Historyczne formy demokracji

Szukaj innych materiałów na:
a
www.wosnastoprocent.pl
HISTORYCZNE FORMY DEMOKRACJI
AUTOR: Rafał Grabowski
Demokracja
Demokracja – z gr. demos = lud, kratos = władza
Forma ustroju państwa, w której obywatele(lud, naród) sprawują rządy bezpośrednio lub
pośrednio (za pomocą wybranych przedstawicieli).
Demokracja ateńska
1. Rozwój:
• zapoczątkowana przez Solona w VI w.p.n.e.
• kontynuowana przez Klejstenesa, Temistoklesa, Efialtesa
• w czasach Peryklesa – w pełni ukształtowana demokracja w Atenach
• największy rozkwit w V i IV w.p.n.e.
• po wojnach perskich – utrwalenie demokracji bezpośredniej
2. Pojęcie polis:
•
•
•
•
miasto – państwo
podstawowa forma życia społecznego
wspólnota obywateli – brak rozdziału społeczeństwa od państwa
od polis wywodzi się słowo „polityka”, jednakże dzisiejszy zakres tego słowa różni
się znacznie od tego dawnego; w starożytnej Grecji „polityczne” to wszystko to, co
wchodziło w obręb więzi łączących i jednoczących obywateli we wspólnocie, a więc
struktura naczelnych władz, urzędów, ale też obyczaje, religia kultura,
wychowanie, itp.
3. Obywatele:
•
•
•
•
•
•
państwo nie było utożsamiane z terytorium ani ogółem mieszkańców, tylko z tymi,
którzy posiadali uprawnienia do udziału w życiu politycznym
praw politycznych pozbawieni – niewolnicy, kobiety, cudzoziemcy
OBYWATEL – wolny mężczyzna, rodowity mieszkaniec polis z prawego związku,
ukończone 18 lat (Ateny)
polites – obywatelstwo
prawa: wolność osobista, wolność słowa i wypowiedzi, równość wobec prawa,
prawo do posiadania ziemi i partycypacji w zyskach polis, udział w sprawowaniu
władzy
obowiązki: udział w życiu politycznym i religijnym polis, respektowanie prawa,
obrona polis
-1-
Szukaj innych materiałów na:
a
www.wosnastoprocent.pl
4. Struktura demokracji ateńskiej w okresie peryklesowskim (444 p.n.e. – 429 p.n.e.):
Demokracja ateńska za czasów Peryklesa osiągnęła swój najpełniejszy kształt i była
przykładem dla innych polis. Obywatele sprawowali bezpośredni udział w rządach –
władza suwerena należała do ludu, czyli demosu. Urzędy były kolegialne lub kadencyjne,
a kandydatów na nie sprawdzano poprzez potwierdzenie obywatelstwa do dwóch pokoleń
wstecz oraz weryfikację aktywnego uczestnictwa w życiu religijnym wspólnoty. Również
sądownictwo ludowe podlegało obywatelom.
Głównym organem władzy ustawodawczej było Zgromadzenie Ludowe, które decydowało
w sprawach zewnętrznych i wewnętrznych. Zbierało się ono trzy – cztery razy w miesiącu
na centralnym placu polis – agorze (przy najważniejszych decyzjach musiało liczyć co
najmniej 6000 członków). Do zadań Zgromadzenia Ludowego należało: wypowiadanie
wojny i decydowanie o warunkach zawarcia pokoju, wysyłanie poselstw i wysłuchiwanie
obcych posłów, określanie liczby mobilizowanej armii, statków, uzbrojenia, a także
kwestie dotyczące skupu zboża i kultu religijnego. Każdy obywatel miał prawo inicjatywy
ustawodawczej, czyli zgłaszania wniosków i projektów ustaw oraz prawo głosu.
Organem wykonawczym w Starożytnych Atenach była Rada Pięciuset, która
opracowywała ustawy pod kątem zgodności z obowiązującym prawem, kontrolowała
urzędników, czuwała nad finansami państwa, nadzorowała budowę okrętów, budynków
publicznych oraz przebieg i organizację uroczystości religijnych. Ponadto istniało także
kolegium dziesięciu strategów, pozostających pod ścisłą kontrolą Rady Pięciuset.
Podlegało im wojsko oraz polityka zagraniczna.
Jeśli chodzi o władzę sądownicza, to sprawowana była głównie przez Areopag (sprawy o
zabójstwo) i sądy przysięgłych. Za zdrady stanu stawało się przed sądem Zgromadzenia
Ludowego.
Ubogim obywatelom wypłacano zasiłki, by mogli uczestniczyć w Zgromadzeniach. Prawo
zabierania głosu zgromadzeń powodowało wykształcenie się grupy zawodowych
polityków, którzy poprzez swe talenty oratorskie wywierali decydujący wpływ na politykę
polis – zwano ich demagogami.
Rzym – republika prawa
1. Republika:
•
•
•
z łac. res publica = rzecz ogółu
państwo, które obywatele uważają za swoje wspólne dobro
obywatel republiki ma na celu nie tylko interes osobisty, ale i jest zobowiązany do
działania na rzecz wspólnego dobra
2. Prawo rzymskie
•
•
•
republika – państwo jest wspólnotą prawną, w której precyzyjny i logiczny system
prawny stoi ponad wszystkim i normuje całość życia społecznego
„Prawo XII Tablic” (według tradycji ogłoszone w 449 r. p.n.e.)
Kodeks Teodozjusza (438 r.)
-2-
Szukaj innych materiałów na:
a
www.wosnastoprocent.pl
•
główne zasady prawa rzymskiego: twarde prawo, lecz prawo (dura lex, sed lex),
należy wysłuchać drugiej strony (audiatur et altera pars), nie karze się za ten sam
czyn po raz drugi (non bis id idem) , nie sądź, zanim nie wysłuchasz (prius quam
exaudias, ne iudices), prawo nie działa wstecz (lex retro non agit)
3.Struktura republiki rzymskiej
Władzę ustawodawczą sprawowały trzy rodzaje zgromadzeń ludowych : centurialne (wg
cenzusu majątkowego), tribusowe (podział terytorialny), plebejskie. Wynik w danej
jednostce liczył się za jeden głos, głosowano „za” lub „przeciw” bez uprzedniego
debatowania. Stanowiono między innymi o wojnie i pokoju,
wyborze urzędników,
przyjęciu bądź odrzuceniu ustaw.
Ważnym elementem władzy w Starożytnym Rzymie była rozbudowana magistratura, czyli
urzędnicy.
Urzędy sprawowano zazwyczaj przez rok i nieodpłatnie. Do wyższych
urzędników zaliczali się konsulowie, pretorzy, cenzorzy; do niższych edylowie i kwestorzy.
Odrębnie rozważa się także pozycję dyktatora i trybuna ludowego.
Naczelnym organem władzy był Senat. Senatorowie zajmowali swe stanowiska
dożywotnio, a wybierano ich z list cenzorskich, na których szansę znalezienia się mieli
urzędnicy od posady kwestora. Senat zajmował się polityką zagraniczną i wewnętrzną,
finansami państwa, opiniowaniem uchwał, udzielaniem rad urzędnikom, obsadzaniem
urzędników w prowincjach. Jego ustawy miały moc prawa.
4.Demokracja w republice rzymskiej:
Ustrój republiki rzymskiej, mimo kilkusetletniej ewolucji, nigdy nie stał się w pełni
demokratyczny – kierowniczą rolę w państwie odgrywali przedstawiciele starych rodów
patrycjuszowskich.
Chrześcijańskie korzenie demokracji
•
•
•
organizowanie wspólnot chrześcijańskich na zasadach demokracji
zasada równości wszystkich wobec Boga
wybór biskupów i diakonów przez członków wspólnoty
Demokracja plemienna
•
•
•
•
duża rola wieców (thing, tag) wśród wczesnośredniowiecznych plemion
germańskich i słowiańskich
wiec – zebranie wszystkich dorosłych obywateli plemienia
czasie pokoju orzekał o najważniejszych sprawach plemienia (kontakty z innymi
plemionami, wymiana handlowa)
w czasie wojny swe uprawnienia przekazywał w ręce wodza plemiennego
Losy demokracji od średniowiecza do oświecenia
•
•
Po upadku cesarstwa rzymskiego – przerwanie antycznej tradycji prawnej i
politycznej; okres monarchii (władza pochodzi od Boga, nie od społeczeństwa)
Rady królewskie – w toku ewolucji odejście od zasady teoretycznej konsultacji do
praktycznej reprezentacji – wzrost znaczenia rad królewskich we wpływaniu na
-3-
Szukaj innych materiałów na:
a
www.wosnastoprocent.pl
•
•
kształt polityki; droga do uzyskiwania przywilejów i praw w zamian za ustępstwa
na rzecz monarchy
Prawo do oporu – „władca jest panem, ale i sługą prawa, które stanowi”, co
oznacza postulat rządów sprawiedliwych. W wypadku złamania prawa przez
władcę, poddani mogą odmówić mu posłuszeństwa. Wzmocnienie przekonania o
fundamentalnym znaczeniu norm prawnych dla porządku publicznego.
Koncepcja racjonalistyczna – Po okresie krwawych wojen religijnych w XVI/XVII
wieku tendencja do skłonienia się ku rozumowi jako fundamentowi porządku i
przekonanie o niemożności zbudowania uniwersalnego ładu politycznego na
zsubiektywizowanym pojęciu Prawa Bożego. Narodziny absolutystycznego modelu
państwa w połączeniu z gwarancjami tolerancji religijnej zaowocowało faktem, iż
wolność przekonań stała się jednym z naczelnych pól kształtowania się pojęcia
praw jednostki.
Oświeceniowa myśl polityczna
1. Wiek rozumu:
•
•
2.
dotychczasowy porządek polityczny pogrążony w mrokach i zabobonach – postulat
zmian zgodnych z zasadami rozumu
człowiek XVIII wieku w oczach myślicieli epoki – nieszczęśliwy, gdyż jego wolność
ograniczona jest tradycyjną hierarchią społeczną i autorytetami religijnymi,
przywilejami stanowymi
Teorie Jana Jakuba Rousseau (1712-1778)
•
•
•
•
3.
człowiek z natury jest wolny i w rzeczywistości żyje skrępowany więzami
nakładanymi przez społeczeństwo, a wyjściem z tej sytuacji – budowa ładu
społecznego opartego na umowie społecznej
wolne, równe, rozumne jednostki dla ochrony swych interesów przekazują część
swych uprawnień na rzecz wspólnoty politycznej – lud jako zbiorowy suweren
posiada wolę, według której może kształtować porządek społeczny
władza nie może być absolutna, ponad wolnością jednostek – jej zadaniem jest
bycie gwarantem umowy społecznej
władza nie wynika z tradycji ani religii, a z rozumu
Trójpodział władz – Charles de Montesquieu (1689-1775)
•
•
•
•
dzieło „O duchu praw” – analiza różnych rodzajów ustroju oraz wpływów na ich
kształt czynników, takich jak klimat, religia, prawo, obyczaj, które składają się na
owego „ducha praw” (powinien on być uwzględniony przez każdego prawodawcę
w trakcie przeprowadzania reformy ustrojowej)
wyróżnienie trzech form ustroju – republiki, monarchii i despocji
najlepszym zabezpieczeniem przed nadużywaniem władzy jest mieszany charakter
ustroju
warunkiem zachowania wolności jest rozgraniczenie i zrównoważenie trzech
rodzajów władz: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej
Deklaracja praw człowieka i obywatela 1789
•
jej uchwalenie było konsekwencją wybuchu rewolucji we Francji
-4-
Szukaj innych materiałów na:
a
www.wosnastoprocent.pl
•
•
•
•
•
kwintesencja oświeceniowej myśli politycznej
główne założenie: ludzie rodzą się wolnymi i równymi wobec prawa
„celem każdego związku politycznego jest zachowanie naturalnych i
nieprzedawnionych praw człowieka. Prawami tymi są: wolność, własność,
bezpieczeństwo i opór przeciw uciskowi”
„źródłem każdej władzy suwerennej jest naród. Żadna instytucja ani osoba nie
może mieć władzy, która by nie pochodziła od narodu”
Deklaracja praw człowieka i obywatela miała bardzo duże znaczenie w rozwoju
demokracji. Stała się wzorem norm konstytucyjnych państw nowoczesnych i
zbudowała fundament pod budowę przyszłych monarchii konstytucyjnych.
Demokracja w tradycji anglosaskiej
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
odmienne tradycje demokratyczne
Wielka Brytania do dziś nie posiada konstytucji, czyli nadrzędnego aktu
normatywnego, jednakże angielski system polityczny stanowi przykład
najstarszego i najdłużej funkcjonującego systemu konstytucyjnego. Składa się na
niego zbiór ustaw, precedensów oraz specyficznych, niepisanych obyczajów.
Angielski ustrój kształtował się na zasadzie historycznego, organicznego rozwoju
praw i instytucji
Magna Charta Libertatum (Wielka Karta Swobód) 1215 – kamień węgielny
angielskiego konstytucjonalizmu
Petycja Prawa 1626
Habeas Corpus Act 1679
Bill of Rights1689
Ustawa Sukcesyjana 1701
Ustawy dotyczące funkcjonowania parlamentu 1911, 1949
Ustawy określające prawa wyborcze 1872, 1970, 1875
Ustawa o Ustroju Organów Sprawiedliwości 1971
Ustawa o Ustroju Samorządu Lokalnego 1972
Demokracja amerykańska
1.Droga do Deklaracji Niepodległości
•
•
•
•
•
•
•
1756-1763 wojna angielsko – francuska o dominację w koloniach Ameryki
Północnej
rozwój poczucia własnej tożsamości kolonistów
uświadomienie sobie wspólnoty interesów
opór wobec angielskich prób wzmocnienia wpływów względem kolonistów
1774 – Kongres Kontynentalny w Filadelfii
domaganie się równych praw kolonistów z mieszkańcami metropolii – „nie ma
opodatkowania bez reprezentacji”
1775 – wojna o niepodległość
2.Deklaracja Niepodległości 4 VII 1776
•
•
Thomas Jefferson (1734-1826)
Równość wszystkich ludzi
-5-
Szukaj innych materiałów na:
a
www.wosnastoprocent.pl
•
•
•
•
Prawo do życia, wolności swobody w dążeniu do szczęścia
Ograniczona rola rządu – zabezpieczenie naturalnych praw człowieka (władza
legalna oparta jest na zgodzie rządzonych)
Sformułowanie w czerwcu i ogłoszenie 4 VII 1776 Deklaracji Niepodległości było w
pierwszej kolejności aktem nieposłuszeństwa rządzonych wobec rządzących
(większa część dokumentu została przeznaczona na wyliczenie różnego rodzaju
przewin i nadużyć ze strony króla anielskiego wobec jego poddanych,
mieszkających w koloniach w Ameryce Północnej), a dopiero w drugiej aktem
założycielskim nowego państwa Stanów Zjednoczonych Ameryki. Uchwalenie tego
dokumentu nie przesądzało jednak automatycznie o tym, czy nowe państwo nie
powtórzy w przyszłości podobnych grzechów wobec swoich obywateli, co
wcześniej państwo angielskie wobec poddanych w koloniach. Gwarancję taką
stworzyło dopiero uchwalenie w kilka lat po uzyskaniu niepodległości, Konstytucji
nowego państwa.
3.Konstytucja z 1787
•
•
•
•
•
1783 – uznanie przez Anglię niepodległości Stanów Zjednoczonych
Konstytucja uchwalona w wyniku zjazdu delegatów skonfederowanych stanów do
Filadelfii pod przewodnictwem Jerzego Waszyngtona
zjazd miał na celu rewizję Artykułów Konfederacyjnych (1777)
starcie dwóch koncepcji: federalistów (zwolennicy silnej władzy centralnej i
przekształcenia luźnej konfederacji niezależnych stanów w państwo federalne) i
antyfederalistów (obawa przed tyranią ze strony rządu centralnego – postulat
maksymalnej decentralizacji i silnego samorządu lokalnego)
Uchwalona w 1787 i ratyfikowana w dwa lata później Konstytucja, wykorzystywała
doświadczenia zdobyte, zarówno w okresie kolonialnym, jak i w latach Wojny o
Niepodległość oraz pierwszym okresie niepodległości. Krótki tekst Konstytucji
dotyczył ustroju państwa. Wprowadzono klarowny podział na trzy gałęzie władzy
(ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą) i określono podstawowy zakres
obowiązków każdej z nich. Ponadto, stworzono mechanizm współzależności
pomiędzy nimi zwany zasadą „równowagi i hamulców” (check and balance).
Wypracowano także formułę funkcjonowania władz centralnych (federalnych) i
stanowych.
4.Karta Praw 1791
•
•
Konstytucja, wprowadzając określony ustrój państwa, w niewielkim jednak stopniu
dotyczyła praw samych obywateli (wspominano o nich pośrednio w Artykule I
dotyczącym uprawnień Kongresu).
Dopiero uchwalenie (w 1789) i ratyfikacja (w 1791) Deklaracji Praw (Bill of Rights)
dodanej do tekstu Konstytucji w formie pierwszych dziesięciu poprawek, pozwoliła
określić prawa przynależne każdemu obywatelowi. Niektóre z nich nawiązywały do
praw ograniczanych w okresie kolonialnym: np. Poprawka I gwarantowała wolność
wyznania, słowa, prasy, zgromadzeń; inne, jak np. Poprawka II (prawo posiadania
broni) wynikały z potrzeb związanych z trudnymi warunkami życia pionierskiego; a
jeszcze inne jak np. Poprawka X (uprawnienia, które nie zostały przez Konstytucję
powierzone władzom federalnym lub stanowym, przysługują poszczególnym
stanom lub obywatelom), pozwalały zachować dużą swobodę w korzystaniu przez
obywateli z praw zwyczajowych i lokalnych
-6-
Szukaj innych materiałów na:
a
www.wosnastoprocent.pl
5.Znaczenie Konstytucji amerykańskiej:
•
•
•
pierwsza na świecie pisana konstytucja
najdłużej obowiązująca ustawa zasadnicza
fundament amerykańskiej tożsamości narodowej określenie mechanizmu
uzupełniania konstytucji poprawkami oraz przyjęcie Karty Praw stworzyły
podstawy dla budowy państwa prawa i amerykańskiej demokracji
6.Poszerzanie praw obywatelskich w Stanach Zjednoczonych:
•
•
•
•
•
•
początkowo twórcami podstaw państwowości amerykańskiej byli tylko zamożni
biali mężczyźni, a zatem grupa niezwykle wąska.
Pierwsze wielkie poszerzenie grona osób korzystających z praw obywatelskich
dokonało się w rezultacie wojny secesyjnej z lat 1861-65. Już w czasie wojny, w
styczniu 1863, A. Lincoln, prezydent Stanów Zjednoczonych zdecydował o
likwidacji niewolnictwa Murzynów na terenach objętych secesją. Decyzja ta została
następnie potwierdzona, a zarazem poszerzona (włączono stany niewolnicze w
czasie wojny secesyjnej wierne Unii), kiedy Kongres uchwalił XIII Poprawkę do
Konstytucji w 1865.
Zniesienie niewolnictwa nie oznaczało jednak przyznania praw obywatelskich
czarnym mieszkańcom USA.
Przyznano je, ale tylko czarnym mężczyznom, w 1866.
Prezentowane zmiany nie dotyczyły ani białych, ani czarnych kobiet. Druga fala
poszerzenia praw obywatelskich musiała dotyczyć właśnie ich miejsca w
społeczeństwie. Stanowiła rezultat trwającej kilkadziesiąt lat batalii ruchu
sufrażystek o równouprawnienie polityczne kobiet. Amerykanki otrzymały prawa
polityczne dopiero na początku XX w., kiedy w 1919 Kongres uchwalił XIX
Poprawkę do Konstytucji. Stany szybko ją ratyfikowały i tym samym mogła wejść
w życie już w 1920.
Trzecie wielkie poszerzenie praw obywatelskich nastąpiło pod wpływem rewolty
młodzieży amerykańskiej z lat 60. Wielka energia młodego pokolenia ujawniona w
tym czasie zarówno z korzyścią dla systemu (np. poprzez działalność w Korpusie
Pokoju), jak i w sposób nie akceptowany przez polityczny establishment (masowe
manifestacje młodych ludzi przeciwko wojnie wietnamskiej), spowodowała reakcję
w postaci przyjęcia i ratyfikacji w 1971 XXVI Poprawki do Konstytucji obniżającej
wiek wyborczy z 21 do 18 lat.
6.„Demokracja oddolna”
W historii Stanów Zjednoczonych państwo otrzymywało tyle uprawnień i taki zakres
władzy, jaki był akceptowany społecznie lub społecznie potrzebny. W innych regionach
świata jeśli zmiany zachodziły tam ewolucyjnie (np. w Wielkiej Brytanii w XIX i XX w.) a
nie rewolucyjnie (jak np. we Francji w XVIII i XIX w.) to władza państwowa upodmiotowiała
społeczeństwo w stopniu, skali i tempie zależnym od woli samych elit przywódczych.
W przeciwieństwie do tej koncepcji i praktyki, w Stanach Zjednoczonych była i jest nadal
obecna grass roots democracy (w wolnym przekładzie „demokracja oddolna”). Sprowadza
się ona do inicjatywy obywatelskiej podejmowanej na poziomie lokalnych społeczności, w
sprawach interesujących nie tylko konkretną wspólnotę obywateli, ale także ważnych dla
mieszkańców danego stanu, regionu lub całego kraju. Wiele zmian dotyczących całego
społeczeństwa a odzwierciedlonych w Konstytucji lub ustawach federalnych miało swoje
źródła w takim właśnie działaniu.
-7-