Analiza wpływu wybranych parametrów na

Analiza wpływu wybranych parametrów na

Joanna Markowska, Witold Korzekwa, Bogumiła Wójcik-Niklewska,
Wojciech Rokicki, Aleksandra Sikorska, Wanda Romaniuk
PRACA ORYGINALNA
Poradnia Okulistyczna dla Chorych na Cukrzycę, Katedra i Oddział Kliniczny Chorób Oczu Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach,
Wojewódzki Szpital Specjalistyczny Nr 5 im. Św. Barbary w Sosnowcu
Analiza wpływu wybranych parametrów
na skuteczność laseroterapii
cukrzycowego obrzęku plamki
The influence of some parameters on diabetic macular edema laser treatment efficacy
Abstract
Background. The purpose of the study was analysis if some
parameters can affect the clinically significant diabetic macular edema laser treatment efficacy.
Material and methods. 75 patients (146 eyes), 42 women
(82 eyes) and 33 men (64 eyes) in age 62.6 ± 1.2 yrs (mean
± SEM) were examined. All patients had clinically significant
macular diabetic edema in nonproliferative diabetic retinopathy. Laser photocoagulation modo modified grid by Olk in all
patients was performed. Visual acuity before and after argon
laser photocoagulation and DV in two years follow up were
analysed. The correlation between DV and age of patient,
DMx and insulin therapy duration were evaluated. Comparative analysis of DV in groups divided relatively to DM type and
method of pharmacotherapy was performed.
Wstęp
Retinopatia cukrzycowa jest najczęstszym późnym
powikłaniem cukrzycy dotyczącym narządu wzroku. Jej
rozwój jest skutkiem mikroangiopatii cukrzycowej występującej w obu typach cukrzycy [1–2].
Patogeneza retinopatii cukrzycowej pozostaje w ścisłym związku przyczynowym z czasem trwania cukrzycy, wyrównaniem glikemii i wiekiem pacjenta [3–5].
Według danych epidemiologicznych w ciągu pierwszych 5 lat trwania cukrzycy typu 1 zmiany cukrzycowe na dnie oka występują rzadko. Po 5 latach retino-
Adres do korespondencji: dr med. Joanna Markowska
ul. Wolności 514 b/9, 41–800 Zabrze
Diabetologia Doświadczalna i Kliniczna 2004, 4, 6, 433–438
Copyright © 2004 Via Medica, ISSN 1643–3165
Results. No correlation between DMx, age, age dgn, insulin
therapy duration and visual acuity after CSME laser treatment was found. The differences in CSME laser treatment
efficacy depending on diabetes mellitus type and method
of diabetes mellitus pharmacotherapy were not statistically
significant.
Conclusion. DMx, insulin therapy duration patient age
haven’t an influence on visual function after diabetic macular edema laser treatment. The laser photocoagulation efficacy does not depend on diabetes mellitus type and method of DM pharmacotherapy.
key words: diabetic macular edema, laser treatment
efficacy
patię stwierdza się u około 25% pacjentów, po 10 latach u 50–70% pacjentów, a po 20 latach u prawie
wszystkich pacjentów występuje mikroangiopatia siatkówki.
U chorych na cukrzycę typu 2 pierwsze zmiany cukrzycowe w siatkówce powstają po 4–7 latach. Pomimo
znacznej hiperglikemii cukrzyca typu 2 często pozostaje
niewykryta nawet przez wiele lat, dlatego w momencie
jej rozpoznania aż u 21% pacjentów może występować
retinopatia. Liczne badania wykazały, że po 10 latach
trwania cukrzycy typu 2 około 30% pacjentów ma retinopatię, po 15 latach — 60–67%, a po 30 latach — 80%
[6–14]. Rozwój cukrzycy typu 1 przebiega wolniej u mężczyzn. Pierwsze zmiany o charakterze retinopatii pojawiają się u nich około 2 lata później niż u kobiet. Prawdopodobnie wiąże się to z późniejszym dojrzewaniem
chłopców i rzadkim występowaniem retinopatii w okresie przedpokwitaniowym [2, 10, 15].
www.ddk.viamedica.pl
433
Diabetologia Doświadczalna i Kliniczna rok 2004, tom 4, nr 6
Retinopatia, zwłaszcza cukrzycowy obrzęk plamki
(CSME, clinically significant diabetic edema), jest główną
przyczyną trwałej utraty wzroku u chorych w wieku 20–65
lat, a ryzyko ślepoty jest kilkanaście razy większe niż
w populacji osób niechorujących na cukrzycę [10, 16, 17].
Fotokoagulacja laserowa pozostaje nadal jedyną metodą
leczenia cukrzycowej makulopatii obrzękowej [18–26].
Celem niniejszej pracy jest analiza parametrów będących potencjalnymi czynnikami ryzyka słabej odpowiedzi
na laseroterapię cukrzycowego obrzęku plamki. Autorzy
oceniali wpływ typu cukrzycy, czasu jej trwania, aktualnego wieku pacjenta, wieku pacjenta w momencie rozpoznania choroby, rodzaju farmakoterapii i czasu trwania
insulinoterapii na skuteczność laseroterapii CSME w przebiegu nieproliferacyjnej retinopatii cukrzycowej.
Materiał i metody
Badanie przeprowadzono u 75 pacjentów (146 oczu)
Poradni Okulistycznej dla Chorych na Cukrzycę Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego Nr 5 w Sosnowcu.
Badana grupa obejmowała 42 kobiety (82 oczu) i 33
mężczyzn (64 oczu).
Wśród chorych na cukrzycę typu 1 było 12 pacjentów (23 oczy), w tym 6 kobiet (12 oczu) i 6 mężczyzn (11
oczu), natomiast na cukrzycę typu 2 — 63 pacjentów
(123 oczu): 36 kobiet (70 oczu) i 27 mężczyzn (53 oczy).
Czas trwania insulinoterapii wynosił 11,4 ± 8,2 roku.
Obserwację prowadzono przez 2 lata.
W badanej grupie pacjentów przeprowadzono pełne
badanie okulistyczne obejmujące: ocenę ostrości wzroku do dali i bliży bez korekcji i w korekcji, badanie przedniego odcinka gałki ocznej w lampie szczelinowej, pomiar ciśnienia wewnątrzgałkowego metodą aplanacyjną,
oftalmoskopię bezpośrednią i pośrednią po uprzednim
rozszerzeniu źrenic 1-procentowym roztworem tropikamidu i 10-procentowym roztworem Neosynefryny.
U wszystkich pacjentów stwierdzono klinicznie znamienny cukrzycowy obrzęk plamki w przebiegu nieproliferacyjnej retinopatii cukrzycowej zgodnie z kryteriami
Early Treatment Diabetic Retinopathy Study (ETDRS),
potwierdzony w badaniu fluoroangiograficznym i udokumentowany fotograficznie.
Wszystkich pacjentów poddano zabiegowi fotokoagulacji laserem argonowym metodą modified grid według Olka. Oceniano ostrość wzroku przed zabiegiem
i co 3 miesiące przez 2 lata po zabiegu.
Analizowano ostrość wzroku przed zabiegiem (Vp)
i po nim (Vk) oraz efektywność laseroterapii (DV).
Obliczano korelację pomiędzy ostrością wzroku po
zabiegu a czasem trwania cukrzycy, aktualnym wiekiem
pacjenta i jego wiekiem w momencie rozpoznania choroby oraz czasem stosowania insulinoterapii. Przeprowadzono analizę porównawczą badanych parametrów
w grupach w zależności od typu cukrzycy i rodzaju farmakoterapii. Wyniki poddano analizie statystycznej, wykorzystując test t-Studenta i analizę regresji i korelacji
Pearsona. Za poziom istotności przyjęto p < 0,05.
Wyniki
U co najmniej 70% pacjentów z CSME w przebiegu
nieproliferacyjnej retinopatii cukrzycowej poddanych laseroterapii stwierdzano stabilną lub lepszą ostrość wzroku po zastosowaniu leczenia we wszystkich badaniach
przeprowadzonych w 2-letnim okresie obserwacji.
Zgodnie z przyjętymi standardami za stabilizację
uznano zmianę ostrości wzroku o ± 1 rząd na tablicy
Snellena, za poprawę — wzrost ostrości wzroku o 2 lub
więcej rzędów na tablicy Snellena, a za pogorszenie —
osłabienie ostrości wzroku o co najmniej 2 rzędy. Wyniki
przedstawiono na rycinie 1.
U chorych na cukrzycę typu 2 i w grupie pacjentów leczonych preparatami doustnymi aktualny wiek
Rycina 1. Charakterystyka badanej grupy w zależności od uzyskanego efektu ostrości wzroku po wykonaniu laseroterapii cukrzycowego obrzęku plamki w 2-letnim okresie obserwacji
Figure 1. Clinical characteristics of the study group relatively to visual acuity after diabetic macular edema laser treatment in 2 years
follow-up
434
www.ddk.viamedica.pl
Joanna Markowska i wsp. Skuteczność laseroterapii cukrzycowego obrzęku plamki
pacjenta i jego wiek w momencie rozpoznania choroby był znamiennie wyższy, a u chorych na cukrzycę typu 1 czas trwania choroby był istotnie dłuższy
(tab. 1).
W tabeli 2 przedstawiono wyniki analizy statystycznej
ostrości wzroku, badanej przed zabiegiem i przez 2 lata
po nim. Wykazano, iż u chorych na cukrzycę typu 1
ostrość wzroku we wszystkich badaniach była znamiennie lepsza niż u chorych na cukrzycę typu 2. Nie stwierdzono istotnych różnic w zależności od rodzaju stosowanej farmakoterapii.
Typ cukrzycy ani rodzaj farmakoterapii nie wpływały
znamiennie na skuteczność laseroterapii (tab. 3).
Wyniki niniejszych badań nie wskazują również na
istotny wpływ wieku pacjenta, jego wieku w momencie
rozpoznania cukrzycy, czasu trwania cukrzycy i insulinoterapii na funkcję wzroku po zabiegu (tab. 4).
Dyskusja
Mikroangiopatia cukrzycowa jest specyficznym późnym powikłaniem cukrzycy odpowiedzialnym za rozwój
m.in. retinopatii cukrzycowej.
W licznych badaniach potwierdzono, iż istotnymi
czynnikami ryzyka powstania i progresji retinopatii cukrzycowej są czas trwania cukrzycy i wiek pacjenta [4–
–10, 12, 18, 27–30].
Z badań epidemiologicznych wynika, że częstość
występowania makulopatii obrzękowej u chorych na
Tabela 1. Analiza statystyczna aktualnego wieku pacjenta i wieku w momencie rozpoznania choroby oraz czasu trwania cukrzycy
w zależności od typu cukrzycy i rodzaju farmakoterapii (wartość średnia ± SEM, poziom p, test t-Studenta)
Table 1. Analysis of age parameters relatively to diabetes mellitus type and pharmacotherapy
Parametr
Ogólnie
n = 146
Wiek pacjenta
Cukrzyca typu 1
n = 23
Cukrzyca typu 2
n = 123
p
1 vs. 2
Insulinoterapia
n = 105
Leki doustne
n = 41
p
62,5 ± 10,1
47,8 ± 2,0
65,3 ± 0,7
< 0,0001
60,7 ± 1,0
67,2 ± 1,0
< 0,001
Wiek w momencie 45,9 ± 12,0
rozpoznania cukrzycy
24,6 ± 1,6
49,8 ± 0,7
< 0,0001
43,1 ± 1,2
53,0 ± 1,4
< 0,001
Czas trwania
cukrzycy
23,2 ± 1,5
15,5 ± 0,6
0,0001
17,6 ± 0,7
14,2 ± 1,0
0,006
16,7 ± 7,2
Tabela 2. Analiza statystyczna ostrości wzroku przed zabiegiem i po nim w zależności od typu cukrzycy i rodzaju farmakoterapii (wartość średnia ± SEM, poziom p, test t-Studenta)
Table 2. Visual acuity analysis before and after laser treatment relatively to diabetes mellitus type and pharmacotherapy
Parametr
Cukrzyca typu 1
Cukrzyca typu 2
p
Leki doustne
Insulinoterapia
p
V0
0,9 ± 0,3
0,6 ± 0,3
0,002
0,6 ± 0,1
0,7 ± 0,03
0,18
V3
0,9 ± 0,1
0,6 ± 0,03
0,002
0,6 ± 0,1
0,7 ± 0,03
0,14
V6
0,9 ± 0,1
0,6 ± 0,03
0,002
0,6 ± 0,1
0,7 ± 0,03
0,13
V9
0,9 ± 0,1
0,6 ± 0,03
0,001
0,6 ± 0,1
0,7 ± 0,03
0,07
V12
0,9 ± 0,1
0,6 ± 0,03
0,002
0,6 ± 0,1
0,7 ± 0,03
0,06
V18
0,8 ± 0,1
0,6 ± 0,03
0,002
0,6 ± 0,1
0,7 ± 0,03
0,09
V24
0,8 ± 0,1
0,6 ± 0,03
0,002
0,6 ± 0,1
0,6 ± 0,03
0,16
Tabela 3. Analiza statystyczna różnic ostrości wzroku przed i po zabiegu (DV) w zależności od typu cukrzycy i rodzaju farmakoterapii (wartość średnia ± SEM, poziom p, test t-Studenta)
Table 3. Analysis of visual acuity changes (DV) after laser treatment relatively to diabetes mellitus type and pharmacotherapy
Parametr D V
Cykrzyca typu 1
Cykrzyca typu 2
p
Leki doustne
Insulinoterapia
p
Po 3 miesiącach
0,004 ± 0,010
–0,004 ± 0,013
0,64
–0,01 ± 0,023
0,001 ± 0,012
0,62
Po 6 miesiącach
0,012 ± 0,025
0,005 ± 0,018
0,82
–0,04 ± 0,033
0,02 ± 0,017
0,12
Po 9 miesiącach
0,017 ± 0,024
–0,005 ± 0,018
0,46
–0,03 ± 0,036
0,01 ± 0,017
0,41
Po 12 miesiącach
–0,003 ± 0,031
–0,014 ± 0,018
0,75
–0,04 ± 0,036
–0,001 ± 0,018
0,32
Po 18 miesiącach
–0,02 ± 0,028
–0,020 ± 0,018
0,99
–0,04 ± 0,037
–0,013 ± 0,017
0,52
Po 24 miesiącach
–0,042 ± 0,018
–0,050 ± 0,021
0,76
–0,06 ± 0,042
–0,05 ± 0,019
0,83
www.ddk.viamedica.pl
435
436
0,46
0,80
0,025
–0,046 ± 0,192
0,99
–0,001
–0,049 ± 0,216
0,49
–0,058
–0,049 ± 0,216
0,34
0,28
–0,020 ± 0,192
–0,049 ± 0,216
Po 24 miesiącach
–0,079
0,072
–0,013 ± 0,171
0,90
–0,010
–0,020 ± 0,192
0,80
–0,021
–0,020 ± 0,192
0,88
0,44
Po 18 miesiącach
–0,012
0,107
0,076
0,008 ± 0,170
–0,001 ± 0,179
0,62
0,46
–0,061
–0,041
–0,012 ± 0,196
–0,001 ± 0,189
0,14
0,34
–0,079
–0,122
–0,001 ± 0,189
–0,012 ± 0,196
0,61
0,42
–0,012 ± 0,196
Po 12 miesiącach
–0,042
–0,001 ± 0,189
Po 9 miesiącach
–0,068
0,62
0,70
0,038
0,049
0,023 ± 0,171
0,001 ± 0,125
0,41
0,40
–0,070
–0,069
–0,003 ± 0,131
0,006 ± 0,185
0,24
0,31
–0,084
–0,097
0,006 ± 0,185
–0,003 ± 0,131
0,97
0,82
–0,019
0,006 ± 0,185
Po 6 miesiącach
–0,003
–0,003 ± 0,131
Po 3 miesiącach
p
r (x,y)
śr. ± SD
p
R (x, y)
D V (śr. ± SEM)
R (x, y)
p
D V (śr. ± SEM)
R (x, y)
p
D V (śr. ± SEM)
Czas trwania insulinoterapii
Wiek w momencie rozpoznania
Wiek pacjenta
Czas trwania cukrzycy
Korelacja D V
Tabela 4. Analiza regresji i korelacji pomiędzy czasem trwania cukrzycy, aktualnym wiekiem pacjenta oraz wiekiem w momencie rozpoznania choroby i czasem trwania insulinoterapii i DV
w 24-miesięcznym okresie obserwacji po zabiegu (model Pearsona)
Table 4. Correlation between duration of diabetes mellitus, age, age of first diagnosis, duration of insulintherapy and visual acuity in 2 years follow-up
Diabetologia Doświadczalna i Kliniczna rok 2004, tom 4, nr 6
cukrzycę typu 1 po 20 latach trwania choroby wynosi
około 30%, a u chorych na cukrzycę typu 2 — 45–66%
[2, 4, 6–10, 12, 30]. Skuteczność laseroterapii w leczeniu klinicznie znamiennego cukrzycowego obrzęku
plamki potwierdziły badania Diabetic Retinopathy Study (DRS) i ETDRS [10].
Wiadomo, że odpowiednio wcześnie zastosowana fotokoagulacja laserowa zmniejsza ryzyko nieodwracalnej
utraty wzroku nawet o 50% [4, 10, 18–35].
Wyniki badań przeprowadzonych przez Browninga
i wsp. wykazały pogorszenie ostrości wzroku u 20%
pacjentów z CSME, których nie poddano fotokoagulacji laserowej, i tylko u 8% pacjentów po laseroterapii
w 2-letnim okresie obserwacji. Natomiast u 15–20%
osób wykazano poprawę ostrości wzroku po przeprowadzeniu laseroterapii CSME [18].
W niniejszych badaniach autorzy stwierdzili poprawę
ostrości wzroku u 27% pacjentów, stabilizację u 35%
chorych, a pogorszenie u 38% osób w ciągu 2 lat po
przeprowadzeniu laseroterapii CSME w przebiegu nieproliferacyjnej retinopatii cukrzycowej.
W wielu doniesieniach analizowano czynniki wpływające na efekt laseroterapii cukrzycowego obrzęku plamki [18, 21, 23, 32, 34].
W badaniach Browninga wykazano, iż czas trwania
cukrzycy i wiek pacjenta istotnie pogarszają skuteczność fotokoagulacji typu grid (p = 0,02), a rodzaj farmakoterapii cukrzycy znamiennie wpływa na ostrość wzroku po zabiegu [18].
Bek i wsp. [34] nie stwierdzili korelacji między czasem trwania cukrzycy, wiekiem, ani stadium zaawansowania retinopatii cukrzycowej a efektem laseroterapii
plamki. Natomiast Mc Donald i wsp. [31] wykazali, iż
wiek pacjenta istotnie wpływa na skuteczność laseroterapii obrzęku plamki, a czas trwania cukrzycy i płeć nie
mają znaczenia. Również Corderio i wsp. [32] nie potwierdzili istotnego związku czasu trwania cukrzycy
i typu retinopatii cukrzycowej z wynikiem laseroterapii.
Natomiast rezultaty licznych badań potwierdziły
istotny wpływ słabej ostrości wzroku przed zabiegiem
(Vp) na ostrość wzroku po zastosowanym leczeniu (Vk)
[4, 18, 31].
W niniejszym badaniu nie wykazano korelacji pomiędzy czasem trwania cukrzycy, wiekiem pacjenta,
jego wiekiem w momencie rozpoznania cukrzycy, czasem trwania insulinoterapii a efektem laseroterapii CSME
w nieproliferacyjnej retinopatii cukrzycowej podczas
2-letniego okresu obserwacji.
Nie stwierdzono również istotnej różnicy dotyczącej
skuteczności fotokoagulacji obrzęku plamki w zależności od typu cukrzycy i rodzaju zastosowanej farmakoterapii.
Reasumując, mimo bardzo dynamicznego rozwoju
nowoczesnych metod terapeutycznych opartych na
www.ddk.viamedica.pl
Joanna Markowska i wsp. Skuteczność laseroterapii cukrzycowego obrzęku plamki
technice laserowej, fotokoagulacja siatkówki pozostaje
nadal jedyną skuteczną metodą leczenia retinopatii cukrzycowej. Uzyskana po wykonaniu laseroterapii poprawa ostrości wzroku jest co prawda niewielka i zazwyczaj
krótkotrwała, jednak istotnie zmniejsza ryzyko trwałej ślepoty u pacjentów z klinicznie znamiennym cukrzycowym obrzękiem plamki [33–35].
Pomimo iż w niniejszej pracy nie wykazano istotnego
wpływu badanych parametrów na efekt laseroterapii
CSME, badania te powinny być kontynuowane i przeprowadzone w znacznie większej grupie chorych na cukrzycę i po dłuższym okresie obserwacji.
statystycznie różnicy dotyczącej skuteczności laseroterapii
cukrzycowego obrzęku plamki w przebiegu nieproliferacyjnej retinopatii cukrzycowej w zależności od typu cukrzycy
i rodzaju zastosowanej farmakoterapii.
Wnioski. Czas trwania cukrzycy oraz insulinoterapii, aktualny wiek pacjenta ani wiek pacjenta w momencie rozpoznania cukrzycy nie wpływają istotnie na funkcję wzroku po
przeprowadzeniu laseroterapii cukrzycowego obrzęku plamki w nieproliferacyjnej retinopatii cukrzycowej. Efektywność
fotokoagulacji laserowej metodą modified grid w makulopatii cukrzycowej nie zależy od typu cukrzycy ani rodzaju zastosowanej farmakoterapii.
słowa kluczowe: cukrzycowy obrzęk plamki, skuteczność laseroterapii
Piśmiennictwo
Wnioski
W 2-letnim okresie obserwacji nie stwierdzono istotnego wpływu badanych parametrów (typu cukrzycy,
czasu trwania cukrzycy, aktualnego wieku pacjenta, wieku w momencie rozpoznania choroby, rodzaju farmakoterapii i czasu trwania insulinoterapii) na efektywność
laseroterapii cukrzycowego obrzęku plamki w przebiegu nieproliferacyjnej retinopatii cukrzycowej.
1.
2.
3.
4.
5.
Streszczenie
Wstęp. Celem pracy jest ocena wpływu wybranych parametrów (typu cukrzycy, czasu trwania choroby, wieku pacjenta, wieku w momencie rozpoznania choroby, rodzaju farmakoterapii i czasu trwania insulinoterapii) na ostrość wzroku po wykonaniu laseroterapii cukrzycowego obrzęku plamki w przebiegu nieproliferacyjnej retinopatii cukrzycowej.
Materiał i metody. Badana grupa obejmowała 75 pacjentów (146 oczu), 42 kobiety (82 oczu) i 33 mężczyzn (64
oczy), w wieku 29–83 lat (śr. 63,0). U wszystkich pacjentów stwierdzono klinicznie znamienny cukrzycowy obrzęk
plamki (CSME) w przebiegu nieproliferacyjnej retinopatii
cukrzycowej i zastosowano fotokoagulację laserową metodą modified grid według Olka. Oceniano ostrość wzroku
przed (Vp) i 2 lata po laseroterapii (Vk) oraz uzyskany
efekt (DV = Vk–Vp). Przeprowadzono analizę porównawczą parametru (DV) w grupach podzielonych według
typu cukrzycy i rodzaju farmakoterapii. Obliczano zależność pomiędzy efektywnością laseroterapii (DV) a czasem
trwania cukrzycy, wiekiem pacjenta, wiekiem w momencie
rozpoznania cukrzycy oraz czasem trwania insulinoterapii.
W analizie statystycznej zastosowano test t-Studenta i analizę regresji i korelacji Pearsona. Za poziom istotności statystycznej przyjęto a < 0,05.
Wyniki. Nie stwierdzono korelacji pomiędzy czasem trwania cukrzycy, aktualnym wiekiem chorego i wiekiem w momencie rozpoznania cukrzycy oraz czasem trwania insulinoterapii a wynikiem laseroterapii cukrzycowego obrzęku
plamki w 2-letnim okresie obserwacji. Nie wykazano istotnej
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
Klein R., Moss S.E., Klein B.E.K. Is gross proteinuria a risk
factor for incidence of proliferative diabetic retinopathy? Ophthalmology 1993; 100: 1140–1146.
Goldstein D.E., Blinder K.J., Die C.H. i wsp. Glycemic control and development of retinopathy in youth-onset insulin-dependent diabetes mellitus. Ophthalmology 1993; 100:
1125–1132.
Henricsson M., Gottsater A., Jeppsson J.O., Fernlund P., Sundkvist G. The frequency and severity of retinopathy are related to HbA1c values after, but not at the diagnosis of NIDDM.
Journal of Internal Medicine 1998; 244: 149–154.
Voutilainen-Kaunisto R.M., Terasvirta M.E., Uusitupa M.I.J.,
Niskanen L.K. Rozwój retinopatii i zaburzeń ostrości widzenia oraz czynników ryzyka ich wystąpienia u chorych na
cukrzycę typu 2 w porównaniu z grupą kontrolną. Diabetologia Praktyczna 2002; 3: 117–128.
Agardh E., Agardh C.D., Torffvit O. A 5-years follow-up study
on the incidence of retinopathy in type diabetes mellitus in
relation on medical risk indicators. Journal of Internal Medicine 1994; 235: 353–358.
Kalter-Leibovici O., Van Dyk D.J., Leibovici L. i wsp. Risk factors for development of diabetic nephropathy and retinopathy in Jewish IDDM patients. Diabetes 1991; 40: 204–210.
Roysarkar T.K., Gupta A., Dash R.J., Dogra M.R. Effect of
insulin therapy of retinopathy in non-insulin dependent diabetes mellitus. Am. J. Ophthalmol. 1993; 115: 569–574.
Taylor H.R. Diabetic retinopathy: a public health challenge.
Am. J. Ophthalmol. 1997; 123: 543–545.
Verrotti A., Lobefalo L., Chiarelli F. i wsp. Lipids and lipoproteins in diabetic adolescents and young adults with retinopathy. Eye 1997; 11: 876–881.
American Diabetes Association. Diabetic retinopathy. Diabetes Care 2002; Supl. A: 590–593.
Palmberg P., Smith M., Waltman S. i wsp. The natural history
of retinopathy in insulin-dependent juvenile-onset diabetes.
Ophthalmology 1981; 88: 613–618.
Doft B.H., Kingsley L.A., Orchard T.J., Kuller L., Drash A.,
Becker D. The association between long-term diabetic control and early retinopathy. Ophthalmology 1984; 91: 763–769.
Grey R.H.P., Macolm N., O’Keilly D., Morris A. Ophthalmic
survey of a diabetic clinic ocular findings. Br. J. Ophthalmol.
1986; 70: 797–803.
Frank R.F., Hoffman W.H., Podgor M.J. i wsp. Retinopathy in
juvenile-onset type 1 diabetes of short duration. Diabetes
1982; 31: 874–882.
American Diabetes Association. Standards of Medical Care
for patients with diabetes mellitus. Diabetes Care 1995; 18:
8–15.
Hee M.R., Puliafito C.A. Topography of diabetic macular edema with optical coherence tomography. Ophthalmology 1998;
105: 360–370.
www.ddk.viamedica.pl
437
Diabetologia Doświadczalna i Kliniczna rok 2004, tom 4, nr 6
17. Móller F., Bek T. The relation between visual acuity and the
size of fixational eye movements in patients with diabetic and
nondiabetic macular disease. Acta Ophthalmol. Scand. 1998;
76: 38–42.
18. Browning D.J., Zhang Z., Benfield J.M., Scott A.Q. The effect of
patient characteristics on response to focal laser treatment for
diabetic macular edema. Ophthalmology 1997; 104: 466–472.
19. Early Treatment Diabetic Retinopathy Study Research Group.
Early Treatment DR Design and Baseline Patients Characteristics. ETDRS Report No 7. Ophthalmology 1991; 98: 741–756.
20. Early Photocoagulation for diabetic retinopathy. ETDRS Report No 9. Ophthalmology 1991; 98: 766–785.
21. Ferris F. Early photocoagulation in patients with either type I
or type II diabetes. Trans. Am. Ophthalmol. Soc. 1996; 94:
505–537.
22. Freissler K., Lang G.E. Photocoagulation and medical treatment in diabetic retinopathy. Focus on Diabetic Retinopathy
1997; 4: 32–36.
23. Patz A., Smith RE. The ETDRS and Diabetes 2000. Ophthalmology 1990; 10: 739–740.
24. Shahidi M., Ogura Y., Blair N.P., Zeimer R. Retinal thickness
change after focal laser treatment of diabetic macular edema. Br. J. Ophthalmol. 1994; 78: 827–830.
25. Sinclair S.H., Alaniz R., Presti P. Laser treatment of diabetic macular edema: Comparison of ETDRS — level treatment with threshold — level treatment by using high-contrast discriminant central visual field testing. Semin. Ophthalmol. 1999; 14: 214–222.
26. Tewari H.K., Gupta V., Kumar A., Verma L. Efficacy of diode
laser for managing diabetic macula edema. Acta Ophthalmol. Scand. 1998; 76: 363–366.
438
27. Nathan D.M., Singer D.E., Godine J.E., Harrington C.H., Perlmuter L.C. Retinopathy in older type II Diabetics. Association with glucose control. Diabetes 1986; 35: 797–801.
28. Araki A., Ito H., Hattori A. i wsp. Risk factors for development
of retinopathy in elderly Japanese patients with diabetes
mellitus. Diabetes Care 1993; 16: 1184–1186.
29. Marshall G., Garg S.K., Jackson W.E., Holmes D.L., Chase
H.P. Factors influencing the onset and progression of diabetic retinopathy in subjects with insulin-dependent diabetes mellitus. Ophthalmology 1993; 100: 1133–1139.
30. Klein B., Davis M., Segal P. Diabetic retinopathy: assessment of severity and progression. Ophthalmology 1984; 91:
10–17.
31. Mc Donald H.R., Schatz H. Grid photocoagulation for diffuse
macular edema. Retina 1985; 5: 65–72.
32. Corderio M.F., Satanford M.R., Philips P.M., Shilling J.S. Relationship of diabetic microvascular complications to outcome
in panretinal photocoagulation of proliferative diabetic retinopathy. Eye 1997; 11: 531–536.
33. Akduman L., Olk R.J. Diode laser (810 nm) versus argon
green (514 nm) modified grid photocoagulation for diffuse
diabetic macular edema. Ophthalmology 1997; 104: 1433–
–1441.
34. Bek T., Móller F., Klausen B. Short-term visual prognosis after retinal laser photocoagulation for diabetic maculopathy.
Acta Ophthalmol. Scand. 2000; 78: 539–542.
35. Fong D.S., Ferris F.L. III., Davis M.D., Chew E.Y. Causes of
severe visual loss in the Early Treatment Diabetic Retinopathy Study: ETDRS Report No 24. Am. J. Ophthalmol. 1999;
127: 137–140.
www.ddk.viamedica.pl