Nowe stanowisko żmijowca czerwonego Echium russicum

PIOTR CHMIELEWSKI
22-600 Tomaszów Lubelski, ul. Jana Pawła II 16/29
e-mail: [email protected]
Nowe stanowisko żmijowca czerwonego
Echium russicum J.F. Gmel.
na Wyżynie Zachodniowołyńskiej
Żmijowiec czerwony należy do gatunków objętych w Polsce
ochroną ścisłą, a jako gatunek zagrożony został umieszczony
w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (kategoria CR) (Czarnecka, Kucharczyk 2001). Jest rośliną wieloletnią, osiągającą
wysokość 1 m, w całości gęsto owłosioną. Łodyga jest sztywna, nierozgałęziona i ciemno punktowana. Liście różyczkowe
są podługowato-lancetowate, zwężające się w ogonek. Liście
łodygowe, o podobnym kształcie, są znacznie mniejsze. Walcowaty kwiatostan, nie przekraczający 1/2 długości łodygi, składa się z licznych, gęsto ułożonych kilkukwiatowych skrętków.
Umieszczone na krótkich szypułkach grzbieciste kwiaty mają
barwę krwistoczerwoną. Żmijowiec czerwony kwitnie od maja
do sierpnia (Pawłowski 1963). Zapylają go głównie trzmiele,
rzadziej muchówki i motyle z rodziny Noctuidae (Szafer 1969).
Owocem są jajowato-trójkątne rozłupki (Piękoś-Mirkowa,
Mirek 2003). Siedliskiem żmijowca czerwonego są silnie nasłonecznione zbocza wapienne lub lessowe o ekspozycji południowej i południowo-wschodniej (Czarnecka, Kucharczyk
2001). Rośnie w murawach z klasy Festuco-Brometea (Zając
A., Zając M. 1997).
Żmijowiec czerwony jest gatunkiem pontyjsko-pannońskim
(Zając A., Zając M. 1997), a swoim zasięgiem obejmuje połu16
dniowo-wschodnią Europę od Moraw i Austrii po południową
i środkową Rosję. Ponadto występuje w Turcji (góry Taurus),
na Kaukazie i w północnej Armenii (Hegi 1975). Polskie stanowiska żmijowca czerwonego znajdują się na północno-zachodniej granicy zasięgu tego gatunku. Podawano go z 16 stanowisk
w obrębie Wyżyny Lubelskiej i Wyżyny Zachodniowołyńskiej
(Czarnecka, Kucharczyk 2001). Po 1980 r. potwierdzono zaledwie 2 z nich: w rezerwacie częściowym „Skarpa Dobużańska” w Dobużku koło Łaszczowa oraz na zboczach doliny Bugu
nieopodal Czumowa, chronionych jako pomnik przyrody (Kucharczyk, Wójciak 1995, Czarnecka, Kucharczyk 2001).
Na stanowisku objętym ochroną rezerwatową obserwowano w
2001 r. łącznie 22 osobniki żmijowca czerwonego, w tym jedynie 6 z kwitnącymi pędami. W Czumowie stwierdzono w 1996 r.
52 osobniki tego gatunku, z czego 15 zakwitło (Czarnecka,
Kucharczyk 2001). Na liczebność żmijowca na stanowisku w
dolinie Bugu wpłynął fakt, że w 1993 r. uzupełniono populację
osobnikami pochodzącymi z uprawy w Ogrodzie Botanicznym
UMCS w Lublinie (Dąbrowska i in. 1997).
W czerwcu 2006 r. odkryto nowe stanowisko żmijowca
czerwonego nieopodal wsi Posadów koło Łaszczowa (kwadrat
ATPOL GF 07) w obrębie Grzędy Sokalskiej na Wyżynie Zachodniowołyńskiej. Stanowisko znajduje się w odległości ok. 12 km
od najbliższej populacji na „Skarpie Dobużańskiej”. Opisywany
gatunek zasiedla strome lessowe zbocze doliny rzeki Kamionki, znajdujące się po wschodniej stronie szosy Posadów–Telatyn. Zaobserwowano jeden kwitnący okaz rosnący w murawie
kserotermicznej o powierzchni ok. 0,5 ha, należącej do zespołu Thalictro-Salvietum pratensis. Działka gruntowa porośnięta
wspomnianą murawą jest własnością prywatną. Żmijowcowi
towarzyszą inne, rzadkie i chronione gatunki roślin: goryczka
krzyżowa Gentiana cruciata i pierwiosnka lekarska Primula veris. Ponadto występują tutaj: szałwia łąkowa Salvia pratensis,
rutewka mniejsza Thalictrum minus, kostrzewa bruzdkowana
Festuca rupicola, wilczomlecz sosnka Euphorbia cyparissias,
lucerna sierpowata Medicago falcata, żebrzyca roczna Seseli annuum oraz perz siny Elymus hispidus i in. (Chmielewski
P., Cymbała R., Michalczuk J., Michalczuk W., mat. niepubl.).
17
Pomimo poszukiwań autorowi nie udało się odnaleźć innych
okazów żmijowca. Przeczesywanie murawy utrudniał wysoki
stopień jej zwarcia, który w przyszłości może przyczynić się do
wytworzenia tzw. wojłoku stepowego i zaniku interesujących
gatunków flory. Groźny dla populacji żmijowca czerwonego
może być również spływ środków ochrony roślin oraz nawozów z sąsiadujących ze zboczem pól uprawnych. W związku
z powyższym, zalecane jest objęcie muraw kserotermicznych w
dolinie Kamionki ochroną w formie użytku ekologicznego i ich
regularne koszenie. Wniosek o utworzenie użytku ekologicznego jest w fazie przygotowań.
Podziękowania
Dziękuję Pani dr Renacie Piwowarczyk za cenne uwagi do powyższego
artykułu i pomoc w oznaczeniu gatunków towarzyszących.
SUMMARY
A new locality of Echium russicum J.F. Gmel
in the Wyżyna Zachodniowołyńka Upland (E Poland)
Echium russicum is a protected species classified as critically
endangered (CR) in the Polish Red Data Book. It has become
extinct in 14 localities in Wyżyna Lubelska Upland and Wyżyna
Zachodniowołyńska Upland. Only 2 localities have persisted: the
„Skarpa Dobużańska” nature reserve near Dobużek (50o34’ N, 23o44’
E), and the protected steppe slope near Czumów (50o46’ N, 23o58’ E),
both in the Bug river valley. Echium russicum grows in thermophilous
grasslands of Festuco-Brometea class. In June 2006 a new locality
of this species was discovered close to Posadów village (50o30’ N,
23o50’ E; ATPOL GF 07), which is located 12 km SE from the nearest
population in the „Skarpa Dobużańska” reserve. It grows in ThalictroSalvietum pratensis plant association on a steep loess slope of the
Kamionka stream together with other protected, rare, and noteworthy
plants: Gentiana cruciata, Primula veris, Salvia pratensis, Thalictrum
minus, Festuca rupicola, Euphorbia cyparissias, Medicago falcata,
Seseli annuum, and Elymus hispidus. Only one flowering plant of
18
E. russicum has been found. The increasing plant density in this
slope and the use of pesticides and herbicides in nearby fields pose
threat to the thermophilous grassland. Therefore, this new locality of
E. russicum needs active protection.
PIŚMIENNICTWO
Czarnecka B, Kucharczyk M. 2001. Echium russicum J.F. Gmel.
Żmijowiec czerwony. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.).
Polska Czerwona Księga Roślin. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN,
Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków.
Dąbrowska K, Franszczak-Być M., Sawicki R. 1997. Żmijowiec
czerwony Echium rubrum w Czumowie nad Bugiem. Chrońmy
Przyr. Ojcz. 53, 3: 87-89.
Hegi G. 1906-1987. Illustierte Flora von Mitteleuropa. 3 Aufl. (1966ff.). P. Parey. Berlin–Hamburg.
Kucharczyk M., Wójciak J. 1995. Ginące i zagrożone gatunki roślin
naczyniowych Wyżyny Lubelskiej, Roztocza, Wołynia Zachodniego
i Polesia Lubelskiego. Ochr. Przyr. 52: 33-46.
Pawłowski B. (red.). 1963. Flora polska. PWN, Kraków, t. 10: 157158.
Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. 2003. Atlas roślin chronionych. Multico,
Warszawa.
Szafer W. 1969. Kwiaty i zwierzęta. PWN, Warszawa: 104, 208.
Zając A., Zając M. (red.). 1997. Atlas rozmieszczenia roślin
naczyniowych chronionych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp.
Inst. Bot. UJ, Kraków.
19