Wiedza o społeczeństwie do egzaminu

Wiedza o społeczeństwie do egzaminu - cz .I
Człowiek i społeczeństwo
1.Osoby, które mają wspólne zainteresowania i wyznają podobne wartości, tworzą trwałe zbiorowości,
czyli grupy społeczne. W ich skład wchodzą np. przyjaciele czy uczniowie klasy szkolnej.
Grupy społeczne dzielimy ze względu na ich liczebność (grupy małe lub duże), rodzaj członkostwa
(grupy formalne i nieformalne), rodzaj więzi łączących ludzi tworzących daną zbiorowość (grupy
pierwotne bądź wtórne) oraz ze względu na trwałość (grupy trwałe albo krótkotrwałe).
Podstawową grupą społeczna jest rodzina. Stanowi ona przykład grupy małej, pierwotnej,
nieformalnej i trwałej. Wyróżnia się rodzinę dwupokoleniową, składającą się z rodziców i dzieci, a
także rodzinę wielopokoleniową, którą tworzą rodzice, ich potomstwo oraz np. dziadkowie.
liczebność
Grupy małe:
• rodzina,
• drużyna sportowa.
Grupy duże:
• mieszkańcy miasta,
Podział grup społecznych ze względu na:
rodzaj więzi
rodzaj członkostwa
Grupy wtórne:
Grupy formalne:
• wielbiciele zespołu
• uczniowie tej samej szkoły,
muzycznego,
• związek wędkarski.
Grupy pierwotne:
Grupy nieformalne:
• mieszkańcy danej miejscowości,
• zespół muzyczny
trwałość
Grupy trwałe:
• organizacja religijna,
• partia polityczna.
Grupy krótkotrwałe:
• osoby przebywające
w kawiarni,
2.Sposoby rozwiązywania konfliktów: mediacje (mediator pomaga się dogadać); negocjacje
(rozmawiamy i szukamy rozwiązania); arbitraż (sędzia rozstrzyga) głosowanie (większość
zwycięża); proces sądowy.
3. Powszechnie uznawane zasady i wzorce zachowań określa się jako normy społeczne. Ich zadaniem
jest zapewnienie ładu w funkcjonowaniu zbiorowości oraz ochrona ważnych dla każdego człowieka
wartości. Członkowie społeczeństwa mają obowiązek przestrzegania norm prawnych. Nieuznawanie
pozostałych zasad nie podlega karom. Wybór norm moralnych, religijnych czy obyczajowych zależy
od indywidualnej decyzji danej osoby. Jedną z norm obyczajowych jest tolerancja, która polega na
poszanowaniu cudzych poglądów, uczuć, zachowań czy wyglądu. Nieuznawanie odmiennych
przekonań i upodobań określa się jako nietolerancję. Zjawisko to jest zazwyczaj krzywdzące dla osób
lub grup społecznych, których dotyczy. Wyróżniamy m.in. nietolerancję rasową, religijną, polityczną i
narodowościową.
4. Osobę mówiącą określa się jako nadawcę, a osobę słuchająca – jako odbiorcę. Przekazywanie
informacji odbywa się na dwa sposoby: werbalnie – za pomocą słów (ustnie i pisemnie) – oraz
niewerbalnie, poprzez mowę ciała, czyli m.in. postawę, gesty, mimikę i ton głosu.
Ważnym sposobami porozumiewania się są dyskusja i debata. Dyskusja to wymiana poglądów
popartych odpowiednio dobranymi argumentami. Muszą wziąć w niej udział co najmniej dwie osoby.
Odmianą dyskusji jest debata. Jej uczestnicy występują w określonej kolejności. Nad przebiegiem
rozmowy czuwa wyznaczona osoba.
5.Społecznością nazywa się wspólnotę ludzi, których łączą: miejsce zamieszkania, podobne potrzeby i
cele, tradycja oraz zbliżone warunki życia. Ze względu na wielkość terytorium zamieszkiwanego
przez daną zbiorowość wyróżniamy społeczność lokalną, regionalną, krajową, kontynentalną i
światową. Społeczność lokalną tworzą np. mieszkańcy danej wsi lub dzielnicy miasta.
Naród i państwo
6. Ojczyzna to miejsce, z którym człowiek odczuwa szczególnie bliski związek. Najczęściej jest to
kraj urodzenia i zamieszkania danej osoby bądź miejsce, skąd pochodzą jej przodkowie. Wielu ludzi
jest także związanych emocjonalnie z najbliższym otoczeniem, np. konkretną miejscowością, wsią czy
dzielnicą. Takie miejsca są dla nich małą ojczyzną, określaną też jako ojczyzna lokalna.
Patriota – kocha swój kraj, szanuje inne
Nacjonalista – uważa, że interesy jego narodu są najważniejsze
Szowinista – wielbi własny naród, nienawidzi innych
Rasista – uważa, że wartość człowieka zależy od koloru skóry
Ksenofob – nie lubi obcych, ich języka, kultury
Kosmopolita – uważa, że ojczyzną jest cały świat („tam ojczyzna, gdzie dobrze)
Holocaust – zagłada Żydów z czasie II wojny światowej
7. Mniejszością narodową nazywamy grupę przedstawicieli danego państwa zamieszkującą na
terenie innego państwa. Jej przedstawiciele najczęściej dbają o zachowanie własnych zwyczajów,
kultury, języka oraz tradycji, czyli tożsamości narodowej. W Polsce występuje m.in. mniejszość
niemiecka, ukraińska i białoruska.
Mniejszości etniczne to obywatele danego państwa utożsamiający się z narodem, który nie
posiada własnego państwa, choć wyróżniają się charakterystycznymi zwyczajami lub odmiennym
językiem, tworzą jeden naród z resztą mieszkańców kraju. W Polsce zaliczamy do nich m.in.
Karaimów, Łemków, Romów oraz Tatarów.
Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce mają zagwarantowane m.in. w konstytucji prawo do
zachowania oraz rozwijania swojej tradycji i kultury, a także do posługiwania się własnym językiem i
wyznawania dowolnej religii.
Polonię tworzą członkowie narodu polskiego mieszkający poza granicami Polski i dbający o
zachowanie tożsamości narodowej. Najczęściej są to emigranci, którzy opuścili ojczyznę, np. z
przyczyn ekonomicznych czy politycznych lub ich potomkowie. Starają się jednak utrzymać kontakt
z państwem, w którym się urodzili i czują się Polakami.
8. Naród to zorganizowana zbiorowość, której członków łączą wspólne dzieje, pochodzenie, kultura, a
także przywiązanie do podobnej tradycji. Osoby tworzące daną nację posługują się zazwyczaj tym
samym językiem. Przedstawiciele narodu mają zwykle świadomość istniejących między nimi więzi,
czyli poczucie tożsamości narodowej. Członków tej wspólnoty łączy również dziedzictwo
narodowe. Składają się na nie m.in. najważniejsze dzieła sztuki, utwory literackie, zabytki i obyczaje.
Polskie symbole narodowe to: biało-czerwona flaga, godło (biały orzeł w koronie na czerwonym tle)
oraz hymn („Mazurek Dąbrowskiego”). Są one obecne zawsze podczas obchodów polskich świąt
narodowych: rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja oraz święta odzyskania niepodległości (11
listopada).
9. Zorganizowaną zbiorowość ludzi mającą własne instytucje i funkcjonującą na obszarze danego
państwa nazywamy społeczeństwem. Tworzy ono określony system wartości.
Klasy społeczne tworzą obywatele o zbliżonym poziomie wykształcenia, podobnym zawodzie i
statusie materialnym. Wyróżnia się trzy klasy społeczne: wyższą, średnią oraz niższą.
10. Państwo to oddzielone granicami terytorium zamieszkiwane przez trwałą wspólnotę ludzi.
Zbiorowość ta (społeczeństwo) podporządkowana jest władzy, którą cechuje niezależność od innych
krajów.
Państwo unitarne charakteryzuje się wewnętrzną jednolitością. Oznacza to, że całe jego terytorium
podlega takiemu samemu prawu oraz władzy centralnej. Natomiast państwo federacyjne składa się z
autonomicznych regionów posiadających własne prawo oraz władze.
Każde państwo ma własne terytorium, podlegające władzy. Charakteryzuje się ponadto
suwerennością (niezależnością). Jego cechą jest także przymusowość. Oznacza ona stosowanie
środków prawnych, które skłaniają obywateli do podporządkowania się istniejącym przepisom.
Obywatelstwo potwierdza przynależność człowieka do konkretnego państwa. Osoba posiadająca
obywatelstwo danego kraju ma określone prawa i obowiązki.
11. Funkcje państwa: zewnętrzne (obrona kraju i jego interesów; kontakty międzynarodowe);
wewnętrzne (tworzenie i egzekwowanie prawa, zapewnianie bezpieczeństwa, kierowanie
administracją)
Formy państwa: monarchia (władca dożywotni, dziedziczny lub elekcyjny) i republika (wybierany
na kadencję prezydent)
12.Systemy rządów:
Autorytarny:-dyktatura jednostki lub grupy; ludzie nie wpływają na decyzje władz, ale mają swobodę
w życiu prywatnym, gospodarczym czy kulturalnym; za sprzeciwianie się władzy - represje (Białoruś,
II Rzeczpospolita za Piłsudskiego)
Totalitarny: jedna partia, jeden wódz (kult wodza) , jedna ideologia; terror wobec opozycji,
całkowite podporządkowanie społeczeństwa państwu; cenzura i całkowita kontrola nad massmediami; gospodarka podporządkowana państwu (Korea Płn, Chiny, ZSRR)
Demokratyczny: obywatele wybierają w wyborach władze; -trójpodział władzy; władza przestrzega
prawa, są wolności obywatelskie; może działać legalna opozycja; gospodarka wolnorynkowa
Rodzaje demokracji (rządy ludu):
-Przedstawicielska – wybieramy reprezentantów ( posłowie, prezydent) oni rządzą w naszym imieniu
-Bezpośrednia – podejmujemy ważne decyzje: referendum, inicjatywa ludowa (100 000 obywateli
może zgłosić swój projekt do Sejmu);
-Zasady demokracji: trójpodział władzy, szacunek dla praw mniejszości, pluralizm polityczny (może
działać wiele partii, stowarzyszeń itp.)
W demokracji większościowej decyzje podejmuje większa część społeczeństwa. Może wówczas
okazać się, że przyjęte postanowienia nie uwzględniają niektórych praw mniejszości lub nawet je
łamią. W demokracji konstytucyjnej przywileje wszystkich obywateli zapisane są w konstytucji i
innych aktach prawnych. Dzięki temu niemożliwe jest uchwalenie przez większość przepisów, które
naruszałyby prawa innych mieszkańców kraju.
17. Organizacje pozarządowe to niezależne od władz państwowych instytucje podejmujące działania
na rzecz społeczności lokalnej lub całego Społeczeństwa. Ze względu na różnice w funkcjonowaniu
dzieli się je na fundacje i stowarzyszenia.
Wolontariuszami nazywamy ludzi działających bezinteresownie (bez wynagrodzenia) na rzecz osób
potrzebujących pomocy. Biorą oni udział np. w przedsięwzięciach podejmowanych przez fundacje i
stowarzyszenia.
Człowiek w gospodarce rynkowej
13. Jako gospodarkę określa się wszystkie działania związane z wytwarzaniem dóbr i świadczeniem
usług w danym państwie. Do jej najważniejszych działów należą przemysł, usługi oraz rolnictwo.
Wszystkie dziedziny gospodarki są ze sobą powiązane, dzięki czemu może ona prawidłowo
funkcjonować. Rozróżnia się dwa podstawowe systemy gospodarcze. W gospodarce centralnie
planowanej produkcja przemysłowa i rolna oraz świadczenie usług są ściśle kontrolowane przez
władze. Większość przedsiębiorstw należy do państwa. Taki typ organizacji życia ekonomicznego
istniał w PRL-u. Funkcjonowanie gospodarki wolnorynkowej jest natomiast uzależnione wyłącznie
od zapotrzebowania na dany towar lub usługę. Dlatego wytwarza się jedynie produkty, których
oczekują klienci. W tym typie gospodarki dominuje własność prywatna.
Jako popyt określa się zapotrzebowanie klientów na konkretny towar bądź usługę. Natomiast podaż
to ilość towaru wytworzonego i dostarczonego na rynek przez producentów.
O konkurencji mówi się, gdy dostarczaniem danego produktu lub świadczeniem określonej usługi
zajmuje się wiele przedsiębiorstw. Walczą one wówczas o przychylność klientów. Sytuacja taka jest
korzystna dla konsumentów.
Natomiast monopol występuje wtedy, gdy na rynku istnieje tylko jeden dostawca danego produktu
bądź usługi. Nie musi on w związku z tym zabiegać o klientów i może dowolnie ustalać cenę towaru.
14. Gospodarstwo domowe tworzą osoby mieszkające razem i dysponujące wspólnymi pieniędzmi.
Gospodarstwa dzielimy na indywidualne, np. małżeństwo z dziećmi, i zbiorowe, w których skład
wchodzą m.in. mieszkańcy internatu lub koszar wojskowych. Wszystkie dochody i wydatki
gospodarstwa domowego tworzą budżet domowy. Jeżeli kwota otrzymana po zsumowaniu tych liczb
jest dodatnia, oznacza to, że gospodarstwo ma nadwyżkę budżetową. Gdy otrzymamy wynik ujemny,
powstanie deficyt budżetowy.
15. Dany kraj, aby sprawnie funkcjonować i spełniać obowiązki wobec obywateli, musi posiadać
odpowiednie fundusze. Pochodzą one z podatków, czyli obowiązkowych świadczeń pieniężnych na
rzecz państwa. Każdemu obywatelowi Polski płacącemu podatki nadawany jest numer identyfikacji
podatkowej (NIP).
W Polsce istnieje m.in. podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT), podatek dochodowy od
firm (CIT) oraz podatek od towarów i usług (VAT). Świadczenia te są głównym źródłem dochodów
budżetu państwa. Określa się tak wszystkie dochody i wydatki danego kraju. W Polsce
przygotowaniem budżetu zajmuje się rząd, natomiast akceptuje go parlament.
16. Handel na dużą skalę odbywa się w miejscach zwanych giełdami. Wyróżnia się ich dwa
podstawowe rodzaje: giełdy towarowe, na których sprzedaje się towary, takie jak ropa, zboże czy
mięso, oraz giełdy papierów wartościowych. Dokonywane tam transakcje dotyczą akcji i obligacji.
Jako akcje określa się papiery wartościowe, po których nabyciu dana osoba staje się
współwłaścicielem firmy i ma prawo do udziału w przyszłych zyskach przedsiębiorstwa. Natomiast
obligacjami nazywa się papiery wartościowe, których wystawca stwierdza, że nabywca pożyczył mu
pieniądze i zobowiązuje się do ich zwrotu wraz z ustalonymi odsetkami po określonym czasie.
17. Gospodarka stale ulega zmianom. W okresie ożywienia gospodarczego następuje rozwój
ekonomiczny oraz wzrost płac i dochodów budżetu państwa. Rośnie także produkcja i zwiększa się
liczba miejsc pracy. W czasie kryzysu gospodarczego zmniejsza się produkcja, wzrasta bezrobocie
oraz spadają dochody państwa.
Z kryzysem gospodarczym wiąże się m.in. inflacja. Prowadzi do wzrostu cen dóbr i usług oraz do
spadku wartości pieniądza – za tę samą kwotę można kupić mniej towaru niż wcześniej.
Do oceny stanu gospodarki państwa służy wskaźnik ekonomiczny – produkt krajowy brutto (PKB).
Jest to wartość wszystkich dóbr i usług wytworzonych w danym kraju pomniejszona o wartość dóbr i
usług zużytych do ich produkcji. Porównując wartość PKB z kolejnych lat, można ocenić, czy
gospodarka rozwija się czy też zwalnia.
Produkt krajowy brutto na osobę (PKB na osobę) to wartość PKB podzielona przez liczbę
mieszkańców danego kraju. Wskaźnik ten umożliwia dokonanie dokładniejszej oceny stanu
gospodarki państwa