Osamotnienie dziecka w rodzinie.

Osamotnienie
dziecka w rodzinie.
Autor opracowania : mgr Marzena Nowakowska
1
„Dzieci myślą sercem –
nie rozumem
Dlatego nieraz jest nam
tak trudno
Odnaleźć wspólny język z nimi.”
Iwan Dracz
2
Spis treści
Wstęp........................................................................................................4
ROZDZIAŁ I
Rodzina jako wspólnota emocjonalno – społeczna
1.1 Czym jest rodzina w Ŝyciu dziecka?...................................................6
1.2 Znaczenie więzi emocjonalnej w rodzinie dla rozwoju dziecka.........8
ROZDZIAŁ II
Sieroctwo duchowe dzieci
2.1 Poczucie osamotnienia – charakterystyka zjawiska............................11
2.2 Sieroctwo duchowe dzieci jako konsekwencja zaburzeń więzi
emocjonalnych w rodzinie...................................................................13
2.3Samotność dziecka................................................................................15
ROZDZIAŁ III
Analiza badań własnych.............................................................................18
Zakończenie................................................................................................26
Bibliografia.................................................................................................28
3
WSTĘP
Dziecko przychodzi na świat wśród bliskich mu osób. Chce być kochane i
podziwiane. To właśnie narodziny dziecka stanowią początek rodziny, która
odgrywa bardzo waŜna rolę w Ŝyciu kaŜdego człowieka. „Jest ona pierwszym
środowiskiem w Ŝyciu jednostki i najczęściej towarzyszy jej przez całe Ŝycie.
Spełnia waŜną i odpowiedzialną funkcję, zaspokajając potrzeby swoich
członków. Przyczynia się do fizycznego, psychicznego i społecznego rozwoju
dziecka, przygotowuje je do samodzielnego, aktywnego Ŝycia, przekazuje
wartości, normy, wzory zachowań i obyczajowość kulturową”.1
W ciągu ostatnich lat rodziny naraŜone zostały na wiele zagroŜeń i sytuacji
kryzysowych. Zmiany w Ŝyciu politycznym, gospodarczym i kulturowym
przyniosły ze sobą powaŜne trudności w wewnętrznym Ŝyciu rodzin. Zmieniły
się struktury, funkcje i zadania wychowawcze. Zmniejszyło się poczucie
bezpieczeństwa, pewności jutra, wzrosły obawy dotyczące utraty pracy. Wiele
rodzin bezpośrednio dotknął problem bezrobocia lub pogorszył się standard
Ŝycia materialnego. Nasiliło się zjawisko ubóstwa a wraz z nim wątpliwości co
do moŜliwości zapewnienia dzieciom odpowiedniego standardu Ŝyciowego.
Wszystko to spowodowało nasilenie się problemów takich jak : uzaleŜnienia,
choroby i konflikty, niejednokrotnie prowadzące do trwałej destabilizacji Ŝycia
rodzinnego. WaŜnymi wskaźnikami określającymi dezorganizację rodziny są
między innymi : osłabienie więzi uczuciowej między członkami rodziny, utrata
poczucia przynaleŜności oraz eliminowanie sfer emocjonalnych w rodzinie na
korzyść wartości rzeczowych – materialnych. To z kolei niesie ze sobą
zuboŜenie psychicznego kontaktu dziecka z rodzicami. Stąd teŜ wzrosła liczba
1
M. Sendyk : Społeczne przystosowanie dzieci z poczuciem sieroctwa duchowego. Kraków 2001, s.7
4
dzieci osieroconych duchowo, a więc dzieci mających poczucie braku
akceptacji, braku zrozumienia przez rodziców i przeŜywających w związku z
tym osamotnienie wśród osób najbliŜszych. Dziecko osierocone duchowo nie
czuje się w swojej rodzinie kochane, potrzebne i szczęśliwe, a rodzice nie są
osobami, u których zawsze moŜna znaleźć akceptację, pomoc i wsparcie
psychiczne.2
Środowisko rodzinne odgrywa waŜną rolę w rozwoju społecznym dziecka .
Więź uczuciowa pomiędzy dzieckiem i rodzicami wpływa na jego
funkcjonowanie w szerszych kręgach społecznych ( równieŜ w roli ucznia ).
Wyniki badań dowodzą, Ŝe dzieci mające złe stosunki z rodzicami
przejawiają trudności w przystosowaniu się do zadań i wymagań szkoły.
Ponadto niewłaściwe relacje emocjonalne dziecka z osobami z najbliŜszego
otoczenia powodują często trudności w nawiązywaniu poprawnych stosunków
społecznych z dorosłymi i dziećmi, a tym samym uzyskaniu aprobaty
społecznej.
2
A. Maciarz : Więzi emocjonalne w rodzinach dzieci osieroconych duchowo, w : Problemy Rodziny nr 6/1992b
5
ROZDZIAŁ I
Rodzina jako wspólnota emocjonalno – społeczna
1.1
Czym jest rodzina w Ŝyciu dziecka?
Od pierwszych chwil Ŝycia dziecko wychowuje się w domu rodzinnym, który
jest pierwszym i zasadniczym środowiskiem wychowawczym. To właśnie w
domu zdobywa pierwsze doświadczenia i wrasta w środowisko społeczne.
Na „dom rodzinny” składa się :
a) współŜycie rodziców i ich wzajemny stosunek do siebie,
b) poziom kulturalny rodziców i ich pozycja społeczna,
c) warunki materialne rodziny,
d) płaszczyzna stosunków między rodzicami a dziećmi,
e) atmosfera w rodzinie,
f) stosunek rodziców do świata zewnętrznego i reprezentowanych przez
niego wartości.
Stosunki panujące między rodzicami nie są wyłącznie ich sprawą osobistą. W
wielu domach wciąga się dzieci w zawiły świat konfliktów i nieporozumień
dorosłych a ich reakcje na konflikty panujące między najbardziej kochanymi
osobami bywają róŜne. Jedne cierpią i głęboko przeŜywają, inne przyjmują
postawę buntu i samoobrony.
Szczególnie waŜną rolę w kształtowaniu się osobowości dziecka odgrywają
pierwsze trzy – cztery lata jego Ŝycia. Okres dzieciństwa jest okresem
największej plastyczności psychicznej, największej podatności na wpływy
zewnętrzne. Jakim będzie w przyszłości dorosły człowiek, zaleŜy od jego
6
wychowania, gdy jest dzieckiem. Dlatego teŜ właśnie rodzinie przypada
niezmiernie waŜna funkcja wychowawcza. W niej poprzez naśladownictwo i
wpływ najbliŜszego otoczenia dziecko przyswaja sobie róŜne przyzwyczajenia,
zwyczaje i obyczaje, uczy się mowy, nabywa wiadomości o rzeczach i
zjawiskach dających się objąć zmysłami, przeŜywa pierwsze uczucia.
Rola środowiska rodzinnego w kształtowaniu i rozwoju się osobowości
dziecka w duŜym stopniu zaleŜy od sposobu zaspokajania lub niezaspokajania
potrzeb, które spełniają waŜną rolę w funkcjonowaniu człowieka.
W literaturze moŜna zetknąć się z róŜnymi próbami klasyfikacji potrzeb.
Najogólniej moŜna je jednak podzielić na biologiczne i psychiczne.
Zaspokojenie potrzeb biologicznych jest warunkiem sprawnego funkcjonowania
organizmu i prawidłowego przebiegu takich procesów biologicznych jak
oddychanie, krąŜenie, przemiana materii itd. Wielu rodziców zna potrzeby
biologiczne swoich dzieci i stara się je zaspokajać. NaleŜy jednak zwrócić
uwagę na skrajność w zaspokajaniu potrzeb. Rodzice 6,2% dzieci zaspokajają
wszelkie ich prośby a nawet zachcianki, natomiast 81,1% dzieci nie ma
zaspokojonych bardzo podstawowych potrzeb. Przyczyny tego tkwią zapewne
nie tyle w nieznajomości potrzeb biologicznych co w trudnościach natury
ekonomicznej.
Zdecydowanie częściej rodzice nie uświadamiają sobie istnienia potrzeb
psychicznych, do których zaliczyć moŜna : potrzebę bezpieczeństwa,
aktywności,
samodzielności,
wzrostu,
rozwoju,
osiągnięć,
kontaktu
emocjonalnego, społecznego, potrzebę przynaleŜności, akceptacji, uznania,
dodatniej samooceny, posiadania oraz potrzebę sensu Ŝycia, a to właśnie
zaspokojenie potrzeb psychicznych ma decydujący wpływ na prawidłowy
rozwój dziecka. RównieŜ rozwinięcie takich cech, jak czułość, szacunek do
siebie, pewność siebie poczucie bezpieczeństwa, moŜliwe jest przy zaspokojeniu
podstawowych potrzeb emocjonalnych – przynaleŜności, miłości i szacunku.
7
Do właściwego funkcjonowania rodziny nie wystarczy jednak tylko
zaspokojenie podstawowych potrzeb i zgodne współŜycie rodziców. W dobrej
rodzinie powaŜną role odgrywają równieŜ stosunki między rodzicami i dziećmi.
Zarówno zbytni dystans, chłód i surowość, jak i nadmierne spoufalanie się są
szkodliwe. Dzieciom, w takim samym stopniu jak dorosłym, potrzebne jest
uczucie, zaufanie i szacunek.
1.2
Znaczenie więzi emocjonalnej w rodzinie
dla rozwoju dziecka.
Jedną z najwyŜej cenionych wartości jest zgodna, szczęśliwa rodzina.
Stanowi ona najkorzystniejsze środowisko Ŝycia i wychowania. Od niej zaczyna
się Ŝyciorys człowieka, ona towarzyszy mu przez całe Ŝycie. Rodzina wywiera
istotny wpływ na zachowanie jednostek, ich stosunek do innych osób, świata
wartości, systemu norm i wzorów postępowania. Dzieje się tak dlatego, Ŝe Ŝycie
w rodzinie obejmuje długi okres. Oddziaływanie rodziny jest silne takŜe dzięki
więzom biologicznym i emocjonalnym łączącym członków tej wspólnoty.
W samej istocie rodziny ( wspólnoty opartej na więzach krwi ) tkwi element
bliskości silniejszy niŜ w jakichkolwiek innych środowiskach ludzkiego Ŝycia.
Tym, co róŜni rodzinę od innych środowisk, jest jej emocjonalny charakter, a
czynnik emocjonalny, jakim jest więź między członkami rodziny : małŜonkami,
rodzicami i dziećmi, pełni zasadniczą rolę w zapewnieniu jej trwałości i
integracji.
Bliskość rodzica z dzieckiem narzuca się jakby sama przez się.
Charakterystyczny stan bliskości i mocne poczucie więzów między dzieckiem a
wydającymi go na świat i otaczającymi ludźmi uznaje się za elementy tworzące
8
sytuację właściwą i poŜądaną. Od wypowiadania słów określających bliskie
dziecku osoby zaczyna się jego edukację. Na podstawie bliskości rodziców,
rodzeństwa i rodziny dziecko odkrywa świat wartości. Na fundamencie więzi z
bliskimi osobami buduje się u dorastającego dziecka znajomość świata.
Dla utrzymywania i rozwoju więzi w rodzinie bardzo waŜne są trzy
elementy: obecność, czas razem przeŜyty i wspólne uczestnictwo zarówno w
pracach dnia powszedniego, jak i w wydarzeniach odświętnych. Obecność nie
oznacza tylko przebywania w tym samym domu, gdyŜ moŜe się ona sprowadzać
tylko do przebywania obok siebie. Chodzi tu raczej o obecność psychiczną,
która polega na byciu dla siebie nawzajem. Tylko częsta i dłuŜej trwająca
obecność pozwala ujawnić miłość.
Miłość stanowi podstawę Ŝycia rodzinnego, a za jej kształt odpowiadają
przede wszystkim rodzice. Miłość rodzicielska powinna być mądra i dobra.
Mądrość ułatwia przystosowanie do zmieniających warunków Ŝycia, ułatwia
współŜycie z innymi, zmniejsza w rodzinie liczbę napięć i konfliktów. Miłość
rodziców potrzebna jest dziecku do prawidłowego rozwoju fizycznego i
psychicznego. Świadomość posiadania uczuć najbliŜszych wyrabia większą
odporność na bodźce zewnętrzne, hartuje Ŝyciowo, gromadzi kapitał ciepła na
całe Ŝycie.
Szczególną rolę w zakresie Ŝycia uczuciowego rodziny odgrywa kobieta –
matka. To ona jest osobą, która stanowi oparcie moralne dla członków rodziny,
kształtuje kulturę uczuć.
Wpływ matki na dziecko jest widoczny jeszcze przed jego urodzeniem. Po
urodzeniu dalej jest zespolone z nią do tego stopnia, Ŝe nie odczuwa własnej
odrębności. Ciągłość związku dziecka z matką we wczesnym dzieciństwie jest
istotnym warunkiem jego prawidłowego rozwoju. Matka jest oparciem i
przystanią. Dziecku niezbędna jest jej obecność i serdeczność. To uczucie
miłości i ciepła, w którym wzrasta dziecko, przenika do tego stopnia jego
psychikę, Ŝe kształtuje charakter jego przyszłych kontaktów z ludźmi.
9
Wraz z wiekiem dziecka coraz większy udział w zapewnieniu miłości i
bezpieczeństwa ma osoba ojca. Miłość ojcowska ma inną postać niŜ miłość
matczyna. Ojciec jest dla kaŜdego dziecka, szczególnie starszego, osobą
pośredniczącą między domem a ciekawym i nieznanym światem poza nim.
Do prawidłowego rozwoju dziecka potrzebny jest zatem dom, w którym są
oboje rodzice, Ŝyjący ze sobą w trwałej wspólnocie uczuciowej, kochający się
wzajemnie, ponoszący trud wychowania dzieci, zapewniający im odpowiednie
warunki egzystencji. Matka jest dla dziecka symbolem ciepła, troskliwości i
poświęcenia, natomiast ojciec ma mu dawać poczucie bezpieczeństwa
osobistego, siły, pewności siebie, odwagi i mądrości Ŝyciowej, która ułatwi w
przyszłości pokonywanie licznych trudności Ŝyciowych.
Więź rodzinna jest jednym z najstarszych typów więzi i trudno jest przecenić
jej znaczenie. Trwały związek uczuciowy dziecka z rodziną odgrywa ogromną
rolę w jego rozwoju i wychowaniu, jest „mechanizmem zabezpieczającym”
jednostkę w późniejszym wieku przed wykolejeniem lub wypaczeniem. Silna
więź rodzinna jest elementem wzbogacającym osobowość członków rodziny i
jednocześnie warunkiem przetrwania róŜnych sytuacji kryzysowych. Natomiast
rozkład więzi rodzinnych niesie za sobą wiele negatywnych skutków, do
których moŜna zaliczyć : sieroctwo duchowe, społeczne, brak tolerancji dla
innych ludzi, nienawiść, przemoc i agresję w stosunkach między ludźmi.
10
ROZDZIAŁ II
Sieroctwo duchowe dzieci
2.1
Poczucie osamotnienia – charakterystyka zjawiska.
Uczucie osamotnienia znane jest wielu osobom. RóŜnorodne przypadki
osamotnienia zdarzają się zarówno wśród dorosłych, jak i dzieci. Osamotnienie
definiowane jest w róŜny sposób:
Osamotnienie... jest niezwykle silnym i nieprzyjemnym doświadczeniem
związanym z brakiem lub niewłaściwym rozładowaniem potrzeby intymnych
związków z innymi ( S. H. Sullivan) .
Osamotnienie jest nieprzyjemnym uczuciem związanym z niemoŜnością
realizowania potrzeby posiadania róŜnorodnych form interakcji z wybranymi
osobami ( Z. H. Lopata ).
Osamotnienie jest oderwaniem od potrzebnych związków z innymi lub
niezbędnego związku z bliską osobą ( S. R. Weiss ).
Osamotnienie to przykry stan psychiczny spowodowany niezadowalającą
ilością i jakością społecznych oraz emocjonalnych interakcji. Towarzyszą mu
gniew, poczucie zawiedzionych nadziei, pesymizmu oraz niezaradności (D.
Perlman, A. L. Peplau ).
Osamotnienie to uczucie zagroŜenia spowodowane brakiem lub
niezadowalającymi społecznymi interakcjami. Towarzyszą mu symptomy
stresu. Osamotnienie moŜe być reakcja na brak waŜnych społecznych
wzmocnień ( E.J. Young ).
11
Wszystkie definicje przedstawione w literaturze zgodne są w trzech
punktach:
1. Stwierdzają , Ŝe osamotnienie jest odczuciem subiektywnym i nie naleŜy
utoŜsamiać go ze społeczną izolacją.
2. Podkreślają, Ŝe osamotnienie jest rezultatem braku poŜądanych
społecznych relacji.
3. Stwierdzają, Ŝe osamotnienie zawsze jest związane z przykrymi emocjami
prowadzącymi do licznych zaburzeń zachowania.
Szukając przyczyn osamotnienia naleŜy zwrócić uwagę na wczesne
doświadczenia jednostki, historię wzmocnień społecznych, wartości i normy
kulturowe, poglądy jednostki.
W początkowym okresie dojrzewania ludzkie potrzeby intymne ulegają
zmianie
w
konsekwencji
nawiązywania
kontaktów
koleŜeńskich
i
przyjacielskich. Osamotnienie moŜe być kształtowane w okresie dzieciństwa,
kiedy formułuje się społeczna zaradność, społeczne umiejętności oraz koncepcja
samego siebie. Kiedy dziecko nie ma odpowiedniego towarzystwa do zabaw
dziecięcych, wówczas złoŜone relacje społeczne stają się niezrozumiałe dla
dziecka. Zachowanie dzieci znajdujących się w takich sytuacjach charakteryzuje
się niezaradnością i skrępowaniem. Ich społeczna niezaradność prowadzi
najczęściej do odrzucenia przez inne dzieci, negatywnej samoakceptacji, a w
konsekwencji do osamotnienia.
12
2.2 Sieroctwo duchowe dzieci jako konsekwencja zaburzeń
więzi emocjonalnych w rodzinie.
Sieroctwo jako zjawisko związane bezpośrednio z funkcjonowaniem rodziny
występuje między innymi w populacji dzieci, które mieszkają w swoich domach
rodzinnych. MoŜe ono przybrać postać sieroctwa społecznego, gdy rodzice nie
podejmują odpowiedniej opieki nad dzieckiem, nie zaspokajają jego
podstawowych potrzeb biologicznych i psychicznych, nie interesują się jego
sprawami, wynikami w nauce, kontaktami z rówieśnikami, nie troszczą się o
jego zdrowie itp., bądź postać sieroctwa duchowego, którego głównym
wyznacznikiem nie jest brak lub niedobór opieki rodzicielskiej, ale raczej
przeŜywanie przez dziecko faktu odtrącenia emocjonalnego.
Sieroctwo duchowe moŜe towarzyszyć sieroctwu społecznemu lub
naturalnemu, ale moŜe teŜ wystąpić odrębnie na tle braku zrozumienia i miłości
w rodzinie, przy zabezpieczeniu potrzeb biologicznych dziecka. Bardzo często
zdarza się, Ŝe dzieci maja zapewnione bardzo dobre, czasem wręcz luksusowe
warunki materialne, a jednak boleśnie odczuwają swoje osamotnienie.
W sytuacji, gdy dziecko zwraca się do swoich rodziców, szukając w nich
objawów uczuć, i nie znajduje odzewu, bo rodzice zaabsorbowani są swoimi
sprawami albo okazują w tym czasie zainteresowanie drugiemu dziecku, łatwo o
przykre emocjonalnie przeŜycia.
W ostatnich latach zaobserwowano wzrost liczby dzieci, które czują się
odtrącone przez swoich rodziców. Odtrącenie to nie jest jednoznaczne z
zaniedbywaniem materialnych potrzeb dziecka i coraz częściej występuje w tzw.
„dobrych” rodzinach.
„Poczucie sieroctwa duchowego zawiera trzy sprzęŜone ze sobą elementy
strukturalne :
▪ poczucie braku akceptacji emocjonalnej w rodzinie,
13
▪ poczucie braku zrozumienia przez rodziców,
▪ poczucie osamotnienia w rodzinie.”3
Jest ono zatem reakcją dziecka na niezaspokojenie przez rodziców potrzeby
miłości, psychicznego zrozumienia, więzi z rodziną, akceptacji i uznania
społecznego. Niezrealizowanie tych waŜnych potrzeb sprawia, Ŝe dziecko
faktycznie zaniedbane nie ma poczucia osierocenia, a Ŝyjące w „dobrej” rodzinie
moŜe tego doświadczać.
Na subiektywne odczuwanie własnego sieroctwa wpływa wiele rozmaitych
czynników. Podstawowym źródłem sieroctwa duchowego jest zaburzenie więzi
emocjonalnej między rodzicami a dzieckiem. MoŜe ono wyraŜać się wrogością
emocjonalną ( jawne odrzucanie dziecka, demonstrowanie wobec niego
negatywnych uczuć, okazywanie mu dezaprobaty ), obojętnością emocjonalną (
brak pozytywnych uczuć do dziecka, unikanie kontaktu, brak zainteresowania
nim i jego sprawami). Niekiedy wiąŜe się to z niedorozwojem ekspresji uczuć,
jednak najczęściej jest to spowodowane brakiem czasu , późnymi powrotami do
domu z pracy, zmęczeniem, nadmiernym angaŜowaniem się w sprawy
zawodowe czy towarzyskie.
Dziecko, które nie czuje w rodzicach oparcia uczuciowego i uwaŜa, Ŝe nie
jest przez nie kochane, odczuwa brak poczucia bezpieczeństwa, które jest
niezbędne dla prawidłowego psychicznego i fizycznego rozwoju dziecka.
Dziecko zagroŜone staje się niepewne, lękliwe, nieufne, zamknięte w sobie lub
teŜ okazuje niechęć lub nawet wrogość w stosunku do rodziców.
Dla dziecka więź z rodzicami jest niezbędna nie tylko do zaspokojenia
potrzeb uczuciowych, lecz jest równieŜ warunkiem jego prawidłowego rozwoju
emocjonalnego, bez czego nie moŜe być pełnowartościowej osobowości.
Źródło sieroctwa duchowego dzieci tkwi równieŜ w niewystarczającym
rozumieniu ich przez rodziców. Spowodowane to jest słabym kontaktem
psychicznym rodziców z dzieckiem, nieznajomością jego indywidualnych
3
A. Maciarz : Sieroctwo duchowe dzieci , w : Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze nr 6/ 1991b
14
potrzeb oraz złym interpretowaniem jego reakcji i zachowań. W konsekwencji
rodzice niewiele wiedzą o swoich dzieciach, a w podejmowanych działaniach
wychowawczych nie biorą pod uwagę jego indywidualnych potrzeb.
2.3 Samotność dziecka.
Termin człowiek samotny w powszechnym rozumieniu ujmowany jest
dwojako : jako ten, kto jest pozbawiony bezpośredniego kontaktu z ludźmi lub
jako ten, kto nie ma Ŝadnej bliskiej mu uczuciowo osoby.
Osamotniony człowiek dorosły , mając swój wewnętrzny świat, moŜe się do
niego schronić, natomiast dziecko jeszcze tego wewnętrznego świata nie posiada
lub posiada w stopniu bardzo ograniczonym i ściśle powiązanym ze światem
zewnętrznym.
Poczucie dziecięcego osamotnienia moŜe być świadome i nieświadome
(niemowlę nie ma jeszcze świadomości braku matki, lecz ma juŜ odczucie jej
braku). MoŜe tez mieć róŜne stopnie intensywności i róŜne zakresy. Dziecko
moŜe czuć się osamotnione całkowicie (dziecku wydaje się, Ŝe jest niczyje), lub
osamotnione częściowo (kiedy spośród bliskich dziecku osób jedna odchodzi,
lecz jedna pozostaje).
O samotności dziecka wciąŜ jeszcze wiemy mało. Mało teŜ ludzie dorośli
przywiązują wagi do dziecięcego poczucia osamotnienia. Wydawać by się
mogło, Ŝe w rodzinie pełnej , akceptującej dziecko nie ma podstaw do mówienia
o dziecięcej samotności, a jednak od jakiegoś czasu zwiększyła się częstotliwość
powstawania u dzieci poczucia osamotnienia. Decydujący wpływ ma na to styl
Ŝycia i niedocenianie przez rodziców psychicznych potrzeb dziecka.
PodwyŜszanie stopy bytowej ludności, szybkie tempo Ŝycia i powszechny brak
czasu sprawia, Ŝe rodzice próbują kompensować braki w stosunkach
15
emocjonalnych z dziećmi pieniędzmi, prezentami, itp. Wpływają w ten sposób
na kształtowanie u dzieci postaw konsumpcyjnych, co nie sprzyja wzmacnianiu
więzi uczuciowej.
Człowiek, dopóki nie moŜe o własnych siłach egzystować w otaczającej go
rzeczywistości, dopóki uzaleŜniony jest od dorosłych, chce być pewny, Ŝe jest
przez nich kochany, Ŝe go nie skrzywdzą, ani nie opuszczą. Jeśli takiej pewności
nie ma, powstaje u niego lęk przed osamotnieniem. Lęk ten ( nawet w formie
podświadomej ) daje się zauwaŜyć w zachowaniu i postawie dziecka. Wykazuje
ono większą chwiejność, lękliwość i niezdecydowanie.
Jednym z elementów wzmacniających więzi uczuciowe między rodzicami i
dziećmi są rozmowy zwierzeniowe. Dziecko chce opowiadać rodzicom, co
przeŜyło, co widziało, o czym przeczytało w ksiąŜce. Rodzice, którzy zawsze
znajdą czas dla dziecka i właściwie zareagują na jego zwierzenia, maja szansę
tak utrwalić potrzebę zwierzeń dziecięcych, Ŝe pozostanie ona stałym
składnikiem więzi. Jeśli jednak rodzice strofują dziecko za gadanie, śmieją się z
powaŜnych dla niego problemów, prosząc by dało im spokój, bo są zmęczeni,
odpowiadają, Ŝe nie mają czasu na słuchanie, odsyłają je do zabawek, kiedy ono
chce im coś waŜnego powiedzieć, zatracają tym samym szansę na wzmacnianie
więzi przy pomocy odwiecznego środka, jakim w stosunkach międzyludzkich są
właściwie stosowane słowa. Przedstawione wyŜej postawy rodziców sprawiaj, iŜ
dziecko łatwo zniechęca się do mówienia o sobie, zamyka się przed rodzicami i
ogranicza z nimi kontakty słowne.
DuŜe znaczenie dla usunięcia lub niedopuszczenia do poczucia osamotnienia
u dziecka ma kontakt fizyczny między nim a rodzicami. W Ŝyciu dziecka
pojawiają się waŜne chwile, w których nie słowa, lecz gesty i dotyk znaczą
najwięcej. Otarcie łez, pocałowanie i przytulenie likwiduje najskuteczniej
dziecięce cierpienie.
Poczucie osamotnienia u małego dziecka najczęściej spowodowane jest
fizyczną nieobecnością rodziców. U dziecka duŜego, wchodzącego w okres
16
dojrzewania, stan taki spowodowany jest psychicznym oddaleniem się od
rodziców. Jest to bardzo trudny okres rozwojowy. MłodzieŜ w tym czasie moŜe
przejawiać niepokój, agresywność, buntowniczość, zmienność nastrojów.
Rodzice, którzy nie starają się wtedy zrozumieć swego dziecka i pomóc mu a
takŜe nie znajdują czasu na rozmowę mogą stracić z nim zupełnie kontakt
psychiczny.
Niebezpieczeństwo dziecięcej samotności niesie ze sobą nie tylko burzliwy
okres dojrzewania. Grozi ono takŜe innym okresom rozwojowym, jeśli brakuje
rodzicom właściwej dozy uczucia. Zjawisko odtrącenia dzieci przez rodziców
występuje nierzadko w normalnych, tak zwanych „dobrych” rodzinach. Reakcją
dziecka na osamotnienie jest wrogość skierowana do rodziców, którą z czasem
przenosi na wszystkich dorosłych. Oprócz wrogości, dziecko odrzucone częściej
od innych skłonne jest do autoagresji i do ucieczki od rzeczywistości.
Zjawiskiem
powodującym
częściowe,
a
niekiedy
nawet
całkowite
osamotnienie dziecka jest rozwód rodziców. Jest ono konsekwencją rozluźnienia
lub zerwania więzi ojcowskiej czy macierzyńskiej. Więzi te moŜna jednak
zachować mimo rozwodu, choć wymaga to duŜego wysiłku i dobrej woli ze
strony ojca jak i matki, zrozumienia psychicznych potrzeb dziecka i prawdziwej
do niego miłości.
17
ROZDZAŁ III
Analiza badań własnych
PoniewaŜ w ostatnich latach odnotowano wzrost poczucia osamotnienia
dzieci w rodzinie, postanowiłam sprawdzić, czy zjawisko to występuje wśród
uczniów naszej szkoły.
W roku szkolnym 2007/2008 przeprowadziłam anonimową ankietę wśród
uczniów klas 4-6.
PoniewaŜ moim celem nie było zbadanie skali zjawiska, dokonałam tylko
badań wycinkowych, którymi objęłam 89 uczniów z losowo wybranych klas 4,
5 i 6. Do przeprowadzenia badania wykorzystałam narzędzie opracowane przez
panią Marzenę Sendyk.4 Kwestionariusz uzupełniłam pytaniami dotyczącymi
wieku, płci i sytuacji rodzinnej badanych. Ankietę anonimowo wypełniło 41
chłopców i 48 dziewczynek. Wśród badanych dzieci, 10 pochodzi z rodzin
wielodzietnych , 17 jest jedynakami a 62 posiada jedno lub dwoje rodzeństwa.
Jeśli chodzi o sytuację rodzinną, 66 dzieci mieszka z obojgiem rodziców,21 z
mamą i 2 z opiekunami. Zdecydowana większość rodziców badanych dzieci
pracuje ( 41 – oboje rodziców, 33 – tylko tata, 9 – tylko mama, 4- rodzice nie
pracują ). Aby zorientować się, jak duŜo czasu w tygodniu dzieci spędzają z
rodzicami, zapytałam o godzinę powrotu rodziców z pracy. Odpowiedzi dzieci
były następujące :
a) „między 14.00 a 16.00” ( 25 osób );
b) „po 16.00 i później” ( 12 osób );
c) „między 21.00 a 22.00” ( 8 osób );
d) „rodzice pracują na zmiany” ( 5 osób );
e) „mama jest zawsze w domu gdy przychodzę ze szkoły” ( 1 osoba ).
4
M. Sendyk : Społeczne przystosowanie dzieci z poczuciem sieroctwa duchowego. Kraków 2001, s.259
18
Druga część ankiety zawierała twierdzenia dotyczące relacji dzieci z
rodzicami.
Na podstawie wyników badań moŜna stwierdzić, Ŝe rodzice badanych dzieci
bardzo często zwracają na nie uwagę ( 71% ) i martwią się gdy ich dzieci są
smutne ( 42% ). Tylko 8% dzieci uwaŜa, Ŝe ich rodzice zwracają na nich uwagę
rzadko lub nigdy i nie martwią się gdy są smutni.
Zdecydowana większość dzieci ( 81% ) ma zaufanie do swoich rodziców,
jednak ze swoich osobistych problemów rodzicom zwierza się tylko 68%
badanych dzieci.
24% dzieci nie zwierza się rodzicom nigdy lub robi to bardzo rzadko. W
większości
przypadków, dzieci czują się w domu bezpieczne i szczęśliwe ( 97% ).
Połowa ankietowanych uwaŜa, Ŝe rodzice bardzo często wiedzą, co moŜe
sprawić im radość.
Znaczna grupa dzieci ( 79% ) czuje się rozumianych przez rodziców.
Pozostałe 21% uwaŜa, Ŝe rodzice rozumieją ich rzadko.
Na pytanie, jak często rodzice wiedzą jak cię pocieszyć, 53% dzieci
odpowiedziało, Ŝe sytuacja taka ma miejsce bardzo często, natomiast dla 21%
badanych – często lub czasem. Niestety były i dzieci, których odpowiedź
brzmiała – „rzadko” ( 5% ).
Nieco niepokojące okazały się wyniki dotyczące pytania : „czy myślisz, Ŝe
jesteście kochającą się rodziną?” AŜ 11% badanych dzieci stwierdziło, iŜ są
kochającą się rodziną tylko czasem, rzadko a nawet pojawiła się odpowiedź –
„nigdy” ( 3% ).
Pokaźna grupa dzieci ( 89% ) odczuwa bliskość swoich rodziców i
doświadcza okazywania uczuć w róŜnej formie ( 92% ).
Na pytanie : „jak często rodzice uśmiechają się do ciebie?”, 63% dzieci
odpowiedziało – bardzo często, 21% – często, 13% – czasem i 3% – rzadko.
19
Na podstawie wyników uzyskanych z ankiety moŜna stwierdzić, Ŝe 47%
rodziców często pomaga dzieciom rozwiązywać osobiste problemy, 34%
badanych dzieci mniema iŜ bardzo często, 11% – czasem a 8% ankietowanych
dzieci przyznaje się, Ŝe nigdy.
Jeśli chodzi o rozmowę rodziców z dziećmi, wyniki wyglądają następująco :
31% dzieci stwierdza, iŜ rodzice bardzo często przychodzą porozmawiać z nimi
do ich pokoju, 21% uwaŜa, Ŝe często, 16% odpowiedziało, Ŝe rodzice
rozmawiają z nimi czasem, natomiast aŜ 32% dzieci ujawniło, iŜ rodzice
rozmawiają z nimi rzadko lub nigdy.
Dobre porady dotyczące postępowania otrzymuje od swoich rodziców 92%
pytanych dzieci. Rodzice 83% dzieci wybaczają swoim dzieciom popełniane
błędy.
Zdecydowana większość dzieci ( 86% ) uwaŜa, Ŝe rodzice są z nich
zadowoleni bardzo często lub często, 11% twierdzi, Ŝe czasem a 3% myśli, Ŝe
rzadko.
Na pytanie : „jak często rodzice chwalą cię za twoje zachowanie?”, 47%
odpowiedziało, Ŝe bardzo często, 31% – często, 13% – czasem, 5% – rzadko a
3% – nigdy.
50% dzieci stwierdza, iŜ rodzice bardzo często okazują zainteresowanie ich
sprawami i przeŜyciami, 36% uwaŜa, iŜ rodzice interesują się nimi często, 8%
myśli, Ŝe czasami a 5% przyznaje, iŜ rodzice interesują się nimi rzadko.
O problemach szkolnych z rodzicami bardzo często lub często lubi
rozmawiać 69% dzieci, 21% – czasem a 10% rzadko lub nigdy.
Większość dzieci ( 73% ) lubi spędzać wolny czas w domu.
Oto wnioski wypływające z ankiety :
1. Dzieci mają zaufanie do swoich rodziców i czują się przez nich kochane.
2. Dom rodzinny jest dla dzieci bezpieczny i szczęśliwy.
20
3. Dzieci nie zawsze chętnie zwierzają się rodzicom ze swoich osobistych
problemów.
4. Rodzice niechętnie podejmują rozmowę z dziećmi.
Analizując przedstawione wyŜej wyniki badań moŜna stwierdzić, iŜ wśród
badanych dzieci istnieje znikomy procent dzieci, które mogą czuć się
osamotnione w swoich rodzinach. PoniewaŜ badania przeprowadzone były na
małej, losowo wybranej grupie, zdaję sobie sprawę, iŜ nie obrazują one całej
skali zjawiska. Ponadto nie mam pewności, czy dzieci odpowiadając na pytania
były całkowicie szczere, gdyŜ niektóre pytania dotykały ich sfery emocjonalnej.
w yniki ankiety-klasa 4
25
20
15
9
0
1
nigdy
rzadko
czasem
często
bardzo często
3
5
7
11
13
15
pytania ankiety
5
17
19
21
23
27
25
29
10
21
w yniki ankiety-klasa 5
20
18
16
14
12
10
8
6
4
22 21
20 19
pytania ankiety
18 17
16
2
15 14
13 12
11
10 9
8
0
7
6
5
4
3
2
1
często
24 23
bardzo często
25
czasem
27 26
nigdy
29 28
rzadko
31 30
22
wyniki ankiety - klasa 6
35
30
25
20
0
1
nigdy
rzadko
czasem
często
bardzo często
4
7
10
5
13
16
19
pytania ankiety
22
10
25
28
31
15
23
wykres zbiorczy
80
70
60
50
40
30
20
10
25 24
23
22 21
20
19
pytania ankiety
18 17
16
15 14
13
12
11
10 9
8
7
6
5
4
3
2
1
24
często
26
bardzo często
28 27
czasem
29
nigdy
rzadko
0
ZAKOŃCZENIE
Rodzina stanowi waŜny element kaŜdego społeczeństwa. Obecnie
znajduje się ona pod wpływem wielu czynników, które decydują o jej
przemianach. Nie zawsze przemiany te mają charakter pozytywny. Często niosą
za sobą wiele zagroŜeń, do których zaliczyć moŜna : bezrobocie, ubóstwo,
kryzys wartości społecznych i moralnych a takŜe zagubienie cywilizacyjne
młodego pokolenia. W ostatnich latach nastąpił równieŜ rozwój patologii
społecznej oraz wzrost liczby rodzin o zaburzonej strukturze wewnętrznej.
Trudności,
które
powstały
w
nowych
warunkach
społeczno
–
gospodarczych, spowodowały niewydolność wielu współczesnych rodzin,
wyraŜającą się między innymi zaburzeniami w stosunkach między rodzicami a
dorastającymi dziećmi.
Powszechne stało się stanowisko, Ŝe przyczyną większości niepowodzeń
wychowawczych rodziców jest niedocenianie psychicznych potrzeb dzieci, a
takŜe nieznajomość ich problemów i stanu emocjonalnego. Niezbędne jest więc
zainteresowanie rodziców sprawami dzieci, czas na bezpośrednie z nimi
kontakty, przede wszystkim w postaci rozmów.
Jednocześnie rodzice powinni zachęcać dziecko do mówienia o sobie, swoich
przeŜyciach i zwierzania się ze swoich kłopotów. Rodzice, którzy zawsze
znajdują czas na rozmowę i pozytywnie reagują na jego zwierzenia, mają szansę
utrwalić tę naturalna potrzebę dziecka. Jeśli natomiast je strofują, lekcewaŜą
jego sprawy i śmieją się z nich, nie maja czasu na słuchanie, reagują
obojętnością bądź wykorzystują jego szczerość przeciwko niemu, nie mają szans
na wzmocnienie więzi z dzieckiem poprzez słowa.
25
JeŜeli dziecko ma świadomość, Ŝe rodzice powaŜnie traktują jego problemy,
Ŝe moŜe liczyć na ich pomoc i wsparcie, utrwala się zaufanie.
Innym sposobem wzmocnienia więzi między rodzicami a dzieckiem jest
włączenie dziecka w sprawy rodzinne poprzez wspólne planowanie i
realizowanie róŜnorodnych zamierzeń, uczestnictwo w pracach domowych a
takŜe atrakcyjne spędzanie czasu wolnego.
Dla utrzymania więzi waŜne jest równieŜ kształtowanie u dziecka
przekonania, Ŝe jest
kochane, poprzez otwarte wyraŜanie uczuć. Pewność uczuć ze strony rodziców
umoŜliwia zaspokojenie potrzeby miłości, przynaleŜności, a takŜe potrzeby
bezpieczeństwa
co
z
kolei
wiąŜe
się
z
prawidłowym
rozwojem
psychospołecznym jednostki i funkcjonowaniem jej w społeczeństwie w
dorosłym Ŝyciu.
26
BIBLIOGRAFIA
1. Dymara B., Dziecko w świecie rodziny. Kraków 1998
2. Gajewska G., Elementy pedagogiki opiekuńczej oraz metodyki opieki i
wychowania.
Zielona Góra 2001
3. Gajewska G., Pedagogika opiekuńcza i jej metodyka. Zielona Góra 2004
4. Izdebska H., Nasze dzieci i my. Warszawa 1961
5. Jodłowska B., Dziecko w kręgu wychowania. Kraków 2002
6. Kawula S., Człowiek w relacjach socjopedagogicznych. Toruń 1999
7. Kawula S., Brągiel J., Janke A., Pedagogika rodziny. Toruń 2001
8. Kmiecik – Baran K., Poczucie osamotnienia – charakterystyka zjawiska.
„Przegląd Psychologiczny” 1988, nr 4
9. Łopatkowa M., Samotność dziecka. Warszawa 1983
10.Maciarz A., Cechy rodzin dzieci z poczuciem sieroctwa duchowego.
„Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze” 1992, nr 8
11. Sendyk M., Społeczne przystosowanie dzieci z poczuciem sieroctwa
duchowego.Kraków 2001
27