku okresu badawczego iloœci tych pierwiastków by³y wiêksze. Zawartoœæ Pb,
Zn w borówce Rezerwatu Biosfery jest podobna jak w transekcie gleb leœnych s³abo zanieczyszczonych (Gworek, Degórski 2000).
Przedstawione wyniki upowa¿niaj¹ do stwierdzenia, ¿e pomimo wystêpowania w roœlinach
nieco wy¿szych zawartoœci pierwiastków œladowych ni¿ zalecaj¹ Ramowe wytyczne dla rolnictwa
(Kabata i in. 1983, Janowska 1996) w stosunku do roœlin paszowych i konsumpcyjnych, Puszcza
Kampinoska jest obszarem z zachowanym œrodowiskiem naturalnym. Stanowisko takie potwierdzaj¹ badania ektopróchnic i poziomów akumulacyjnych gleb (Czêpiñska-Kamiñska, Janowska 2000)
i oraz gleb organicznych (Oko³owicz 2000) z tego terenu.
Na podstawie powy¿szych rozwa¿añ mo¿na zaproponowaæ jako roœliny wskaŸnikowe nie tylko
roœliny wy¿sze, np. ig³y sosny (Jastrzêbska i in. 1995, Gworek, Degórski 2000), czêsto stosowane
gatunki jak borówka czernica czy mech (Czarnowska i in. 1983, Czarnowska, Gworek 1986, 1992,
Grodziñska i in. 1997, Gworek, Degórski 2000) lub mniszek lekarski (Czarnowska, Milewska 2000,
Kabata-Pendias i in. 1999), ale równie¿ roœliny zielne wystêpuj¹ce w du¿ej liczebnoœci w ró¿nych
zbiorowiskach leœnych lub ³¹kowych.
370
El¿bieta Janowska
Wnioski
1.
Zawartoœæ mikroelementów w roœlinach zielnych jest wynikiem g³ównie zanieczyszczeñ
powietrza, szczególnie na obszarach wykazuj¹cych w glebach niskie ich zawartoœci.
2.
Roœlinami wskaŸnikowymi mog¹ byæ ró¿ne gatunki runa leœnego lub ³¹kowego wystêpuj¹ce w du¿ej liczebnoœci, trawy oraz próby mieszane roœlin.
3.
Na podstawie kilkuletnich badañ dynamicznych mo¿na stwierdziæ, ¿e obszar Rezerwatu
Biosfery „Puszcza Kampinoska” nie jest zanieczyszczony.
4.
Okresowy i punktowo wystêpuj¹cy wzrost zawartoœci mikroelementów w roœlinach œwiadczy o istniej¹cym zagro¿eniu antropopresj¹ w wyniku nap³ywu mas zanieczyszczonego
powietrza.
Literatura
Andrzejewska A., Ferchmin M., Lubañski A., Owadowska E., 2000: Charakterystyka przyrodnicza (Puszcza Kampinoska), Puszcza Kampinoska, 2(26): 3-12
Breymeyer A., 2000: Rezerwaty Biosfery MaB, 30 lat historii i stan obecny, Puszcza Kampinoska, 2(26): 1-2
Czarnowska K., Gworek B. Kozanecka T., 1983: Zawartoœæ metali ciê¿kich w glebach i mchu
Kampinoskiego Parku Narodowego w: „Wp³yw dzia³alnoœci cz³owieka na œrodowisko glebowe w Kampinoskim Parku Narodowym”, Wyd. SGGW-AR Wwa: 123-137
Czarnowska K., Gworek B., 1986: Metale ciê¿kie w glebach i mchu rezerwatu Granica Kampinoskiego Parku Narodowego w: Wp³yw dzia³alnoœci cz³owieka na œrodowisko glebowe
Kampinoskiego Parku Narodowego 1984-1985”, wyd. SGGW-AR Wwa: 155-163
Czarnowska K., Gworek B., 1992: Heavy metal content of moss from Kampinos National Park
in Poland, Environmental Geochemistry and Health, 14(1): 9-14 .
Czarnowska K., Milewska A., 2000: The content of heavy metals in an indicator plant (Taraxacum officinale) in Warsaw, Polish Journal of Environmental Studies, 9, 2: 125-128.
Czêpiñska-Kamiñska D., Janowska E., 2000: Metale ciê¿kie w glebach wybranych krajobrazów geochemicznych Kampinoskiego Parku Narodowego jako wskaŸnik antropogenizacji
œrodowiska. Zesz. Probl. PNR z. 471: 895-902.
Dobrzañski B., Konecka-Betley K. (red., red.), 1983: Wp³yw dzia³alnoœci cz³owieka na œrodowisko glebowe w Kampinoskim Parku Narodowym. Wyd. SGGW-AR, Warszawa, ss.227.
Dobrzañski B., Konecka-Betley K. (red., red.), 1986: Wp³yw dzia³alnoœci cz³owieka na œrodowisko glebowe Kampinoskiego Parku Narodowego. Wyd. SGGW-AR, Warszawa, ss.187.
Grodziñska i in., 1997: Ocena ska¿enia œrodowiska Polski metalami ciê¿kimi przy u¿yciu mchów
jako biowskaŸników , Wwa, Bibl. Monit. Œrod.: 30-34.
Gworek B., Degórski M., 2000: Borówka (Vaccinium myrtillus) oraz ig³y sosny (Pinus silvestris)
wskaŸnikami zanieczyszczeñ œrodowiska metalami ciê¿kimi w wybranych siedliskach borowych na obszarze Polski. Roczn. Gleb. 51,1/2: 79-86.
Janowska E., 1994: Gromadzenie makro- i mikrosk³adników w wybranych roœlinach Kampinoskiego Parku Narodowego, w: Prognozowanie przemian w³aœciwoœci chemicznych gleb
Kampinoskiego Parku Narodowego na tle innych komponentów œrodowiska przyrodniczego, Wyd. Fundacja „Rozwój SGGW”: 115-127.
Janowska E., 1996: Dynamika sk³adu chemicznego roœlin Kampinoskiego Parku Narodowego,
Materia³y VII Ogólnopolskiego Sympozjum ZMŒP, Toruñ: 89-90.
Roœliny zielne jako wskaŸniki przemian œrodowiska
w Rezerwacie Biosfery „Puszcza Kampinoska”
371
Jastrzêbska A., Szablewski L., Buszewski B., 1995: Zastosowanie igie³ sosny jako bioindykatora w monitoringu ska¿enia œrodowiska lotnymi zwi¹zkami siarki, Ekologia i Technika, 6(18),
Bydgoszcz: 14-17.
Kabata-Pendias A., Motowicka-Terelak J., Piotrowska M., Terelak H., Witek T., 1993: Ocena
stopnia zanieczyszczenia gleb i roœlin metalami ciê¿kimi i siark¹. Ramowe wytyczne dla
rolnictwa. IUNG, Pu³awy: 1-20.
Kabata-Pendias A., Piotrowska M., Bolibrzuch E., 1999: Badania gleb i roœlin oraz metody
analizy chemicznej w Zintegrowanym Monitoringu Œrodowiska Przyrodniczego w: ZŒMP
Propozycje programowe, Warszawa, Bibl. Monitoringu Œrodowiska: 87-95.
Klich M., Szarek-£ukaszewska G., 2001: Ocena ska¿enia œrodowiska regionu œl¹sko-krakowskiego oraz bielsko-bialskiego metalami ciê¿kimi przy u¿yciu mchu (Pleurozium Schreberi)
jako biowskaŸnika, Przegl. Geol., 49, 1: 86-90.
Konecka-Betley (red.), 1994: Prognozowanie przemian w³aœciwoœci chemicznych gleb Kampinoskiego Parku Narodowego na tle innych komponentów œrodowiska przyrodniczego, Wyd.
Fundacja „Rozwój SGGW”. ss. 148.
Oko³owicz M., Zawartoœæ metali ciê¿kich w glebach organicznych Puszczy Kampinoskiej. Zesz.
Probl. PNR z. 471: 1075-1079.
Ramowy Statut Œwiatowej Sieci Rezerwatów Biosfery, 1995, UNESCO MaB, Sewilla.
Wierzbicki A., 1998: Raport Stacji Bazowej ZMŒP Kampinoskiego Parku Narodowego za lata
hydrologiczne 1994-1997. Stan geoekosystemów Polski w latach 1994-1997, Warszawa,
Bibl. Monit. Œrod.: 161-181.
372
El¿bieta Janowska