Panel Ekspertów „NAUKA” TERAŹNIEJSZOŚĆ I PRZYSZŁOŚĆ

Panel Ekspertów „NAUKA” TERAŹNIEJSZOŚĆ I PRZYSZŁOŚĆ

Panel Ekspertów „NAUKA”
TERAŹNIEJSZOŚĆ I PRZYSZŁOŚĆ BADAŃ LEŚNYCH
Termin: 8 grudnia 2015 r.
SESJA 2
NOWOCZESNE KONCEPCJE UŻYTKOWANIA LASU:
STAN I POTRZEBY BADAWCZE W PERSPEKTYWIE NAJBLIŻSZYCH DEKAD;
WIELOKIERUNKOWE UŻYTKOWANIE LASU W SPOŁECZEŃSTWIE
OBYWATELSKIM: ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE I PRAKTYCZNE
REALIZACJE/STRATEGIE
Prof. dr hab. Piotr PASCHALIS-JAKUBOWICZ, Wydział Leśny, Szkoła Główna
Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Wstęp
Zaproponowany przez organizatorów panelu „NAUKA” powyższy tytuł zawiera w
swej treści wyjątkowo wysoki stopień skomplikowania zagadnień, o różnej hierarchii,
uwarunkowań i powiązań, dodatkowo - z koniecznością odniesienia się do analiz nad
konsekwencjami wynikającymi z implementacji proponowanych rozwiązań. Jedną z
podstawowych trudności w udzieleniu zadawalającej odpowiedzi na postawione w tytule
problemy, jest brak właściwego instrumentarium pojęciowego, jednoznacznie definiujących i
opisujących pojęcia, którymi się posługujemy w leśnictwie. Zwrócenie uwagi na brak
słownika pojęć i definicji oraz encyklopedii wiedzy o leśnictwie, jest tu szczególnie ważnym
przykładem.
Próbę opisu wymienionych w tytule zagadnień oraz oparte na wynikach badań
naukowych scenariusze dalszego rozwoju lasów i leśnictwa w skali globalnej i regionalnej,
przedstawia autor w złożonej do druku książce „Lasy i leśnictwo świata”.
W niniejszym szkicu, odniesiono się jedynie do wybranych problemów badawczych,
strategicznych i społecznych, które znajdują się w nowoczesnych koncepcjach użytkowania
lasu.
W znacznym stopniu, zakres tych zagadnień wpisuje się w budowę scenariuszy
dalszego rozwoju lasów i leśnictwa w Polsce.
1. Badania naukowe
Przyjmując, z istotnym poziomem prawdopodobieństwa, że obecne stulecie trzeciego
tysiąclecia przyniesie dynamiczne zmiany w powierzchni i strukturze lasów na świecie,
zasadnym jest postawienie pytania, czy metody zarządzania i rzeczywiste zrozumienia
znaczenia i wagi wynikających z zachodzących zmian, problemy leśne i leśnictwa na świecie,
mogą być rozwiązywane dotychczas stosowanymi metodami?. Przekonanie, że lasy w skali
globalnej, ale także w odniesieniu do regionu świata, a także każdego kraju, może w sposób
istotnie pozytywny wpłynąć na dalszy kształt i rozwój lasów oraz zachowanie ich
wielofunkcyjnego charakteru, jest powszechnie przyjmowane. Jednak należy wziąć pod
uwagę również także inne możliwości, z których, co najmniej kilka z nich stają się
podstawowym wyzwaniem dla leśnictwa XXI wieku.
Leśnictwo, które jest definiowane, w encyklopediach większości krajów świata, jako
gałąź,
lub
sektor
gospodarki
oparty
na
podstawach
naukowych,
obejmujących
zagospodarowanie, pielęgnowanie, użytkowanie, ochronę i odnawianie lasów (w celu stałego
pozyskiwania drewna i innych użytków leśnych, w tym osiągania korzyści z
zidentyfikowanych usług ekosystemowych otrzymywanych z lasu) oraz wykorzystanie
zdrowotnych i ochronnych wartości lasów, jest w gruncie rzeczy definicją archaiczną. Oparta
jest ona na teoriach i praktycznym wykorzystaniu pełnionych przez lasy funkcji, zawężonych
do koniunkturalnych celów i rozumieniu środowiska naturalnego, jako natychmiastowego do
wykorzystania źródła, zaspokającego nasze potrzeby. Wynika to przeniesienia w XXI wiek
sposobów zdobywania wiedzy i horyzontów myślenia rozumienia leśnictwa z początków
osiemnastego i dziewiętnastego wieku, ocenianych z perspektywy praktycznej realizacji
postawionych celów. To również brak uwzględnienia tych kierunków myślenia i działań,
które przez ostatnie dwieście kilkadziesiąt lat zbudowało potęgę wiedzy leśnej.
Czy zatem leśnictwo musi się stać innowacyjne?. Jeżeli tak, to w oparciu o wiedzę
akademicką i tradycyjną.
Odnosząc to pojęcie do realizacji zadań gospodarki leśnej w skali globalnej, musimy
przyjąć, że wprowadzanie zmian, czyli innowacyjność, do istniejących systemów
2
prowadzenia leśnictwa bez względu na przyjęty model, jest zagrożeniem dla istniejących
zwyczajów, obowiązujących zasad, markowania realizacji lub ścisłego wypełniania polityki
leśnej danego państwa. Innowacyjność jest źródłem wprowadzania niepewności, co do
bliskiej i dalekiej przyszłości korzystania z określonych funkcji lasów, czyli burzącej
istniejący, dobry lub zły, porządek rzeczy.
Powinno się jednak zwrócić także uwagę na szereg korzyści, które kryją się również
pod tym pojęciem. Otóż, wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań do leśnictwa oznacza
możliwość dalszego rozwoju sektora leśnego, jedynie przez akceptację społeczeństw do
wprowadzanych na rynek nowych surowców i produktów, lub usług pełnionych przez lasy, a
także znacząco jakościowo lepszych, o szerszym dostępie społecznym niż dotychczas, dóbr i
usług otrzymywanych dzięki użytkowaniu lasów.
Odnosi się to także do rozwiązań politycznych. Korzystanie z wielu istniejących
rozwiązań stosowanych w polityce leśnej innych krajów, jest także możliwym rozwiązaniem
jedynie dopóty, dopóki społeczeństwo, którego to dotyczy, zostanie przekonane i wyrazi
zgodę na proponowane rozwiązania. Z punktu widzenia skuteczności prowadzenia polityki
leśnej – zawsze jest skuteczniejszym to rozwiązanie, które jest lepiej osadzone w szerszym
kontekście użytkowania i zarządzania gruntami i lasami.
Ale jest również druga strona tego samego zagadnienia, polegająca na wymuszaniu
rozwiązań innowacyjnych, związanych z rozwojem cywilizacyjnym świata, która wcale nie
musi oznaczać nowych i szerszych możliwości korzystania z ekosystemowych usług
otrzymywanych z lasów i prowadzonej gospodarki leśnej, ale wręcz ich ograniczania.
Analizy zbioru informacji z historii lasów i leśnictwa na różnych kontynentach świata,
prowadzą autora do stwierdzenia, w przeważającym stopniu odnoszącego się do użytkowania
lasu, że mamy do czynienia, w przeważającej części świata, ze stałym, w coraz mniejszym
stopniu kontrolowanym korzystaniu z dóbr lasu. Stawia się tezę, że wiek XXI jest początkiem
okresu w historii lasów i leśnictwa (również człowieka), w którym rozpoczynamy
wprowadzanie różnego rodzaju ograniczeń w dostępie do korzystania z dóbr leśnych.
Tworzenie określonych barier, o ustalonym czasie trwania i właściwie zdefiniowanej
przestrzeni leśnej jest konieczne, bowiem brak mechanizmów w samoograniczeniu człowieka
w korzystaniu z dóbr możliwych do uzyskania z lasu, doprowadzi do jego zniszczenia.
Wprowadzanie ograniczeń i barier w użytkowaniu lasu jest nieuchronne, ma to również na
celu zyskanie przez nas na czasie, który wykorzystany zostać powinien, na prowadzeniu
pogłębionych, szerokich badań naukowych nad funkcjonowaniem ekosystemów leśnych.
3
Uważam także, że koniecznym jest głębokie zastanowienie się nad dalszym rozwojem
kierunków badań naukowych, które stanowią celowe i świadome poznanie obranego wycinka
rzeczywistości społecznej, ekonomicznej, edukacyjnej, technicznej, kulturowej człowieka i
rzeczywistości leśnej. To jest to momentum i zarazem konieczność, aby leśnictwo traktowane,
jako jedność połączeń nauki z praktyką leśną stanęło w pierwszym rzędzie tych, którzy widzą,
rozumieją i potrafią wprowadzić innowacyjne rozwiązania w zarządzaniu lasami i
prowadzeniu gospodarki leśnej.
Leśnictwo, widziane w tym wymiarze, zapoczątkuje proces potwierdzający, że postęp
w jakiejkolwiek dziedzinie wiedzy i działalności naukowej jest możliwy, jeżeli świadomie i
celowo zastosujemy nowe metody badań i innowacyjną procedurę badawczą. Wszelkie
poczynania oparte na fragmentarycznych wynikach badań, wielkiej wiedzy tradycyjnej i
osobistym doświadczeniu są bardzo ważne i wspomagające podejmowanie decyzji, ale we
współczesnym świecie nauki niewiele mają do zaoferowania w zakresie rzetelnych i ścisłych
informacji naukowych o faktach, zjawiskach, strukturach, procesach i zachodzących
zmianach środowiskowych kształtujących leśną rzeczywistość.
Konieczna jest nam zarówno wiedza systemowa, umożliwiająca zrozumienie
uwarunkowań funkcjonowania zarówno ekosystemów, jak i działania struktury lub
organizacji zarządzających lasami oraz wiedza przyczynowo - skutkowa pozwalająca
rozpatrywać i uwzględniać interesy różnych grup społecznych, pojedynczych krajów i grup
krajów na tle stałych i zmieniających się celów globalnych.
Uważa się także, że sukces ekonomiczny jak i naukowy państwa może być również
osiągnięty jedynie wtedy, jeżeli przemysł i gospodarka zarówno własności prywatnej jak i
państwowej, finansują intensywnie programy naukowe, wykonywane przez najlepsze zespoły
badawcze. Staje się coraz częstszym wystąpienie sytuacji, w której za brak innowacyjnych
rozwiązań obwinia się podtrzymywanie gasnących przedsiębiorstw i finansowanie słabych
zespołów badawczych.
Przyjęta przez wiele krajów strategia stymulowania innowacyjnych rozwiązań w
badaniach środowiskowych, zmierza do jeszcze dalszej koncentracji finansowania, z góry
ustalonych politycznymi decyzjami kierunków badań, integracją zespołów badawczych z
wielu państw i wyraźna promocja tych projektów badawczych, które mają długotrwały efekt
restrukturyzujący organizację badań.
Na długiej, światowej liście badań priorytetowych, które otwierają drugie
dziesięciolecie XXI wieku nie znajdują się projekty dotyczące nauk leśnych. Wyodrębnione
zagadnienia leśne traktowane są, jako element wspomagający argumentację o celowości
4
podejmowania badań z wielu, czasami odległych zakresów wiedzy od tradycyjnych działów
wiedzy leśnej. Myślimy tu o całym zakresie nauk dotyczących zmian klimatycznych, jakości
życia, bezpieczeństwa środowiskowego, bezpieczeństwa żywnościowego, zrównoważonego
rozwoju, a także nanotechnologii (włókna naturalne), biotechnologii, użytkowania gruntów,
problemów z zaopatrzeniem w wodę i wielu, wielu innych.
Sądzi się, że nadszedł czas, aby decydujący o kierunkach rozwoju lasów i leśnictwa,
rozpatrzyli konieczność włączenia w znacznie większym zakresie lasy i leśnictwo w
zintegrowane działania, nie tylko w sytuacji zachodzących zmian klimatycznych, ale w
całościowym rozumieniu odpowiedzialności tego sektora za przyszłość społeczeństw.
Jest to bezpośrednio związane z zaproponowaniem odpowiedniej koncepcji, (której
dotychczas brak) powiązań systemów zdobywania wiedzy i jej przetwarzania, z właściwą
organizacją jej wykorzystania. W tym tkwi również rzadka umiejętność połączeń badań
naukowych z pragmatycznym definiowaniem zakresu i celu zadań stawianych przez praktykę
leśną.
Za wyjątkowo ważny kierunek badań uważa się poszukiwania naukowe łączące
wiedzę z zakresu ekologii i ekonomii, stanowiących ramy oceny leśnych usług
ekosystemowych odnoszących się do różnych scenariuszy dalszego rozwoju lasów i
leśnictwa, a jednocześnie obejmującej aspekty przestrzenne. Odnosi się to również do
opracowania pełnej metodologii oceny do stosowania w różnych warunkach i przy różnych
założeniach dla, między innymi, ekonomicznej wartości różnorodności biologicznej i usług
ekosystemowych w różnych biomach świata.
Wyjątkowo ważnym, a zbadanym w niewielkim stopniu jest tu ekonomiczna analiza
wartości gospodarczej (nie tylko) obszarów objętych różnym reżimem ochronnym, ale i
wszystkich obiektów leśnych, infrastruktury itd.. Zbadanie rzeczywistych kosztów
wynikających
ze
zmniejszającej
się
biologicznej
różnorodności
i
utraty
usług
ekosystemowych na świecie oraz kosztów i korzyści wynikających z działań mających na
celu zmniejszenie tych strat, są dla leśnictwa ogromną szansą dalszego rozwoju.
Kolejnym, obszarem prowadzenia koniecznych badań są analizy stosowanych
dotychczas metodologii w wycenie wartości (o różnych odniesieniach i scenariuszach stanu)
różnych biomów, stosowanych systemów zarządzania nimi i konsekwencji społeczno
politycznych z tego wynikających. Towarzyszyć im powinny badania nad przydatnością
stosowanych dotychczas technik i technologii pomiarowych, zarówno pod kątem zbioru i
przetwarzania danych, jakich potrzebujemy oraz o określonej dokładności. Zaznaczam, że
ilość proponowanych projektów badawczych odnoszących się do tych zagadnień jest
5
imponujący, szczególnie, jeśli chodzi o metodologię transferu korzyści i metodologię
agregacji, które powinny być wiarygodne, jak i odpowiednie dla ocen w skali makro. Łączone
jest to z możliwościami wykorzystania wskaźników biofizycznych do tworzenia systemu
pomiarów dla warstw od ekologicznej do ekonomicznej (np. średnie zagęszczenie gatunków MSA).
Dodatkowo, informacje te powinny pomóc w opracowaniu mierników oceny
zrównoważonego rozwoju, uzupełniając powszechnie stosowane wskaźniki narodowego
dochodu (PKB) i właściwie określanej rentowności przedsiębiorstw.
Sądzę, że właśnie wyniki badań, będą to jedną z najważniejszych przesłanek w
wytyczaniu kierunków zmian w prowadzeniu leśnictwa pierwszej połowy XXI wieku.
A. Zielona Gospodarka
Innowacje w sektorze leśnym są atrakcyjne dla decydentów w torowaniu drogi do
„zielonej ekonomii”, uważanej za kolejną, najlepszą drogę do osiągnięcia zrównoważonego
rozwoju i która uważa włączenie leśnictwa w orbitę realizacji swoich programów rozwoju za
konieczne. Powstały zresztą pewne mutacje tej idei, które odnoszą się do działań
stymulujących rozwój „biogospodarki”, używając „innowacyjnego” określenia w stosunku do
bioekonomii.
Zatem, w zakres oddziaływań biogospodarki wchodzą pozornie oddalone od siebie
procesy wytwórcze, jak produkcja energii z drewna i biomasy leśnej, produkcja papieru,
celulozy, płyt drewnopochodnych i innych kierunków wytwórczych przemysłu drzewnego,
chemicznego, budownictwa, stoczniowego itd.
Najbardziej zaawansowane kraje dążą do biogospodarki przemysłowej, kierowanych
przez międzynarodowe, ponadsektorowo integrujące formę działań konsorcja, w zakresie
łagodzenia negatywnego wpływu zmian klimatu i ochronę zasobów naturalnych środowiska.
Dla lepszego ukierunkowania programu badań służących biogospodarce należy
zwiększyć nacisk na ekonomiczne aspekty wykorzystania zasobów i ustanowienie przepisów
regulujących ich wykorzystywanie.
Sektor leśny może i powinien odgrywać strategiczną rolę w pewnej zmianie obecnie
przeważającej trajektorii rozwoju biogospodarki i może zaoferować platformę innowacyjną,
zarówno dla nowych rozwiązań, metod utrzymania naturalnego porządku rzeczy w
przyrodzie, jak i w tworzeniu ram działań dla rozwoju przedsiębiorczości, z uwzględnieniem
odniesień do społecznego łańcucha wartości.
6
B. Niezbadany potencjał tkwiący w zasobach leśnych
Niezbadany potencjał tkwiący w zasobach leśnych jest jednym z tych obszarów
wiedzy, który niesie ze sobą możliwości odkrycia nowych, bezpośrednich korzyści
czerpanych z lasu, ale także inspiracji do budowy nowych rozwiązań, które mogą stać się
naszą obroną przed pojawiającymi się zagrożeniami.
Podstawowe, ekonomiczne i socjalne korzyści, jakie człowiek czerpie z użytkowania
lasu, pochodzą głównie z funkcji bezpośrednio produkcyjnej (w postaci towarów i usług). W
skali globalnej, liczba ludzi, którzy korzystają z tej funkcji lasu liczona jest w miliardach.
Dodatkowo, należy uwzględnić ogromne korzyści otrzymywane przez człowieka, które są
generowane z użytkowania przez niego funkcji ekosystemowych. Publikowane dane
statystyczne, nie zawierają danych dotyczących liczby ludzi, którzy czerpią zarówno
wymierne, jak i niewymierne korzyści z funkcji ekosystemowych, ale przybliżone,
szacunkowe dane pozwalają określić tę liczbę na nie mniejszą, niż w przypadku realizacji
funkcji produkcyjnych przez lasy.
Podkreślenia wymaga, że w pomiarze i określeniu społeczno – ekonomicznych
korzyści wynikających z użytkowania lasu powinniśmy koncentrować się na człowieku, a nie
wyłącznie na drzewach i lesie, co wcale nie jest tak oczywiste w wielu krajach świata. W
większości przypadków, prowadzone różnego typu inwentaryzacje zasobów leśnych
koncentrują się na zbiorze informacji o drzewach i lesie, jako całości, a koniecznym jest
poszerzenie zbioru tych informacji o dane, umożliwiające odpowiedź, w jaki sposób i w jakim
zakresie, las musi i powinien być udostępniony społeczeństwu. Obserwuje się nadal istotny
rozdźwięk pomiędzy formalnym działaniem sektora leśnego a oczekiwaniami ludzi, którzy
potrzebują lasu dla zaspokojenia ich potrzeb zarówno na energię, żywność, schronienie,
bezpieczeństwo, wypoczynek i wiele innych potrzeb. Ocena i uznanie takich usług
świadczonych przez lasy, nie jest w wielu przypadkach mierzone, w wielu przypadkach
trudno, lub prawie niemożliwe do zmierzenia, ale konieczne.
Należy jednocześnie podkreślić, że rosnące i zmieniające się potrzeby społeczne,
wymuszają również w prowadzeniu zrównoważonej gospodarki leśnej osiągania coraz
większej wydajności, ocenianej w kategoriach efektywnej produkcji dóbr i usług
C. Odkrycia z kosmosu – poznawanie świata lasu
Odkrycia w przemyśle kosmicznym, czyli zaawansowane technologie w budowie
satelitów i urządzeń zdalnie sterowanych, które pozwalają w czasie realnym dostarczyć
informacje z różnych źródeł o zagrożeniach dla lasów, zarówno obecnie dziejących się, jak i
7
przyszłych (a także przeszłych), o różnym natężeniu i rozmiarze, otwierają nowe możliwości
w poznawaniu lasu.
Opublikowane, ostatnie wyniki (GFCL) ilościowej straty pokrywy leśnej brutto na
świecie, były zaskakujące, szczególnie, jeżeli je porównamy z oficjalnymi danymi
przesyłanymi przez kraje do FAO w formie raportów. Wybrane wyniki, udowadniające na
przykład, że strefa borealnych lasów, w badanym okresie czasu była poddana największym
wylesianiem, a następnie - strefa wilgotnych lasów tropikalnych, strefa suchych lasów
tropikalnych i lasów strefy umiarkowanej, było przyjęte początkowo z niedowierzaniem.
Wyniki bezspornie wskazały na ogromne powierzchnie zrębów zupełnych z wyciętymi
drzewami we wschodniej części Syberii, a w skali poszczególnych krajów świata, największe
wylesienia dotknęły Brazylię blisko 165 tys. km2, a następnie Kanadę - 160 tys. km2.
Możliwość ciągłego monitorowania stanu lasów na całym globie w czasie
rzeczywistym, jest osiągnięciem, które otwiera możliwości w stosowaniu nowych metod i
technicznych rozwiązań w każdej dziedzinie leśnictwa.
Stosowanie nowych metod i narzędzi pomiarowych umożliwiło obliczenia ilości
węgla, który w swoim naturalnym cyklu obiegu w przyrodzie jest wiązany i emitowany z
powierzchni leśnych. Również określenie sumy wielkości emisji uwolnionego węgla podczas
operacji pozyskaniowo transportowych całych drzew i pozostałych ilości biomasy leśnej,
pochodzącej zarówno z drzew o niewielkich wymiarach, jak i igliwia, drobnych gałęzi i
listowia została dzięki tym metodom, dokładnie policzone. Ostatnio, wykonano szczegółowe
pomiary utraty możliwości pochłaniania dwutlenku węgla z atmosfery przez wylesioną
powierzchnię oraz dodatkowo – ilości węgla związanego w glebie leśnej. Wynik ten, stał się
jedną z podstaw do określenia roli i wpływu lasów i leśnictwa na bilans dwutlenku węgla w
atmosferze i posłużył, jako ważny argument w podejmowanych działaniach łagodzących
zmiany klimatu.
Chciałbym zwrócić szczególną uwagę na wszystkie podane powyżej wyniki badań,
które po raz pierwszy, pozwalały na właściwą interpretację zachodzących zmian w
ekosystemach leśnych, różniącą się zasadniczo od wielu doniesień medialnych, które
(niestety) w rozumieniu zjawisk zachodzących w lasach i leśnictwie, w znacznie większym
stopniu kształtują postawy społeczne, niż wiedza naukowa.
D. Lasy i grunty leśne
Potencjalne obszary innowacyjnych rozwiązań, które mogą być stosowane w
przeciwdziałaniu zachodzącym zmianom klimatycznym odnoszą się do całego obszaru
8
zagadnień, związanych z użytkowaniem gruntów, zmian w użytkowaniu gruntów i leśnictwie
(LULUCF).
Ten skomplikowany układ wzajemnych powiązań, z którymi mamy do czynienia w
zapisach przedstawianych w Konwencji Klimatycznej ONZ, dotyczy nie tylko kwestii
klimatycznych, ale w szerokim zakresie nowych koncepcji w zakresie prowadzenia
gospodarki leśnej.
Dlatego też, innowacyjne rozwiązania w leśnictwie, możliwe do stosowania w jednych
krajach i uznawane za nowość, nie zawsze są rozwiązaniami odpowiednimi w innych. Podany
niżej zakres działań innowacyjnych, których spełnienie jest konieczne w realizacji koncepcji
REDD+, we wszystkich punktach ma charakter uniwersalny i konieczny do spełnienia w
stawianym warunku osiągnięcia założonego celu. Powodzenie tych działań zależne jest od
odpowiedniego wykorzystania wyników badań naukowych, jak i właściwej ich implementacji
w praktyce leśnej.
Poniższe ustalenia w tym zakresie są ważne, ponieważ oddają skomplikowany obraz
zakresów podejmowanych decyzji, co do wyboru kierunków badań i dokonywania
ewentualnych zmian w przyjętych scenariuszach podjętych działań.
Zaznaczam też konieczność łączenia badań sektora leśnego i drzewnego nad
stosowaniem technologii umożliwiających długotrwałe użytkowanie produktów i wyrobów z
materiałów drewnopochodnych i drewna.
- stymulacja innowacyjnych rozwiązań w leśnictwie powinna być rozpoczęta od
wprowadzenia mechanizmów promujących nowe rozwiązania, realizujących podjęte
zadania,
- przeprowadzenie odpowiednich reform prawnych i fiskalnych,
- rozpoznania konsekwencji wprowadzanych zmian w systemach użytkowania ziemi,
- ustalenie zasad trwałości użytkowania ziemi,
- ustalenie granicy zachęt dla zmian w systemie użytkowania ziemi,
- umiejętne łączenie użytkowania ziemi przez rolnictwo i leśnictwo,
- umiejętność tworzenia całego łańcucha produkcji rolnej i leśnej,
- tworzenie scenariuszy rozwoju rolnictwa i leśnictwa w celu dokonywania, porównań
i dokonywania właściwych wyborów,
Zwrócić należy uwagę także na siłę powiązań zachodzących pomiędzy działalnością
instytucji, które przetwarzają wiedzę naukowa w sposób umożliwiający jej wykorzystanie
przez podejmujących decyzje polityczne i gospodarcze.
9
E. Edukacja leśna na poziomie uniwersyteckim
Opracowanie innowacyjnych rozwiązań w leśnictwie wymaga również głębszego
rozumienia przez społeczeństwo skomplikowanego systemu zmian zachodzących w otoczeniu
i możliwości sterowania tymi zmianami przez człowieka. Jest to równie kolejne wyzwanie
(innowacyjne?) dla edukacji leśnej, na wszystkich poziomach nauczania. Na poziomie
uniwersyteckiej edukacji leśnej, w pierwszej połowie XXI wieku koniecznością jest
znalezienie odpowiednich propozycji metod i stosowanych technik kształcenia, polegających
na przejściu z poziomu „nauczania” do „uczenia się”, jak też - uwzględniać ocenę
przekazywanej wiedzy na uczelniach leśnych przez pracodawcę.
Wymaga to zarówno odpowiedniego dostosowania obecnie realizowanych programów
edukacyjnych, jak i stworzenia zupełnie nowych, z udziałem pracodawców, którym będą
towarzyszyły także nowe metody sprawdzania skuteczności stosowanych rozwiązań.
F. GMO – rewolucja, czy ewolucja w lasach i leśnictwie?
Znaczna część postępu w poznawaniu świata roślin wynika z osiąganych postępów w
biotechnologii roślin oraz opierające się na osiągnięciach inżynierii genetycznej. Wyniki
badań naukowych i w coraz większym
zakresie, zainteresowania komercyjnego
wykorzystania osiągnięć, przyciągają dużą uwagę zarówno środowisk naukowych.
Genetyczne działania modyfikujące drzewa leśne, mają miejsce obecnie w 35 krajach
świata, jednocześnie, w wielu krajach są wprowadzane restrykcyjne zakazy (w tym i w
Polsce), stosowania takich rozwiązań.
Genetyczna modyfikacja drzew, traktowana, jako składnik badań nad leśną
biotechnologią budzi takie same obawy, co do losów genetycznie zmodyfikowanych drzew i
całego środowiska leśnego, jakie otaczają zmodyfikowane genetycznie rośliny uprawne.
Wydaje się jednak bardzo prawdopodobne, że organizmy modyfikowane genetycznie
(GMO) będą odgrywały coraz większą rolę w produkcji włókien w nadchodzącym
dziesięcioleciach. Biorąc pod uwagę uzasadnione obawy, wynikające w dużej mierze z
doświadczeń praktycznych, tworzenie nowych możliwości modyfikacji i wdrażania GMO w
leśnictwie, zwłaszcza na obszarach zajmowanych przez lasy półnaturalne i naturalne, zostanie
w możliwie największym stopniu powstrzymane.
Uważam to za konieczne, zdając sobie sprawę z braku skuteczności w tym zakresie,
podjętych i podejmowanych w przyszłości działań. Należy mieć jedynie nadzieję, że rozwój
plantacji opartych na zmodyfikowanych genetycznie roślin drzewiastych zostanie
10
ograniczony wyłącznie do siedlisk, które nie są zajmowane przez lasy półnaturalne i
naturalne.
G. Lasy i leśnictwo a dwutlenek węgla, węgiel w drewnie i glebie leśnej
Powracającym wątkiem odniesień, co do roli i znaczenia lasów w otaczającej nas
rzeczywistości, są zmiany zachodzące w skali globalnej, wywoływane różnymi czynnikami,
które obecnie, są zdominowane zmianami klimatu. Zostało to już wielokrotnie podkreślone,
że relacje zachodzące między lasami a klimatem, determinują w znacznym stopniu nasze
bezpieczeństwo środowiskowe. Globalne trendy tych relacji wskazują, że następuje stały
wzrost ilości pochłanianego i magazynowanego dwutlenku węgla w postaci węgla w biomasie
i glebie leśnej. Do tej pory nie został jednak w pełni naukowo rozwiązany problem, w jakim
zakresie i jakimi metodami możemy sterować tymi relacjami.
Prowadzona gospodarka leśna ma oczywisty wpływ na wielkości zarówno
pochłanianego, jak i emitowanego węgla z zasobów leśnych. Nadal jednak, nie mamy
opracowanego takiego modelu prowadzenia leśnictwa i zarządzania lasami, który
uwzględniając zarówno wymagania środowiskowe i oczekiwania społeczne, można uznać za
rozwiązanie zadawalające. Uwzględnić też należy niewystarczającą precyzję stosowanych
dotychczas metod inwentaryzacji wielkoobszarowych pomiaru globalnych ilości węgla w
ekosystemach leśnych.
Stwierdzone zmiany zasobów węgla w biomasie leśnej, są zależne również od
przyjętego modelu leśnictwa. Nie odnosząc się tutaj do rozwiązań politycznych i egzekucji
rozwiązań prawnych, (jeżeli istnieją), należy zauważyć, że udokumentowane stosowanie
zasad zrównoważonego leśnictwa na kontynencie europejskim i w krajach Ameryki
Północnej i Centralnej, powoduje efekt wzrostu zasobów węgla w biomasie leśnej.
Poszukiwania tych innowacyjnych rozwiązań zmierza do opracowania nowych
strategii zarządzania lasami, które prowadząc do zwiększenia ilości pochłanianego i
magazynowanego dwutlenku węgla w ekosystemie leśnym, zapewni jednoczesny wzrost
produkcji drewna na pniu, celulozy, energii i innych dóbr pochodzących z zasobów leśnych.
Uważa się, że symetria korzyści z takiego rozwiązania będzie trwała tak długo, jak ludność
świata będzie potrzebowała dóbr z lasu, a zrównoważona gospodarka leśna będzie się
rozwijała w kierunku poszukiwań nowych innowacyjnych rozwiązań.
Innym rozwiązaniem, stosowanym, między innymi, w krajach skandynawskich, jest
koncentracja pozyskiwania surowca drzewnego na małych powierzchniach leśnych, ale z
bardzo intensywnym programem cięć. Powoduje to, co prawda znaczną redukcję ilości
11
pochłanianego węgla na tej powierzchni, ale jednocześnie ogranicza rozmiar powierzchni, z
której drewno to zostało pozyskane.
Również zakładanie plantacji, których zasoby drzewne są użytkowane z wyjątkową
intensywnością, oceniane wyłącznie z pozycji ich efektywności w wiązaniu węgla
atmosferycznego, mogą być uznawane, jako odpowiednie narzędzie w złagodzeniu zmian
klimatycznych. Można rozpatrywać ten przykład równie od strony teoretycznej, ponieważ
mamy do czynienia z możliwościami zwiększenia ilości zmagazynowanego węgla w lasach
zagospodarowanych, którego wartość rynkowa może mieć tendencję wzrostową. Dodatkowo,
takie rozwiązanie spotka się z ogromną aprobatą społeczną i polityczną, ze względu na
nośność odniesień do zmian klimatycznych i redukcji emisji gazów cieplarnianych.
Uważa się te wyniki za kluczowe w zrozumieniu interakcji zachodzących pomiędzy
metodami prowadzenia gospodarki leśnej, a zmianami zachodzącymi w ilości węgla w
ekosystemach leśnych. Jeżeli oceniamy te zjawiska wyłącznie w horyzoncie trwałości
jednego pokolenia drzewostanu, a dodatkowo, odnosimy to do wydajności surowcowej i
ilości związanego węgla w biomasie roślinnej, pomijamy znacznie większą pulę węgla, która
wiązana jest w glebie.
Podjęcie, zatem badań nad opracowaniem działań, które wprowadzają odpowiednie
mechanizmy stymulujące wiązanie węgla w glebie leśnej metodami prowadzenia gospodarki
leśnej, będzie rzeczywistym krokiem naprzód w procesach mitygacyjnych, w stosunku do
zachodzących zmian klimatycznych.
2. Zamiast podsumowania
Posuwamy się po wąskiej ścieżce, prowadzącej do realizacji naszych marzeń o
zrównoważonym rozwoju leśnictwa, które zapewni trwałość istnienia i możliwości
korzystania z dóbr lasu, z wszelkimi jego doskonałościami w dostarczaniu nam bezpośrednich
pożytków oraz możliwością użytkowania wszystkich usług ekosystemowych. Poszukiwania
tej najlepszej drogi w zapewnieniu nam stałych korzyści wynikających z obecności lasów w
naszym życiu, upatrujemy w doskonaleniu wszystkich dotychczas stosowanych metod
działania, ciągle nowych i według naszego przekonania - zawsze innowacyjnych w stosunku
do poprzednich.
Usystematyzowanie problemów, które należałoby rozwiązać, oparte jest, w dużej
mierze na próbie identyfikacji podstawowych luk w naszej wiedzy, bez wypełnienia, których,
przyszłe wybory kierunków dalszego rozwoju lasów i leśnictwa mogą być nietrafne.
12
Za punkt wyjścia, w podejmowaniu badań odnoszących się do lasów i leśnictwa w
(różnej skali), przyjmuje się uwarunkowanie realnych możliwości ich wdrożenia, które w
największym stopniu zależne są od przyjętych rozwiązań politycznych.
Podpisane i ratyfikowane Konwencje międzynarodowe i regionalne odnoszące się w
części do zagadnień leśnych, niestety, tego nie gwarantują.
Ważnym tutaj aspektem porównawczym, który odnosi się do udokumentowanej
analizy korzyści i strat ponoszonych przy wyborze określonego rozwiązania politycznego, jest
uzyskanie odpowiednich proporcji między, np. bezpośrednim wykorzystaniem funkcji
produkcyjnej lasu, a stopniem ochrony leśnych ekosystemów i różnorodności biologicznej.
Jeżeli przyjmiemy rozwiązanie jednostronne, biorące pod uwagę bezpośrednią wartość
dodaną sektora leśnego w tworzeniu dochodu narodowego brutto, to w krótkim okresie czasu,
uzyskamy korzyści ekonomiczne, których wycena generowana przez sprzedaż drewna z
lasów, wyrażona w mld US$, jest znacznie niższa od otrzymywanej z innych gałęzi przerobu
drewna. Jest to prawdziwe dla wszystkich regionów świata (poza Afryką) i powtarzalne, w
przypadku produkcji z surowca drzewnego celulozy i papieru. Kolejną prawidłowością jest
udział łącznej wartości dodanej przez sektor leśny, który jest zaledwie ułamkiem wartości
wytwarzanego, całkowitego dochodu narodowego brutto. Bezpośrednia i ograniczona jedynie
do funkcji produkcyjnej lasu, wycena rzeczywistej wartości zasobów leśnych, jest ułomna.
Rozwiązania polityczne muszą być rozumiane i aprobowane, z konieczną,
zdeklarowana chęcią i głębokim zaangażowaniem zarówno instytucjonalnym, jak i dużej
części społeczeństw w implementację tych działań, które odnoszą się do lasów i leśnictwa, a
czemu musi towarzyszyć głębokie przekonanie o wartości i celowości takich działań.
Ocena
i
wycena
ekonomicznych
uwarunkowań
rzeczywistych
możliwości
implementowania do praktyki leśnej proponowanych rozwiązań politycznych, wydaje się, jest
kluczem w uzyskaniu zamierzonych celów.
Precyzyjne określenie rodzajów ponoszonych kosztów, wynikających ze zmniejszenia,
lub utraty leśnej różnorodności biologicznej, lub utraty części usług ekosystemowych, jest
prawdopodobnie nieosiągalne. Ale nie oznacza to rezygnacji z prób w ich określeniu, bowiem
ta wiedza umożliwia nam podejmowanie odpowiednich działań, mających na celu
zmniejszenie tych strat w przygotowywanych scenariuszach alternatywnych, przyjmujących
perspektywę średnio- i długoterminową w prowadzeniu leśnictwa. Stanowić to także będzie
podstawę do wyceny korzyści wynikających z podjętych działań
13
Próba określenie wartości pozyskiwanych surowców i produktów pochodzących z
zakresu ubocznego użytkowania lasu, przynosi zaskakujące wyniki, jeżeli odniesiemy je do
bezpośredniej wartości surowca drzewnego.
W przeciwieństwie do większości innych sektorów gospodarczych, lasy również
przyczyniają się do generowania dochodów wynikających z pełnienia usług ekosystemowych,
nawet, jeśli nie są one przedmiotem obrotu.
Zauważmy, że w okresie ostatnich 30 lat, udział sektora leśnego w tworzeniu dochodu
narodowego brutto na świecie zmniejszył się, co zostało spowodowane głównie w wyniku
szybkiego wzrostu gospodarki światowej i szybszego wzrostu produkcji w innych sektorach.
Wybranie ścieżki rozwoju sektora leśnego, bardzo podobne w wielu krajach,
polegające nawet na niewielkiej izolacji zarządzających lasami od rozumienia zmian
zachodzących w globalnej skali i skupieniu się na wąsko sektorowym rozumieniu leśnictwa,
jest złym wyborem. Ograniczenie współdziałań z innymi sektorami, ograniczenie wymiany
informacji i doświadczeń pomiędzy różnymi grupami zawodowymi i rozluźnienie współpracy
międzynarodowej oraz utrzymywanie stosunkowo zwartej, wąskiej grupy specjalistów z
zakresu leśnictwa w zarządzaniu lasami – również miało wpływ, nie tylko na ekonomiczne
ograniczenia leśnictwa, ale także na jego marginalizacje w wielu krajach na świecie.
Opierając się na wynikach badań naukowych, mamy wiele możliwości wyboru ścieżki
innowacyjnego podejścia do sposobów zarządzania lasami i użytkowania gruntów i do
budowy nowych paradygmatów przyszłego rozwoju cywilizacyjnego, zastępujących obecnie
przyjmowany.
14