Pomiar bezrobocia

Adaptacja modelu "WellBox" jako narzędzia wydłużenia wieku aktywności zawodowej na mazowieckim regionalnym rynku pracy
Pomiar bezrobocia
1. Metodologia
W ostatnich latach bezrobocie stało się problemem większości krajów uprzemysłowionych. Szczególnie wysokie jest ono w państwach członkowskich Unii Europejskiej. Za
jego główne przyczyny uznaje się:
- zbyt niskie inwestycje w szkolenia zawodowe,
- wzrost gospodarczy niepociągający za sobą wzrostu zatrudnienia,
- wysokie pozapłacowe koszty pracy,
- niską efektywność polityki rynku pracy oraz długotrwałe bezrobocie.
Walka z bezrobociem lub przynajmniej ograniczanie jego negatywnych skutków jest
jednym z priorytetów wszystkich państw. W krajach bogatych, dotkniętych szczególnie
wysokim i długotrwałym bezrobociem, przeznacza się na ten cel olbrzymie środki.
Zjawisko bezrobocia, będące jednym z głównych problemów społecznych, gospodarczych
oraz politycznych ubiegłego i obecnego stulecia, zostało zauważone już w okresie ekonomii
klasycznej. Jednakże wtedy do jego określenia używano pojęcia „nadmiar ludności". Nadal
jednak nie ma jednoznacznej definicji tego zjawiska. Wynika to z wieloaspektowego
charakteru bezrobocia, trudnej do uchwycenia granicy między pracującymi a bezrobotnymi
oraz poszukiwania przez badaczy (ekonomistów, psychologów, socjologów, polityków
społecznych) odpowiedzi na różne pytania. Współcześnie podkreśla się trzy cechy osób
bezrobotnych:
- pozostawanie bez pracy,
- poszukiwanie pracy,
- gotowość do pracy.
Cechy te, choć wydają się oczywiste, w praktyce wywołują różne wątpliwości.
Pozostawanie bez pracy jest z pewnością zasadniczym wyznacznikiem występowania
bezrobocia. Prawdziwe wydaje się twierdzenie, że bezrobotni stanowią podgrupę tych, którzy
nie pracują. Tymczasem ta oczywista konstatacja budzi jednak zastrzeżenia. Weźmy na
przykład pod uwagę osoby zatrudnione w niepełnym wymiarze godzin. Czy mamy uznać je za
częściowo bezrobotne, jeżeli nie mogą one, a chciałyby, pracować w pełnym wymiarze
godzin? Także następna cecha osób bezrobotnych - poszukiwanie pracy - wywołuje pewne
1
Adaptacja modelu "WellBox" jako narzędzia wydłużenia wieku aktywności zawodowej na mazowieckim regionalnym rynku pracy
wątpliwości. Poszukiwanie pracy może przybierać różnorodne formy, np. rejestracja w
urzędzie pracy, dawanie ogłoszeń prasowych, reagowanie na ogłoszenia o ofertach pracy,
odwiedzanie pracodawców, przepytywanie znajomych w sprawie wolnych miejsc pracy oraz
mieć zróżnicowane poziomy intensywności. Proces poszukiwania pracy należy także
traktować jako rodzaj działalności wiążącej się z ponoszeniem kosztów i osiąganiem korzyści.
Czy niektóre osoby, które uznają, iż potencjalne korzyści, jakie może im przynieść
poszukiwanie pracy, nie przewyższają jego kosztów, i w związku z tym nie szukają pracy, nie
zaliczają się do bezrobotnych? Najmniej kontrowersyjną cechą osób bezrobotnych wydaje się
„gotowość do pracy". Nie ma wszakże jednoznacznie określonego okresu (tydzień, miesiąc,
rok), w jakim ta gotowość powinna się objawiać.
Zgłoszone tu możliwe wątpliwości wskazują, że wymienione wyżej trzy cechy osób
bezrobotnych mają charakter ogólny i nie dają możliwości jednoznacznego definiowania
bezrobocia. Jednak niezależnie od tych zastrzeżeń należy podkreślić, że bezrobocie
charakteryzuje głównie gospodarkę rynkową i oznacza sytuację, w której popyt na siłę roboczą
jest mniejszy od podaży i na rynku pracy występuje wolna siła robocza, nie znajdująca
możliwości zatrudnienia. Bezrobocie można zdefiniować jako zjawisko braku pracy
zarobkowej wśród osób będących w pewnym przedziale wiekowym (określanym zwykle przez
granicę tzw. wieku produkcyjnego bądź też przez dolną granicę wieku produkcyjnego), które
są zdolne i gotowe do pracy oraz pracy tej poszukują. Należy tu zaakcentować przymusowy
charakter bezrobocia oraz fakt, że bezrobocie jest negacją zatrudnienia, gdyż oznacza
przesunięcie zasobów pracy ze sfery wytwarzania (działalności celowej i społecznie
użytecznej) do strefy bierności zawodowej. Jednocześnie, określając bezrobocie z
psychologicznego punktu widzenia, stwierdzić należy, że jest to stan, w którym człowiek traci
dochody, dobrowolną wymianę przywilejów i zobowiązań, zależność instytucjonalną i pracę
kontraktową.
Ogólne kryteria identyfikacji bezrobotnych ulegają konkretyzacji przy stosowanych w
praktyce metodach obliczania liczby bezrobotnych. Wymienić można dwie i podstawowe
metody wyznaczania wielkości bezrobocia. Obejmują one:
- rejestrację bezrobotnych przez urzędy pracy,
- badania ankietowe reprezentacyjnej grupy ludności oraz
- rejestrację osób ubiegających się o zasiłki dla bezrobotnych.
W związku z tym, że metoda ostatnia nie jest często stosowana, dokładnie omówione
zostaną tylko dwie pierwsze
2
Adaptacja modelu "WellBox" jako narzędzia wydłużenia wieku aktywności zawodowej na mazowieckim regionalnym rynku pracy
Metoda pierwsza - obliczanie bezrobocia na podstawie liczby osób zarejestrowanych przez
urzędy pracy - jest metodą szeroko stosowaną na świecie. Korzysta się z niej również w Polsce.
Wielkość tak wyznaczonego zasobu bezrobocia zależy w dużej mierze od przyjętych
warunków uprawniających do rejestracji. Są one różne w poszczególnych krajach. Ponadto
zmieniają się w czasie ze względu na wprowadzane nowelizacje. Dlatego też należy zachować
wielką ostrożność przy porównywaniu liczby bezrobotnych w czasie i między krajami.
Według obecnego stanu prawnego do bezrobotnych zalicza się w Polsce osoby spełniające
równocześnie następujące warunki:
- pozostają bez pracy,
- są zdolne i gotowe do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu,
- nie uczą się w szkole w systemie dziennym,
- są zarejestrowane w lokalnych urzędach pracy,
- ukończyły 18 lat, nie ukończyły 60 lat - kobiety lub 65 lat - mężczyźni,
- nie nabyły prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy,
- nie są właścicielami lub posiadaczami nieruchomości rolnej o powierzchni użytków rolnych
powyżej dwóch hektarów przeliczeniowych,
- nie podjęły pozarolniczej działalności gospodarczej,
- nie są osobami tymczasowo aresztowanymi ani nie odbywają kary pozbawienia wolności,
- nie pobierają zasiłku stałego, świadczeń pielęgnacyjnych czy też świadczenia szkoleniowego.
Sposób motywacji do rejestracji w urzędzie pracy w dużym stopniu wpływa na liczbę
zarejestrowanych bezrobotnych. Jeśli szanse znalezienia pracy w taki sposób są niewielkie,
motywacja może być osłabiona. W takiej sytuacji część osób faktycznie bezrobotnych może
się nie zarejestrować. Z drugiej strony mogą występować inne motywacje do rejestracji,
szczególnie wtedy, gdy jest ona potrzebna do ubiegania się o zasiłek dla bezrobotnych czy
uczestnictwo w aktywnych programach rynku pracy W obu przypadkach liczba zarejestrowanych bezrobotnych nie będzie w pełni odzwierciedlać prawdziwych rozmiarów
bezrobocia.
Druga metoda - badania ankietowe reprezentacyjnej próby ludności kraju - jest również
powszechnie znana w świecie i ma długą historię. W Stanach Zjednoczonych była stosowana
już w latach czterdziestych XX wieku. W Polsce stosowana jest od 1992 roku. Nosi nazwę
„badanie aktywności ekonomicznej ludności" (BAEL) i jest przeprowadzana przez Główny
Urząd Statystyczny. Badaniu poddaje się reprezentacyjną grupę gospodarstw domowych, w
których ankietuje się wszystkie osoby między 15. a 74. rokiem życia. Zgodnie z definicją
przyjętą w BAEL za bezrobotnych uważa się wszystkie osoby w wieku 15-74 lata, które
3
Adaptacja modelu "WellBox" jako narzędzia wydłużenia wieku aktywności zawodowej na mazowieckim regionalnym rynku pracy
jednocześnie spełniają trzy warunki: w okresie badanego tygodnia nie były osobami
pracującymi, aktywnie poszukiwały pracy, były gotowe podjąć pracę w przeciągu dwóch
tygodni następujących po badanym tygodniu. Za bezrobotnych uważa się także osoby, które
nie poszukiwały pracy, ponieważ miały pracę załatwioną i oczekiwały na jej rozpoczęcie przez
okres dłuższy niż trzy miesiące oraz były gotowe tę pracę podjąć. Niewątpliwą zaletą tej
metody jest standaryzacja przyjętych definicji i metod obliczeń. Prowadzone w różnych
krajach
badania
ankietowe
siły
roboczej
opierają
się
bowiem
na
wytycznych
Międzynarodowej Organizacji Pracy i Eurostatu, co umożliwia porównywanie uzyskanych
wyników w układzie międzynarodowym. Wadą tej metody jest to, że uzyskane wyniki są
obciążone błędem próby losowej. Ponadto w publikacjach opisujących BAEL podkreśla się, że
uzyskane wyniki dają się dobrze uogólnić na obszar całej Polski, natomiast nie pozwalają na
przeprowadzenie takiego uogólnienia w odniesieniu do poszczególnych regionów.
2. Definicje bezrobocia długookresowego i długotrwałego
Czas trwania bezrobocia jest istotną informacją zarówno przy formułowaniu celów polityki
gospodarczej, jak i określaniu szans jednostki na znalezienie pracy. Ze względu na długość
okresu poszukiwania pracy najczęściej przyporządkowuje się bezrobotnych do jednej z trzech
zbiorowości: bezrobotni krótkookresowo, średniookresowo i długookresowo. Bezrobotni
krótkookresowo to osoby poszukujące pracy przez czas krótszy niż trzy miesiące. Bezrobotni
średniookresowo poszukują pracy od trzech do dwunastu miesięcy. Natomiast bezrobotne
długookresowo zgodnie z literaturą przedmiotu, a także w sprawozdawczości polskich
urzędów pracy oraz w potocznym rozumieniu są osoby bezskutecznie poszukujące
zatrudnienia przez dwanaście miesięcy lub dłużej. Bezrobocie długookresowe jest tożsame z
pojęciem długotrwałego bezrobocia i w niniejszej pracy pojęcia te będą traktowane jako
synonimy i używane zamiennie. Taką definicję bezrobocia długookresowego można znaleźć w
opracowaniach Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, Międzynarodowej
Organizacji Pracy (MOP) czy Eurostatu. Natomiast w Europejskiej Strategii Zatrudnienia
(ESZ) za bezrobocie długookresowe uznaje się nieprzerwane pozostawanie bez pracy dłużej
niż sześć miesięcy w przypadku osób poniżej 25. roku życia i dwanaście miesięcy w przypadku
pozostałych osób. Nie ma jednakże konsensusu pomiędzy krajami członkowskimi UE co do
terminu „nieprzerwany". Pojawiają się rozbieżności co do tego, czy uczestnictwo w aktywnych
programach rynku pracy albo choroba bezrobotnego powinny być traktowane jako przerwa w
okresie bezrobocia. Na przykład w Niemczech szkolenie trwające ponad sześć tygodni prze4
Adaptacja modelu "WellBox" jako narzędzia wydłużenia wieku aktywności zawodowej na mazowieckim regionalnym rynku pracy
rywa czas trwania bezrobocia, natomiast w Danii szkolenie takie jest wliczane do okresu
bezrobocia.
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku jako
bezrobotnych długotrwale traktowano już osoby pozostające bez pracy przez co najmniej sześć
miesięcy. W 1968 roku problem ten dotyczył zaledwie pół procenta krajowej siły roboczej. W
krajach takich jak Niemcy Zachodnie i kraje skandynawskie bezrobotni długotrwale stanowili
wówczas mniej niż dwie dziesiąte procenta ludności aktywnej zawodowo.
Podana na początku definicja bezrobocia długookresowego nie wyczerpuje w pełni tego
pojęcia. Bezrobocie długotrwałe występuje bowiem w dwóch podstawowych formach: w
formie ciągłej pozostawania bez pracy i poszukiwania jej przez okres ponad dwunastu
miesięcy oraz w formie bezrobocia wielokrotnego, które w ciągu kilku lat trwa łącznie dłużej
niż dwanaście miesięcy.
Rozumienie drugie zastosowano przy konstrukcji definicji długotrwale bezrobotnego w
ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 5 tej
ustawy bezrobotnym długotrwale jest osoba pozostająca w rejestrach urzędów pracy łącznie
przez ponad dwanaście miesięcy w okresie ostatnich dwóch lat, z wyłączeniem okresów
odbywania stażu i przygotowania zawodowego w miejscu pracy. Definicja taka wprowadzona
została po nowelizacji ustawy i obowiązuje od 1 listopada 2005 roku. Wcześniej obowiązująca
definicja długotrwale bezrobotnego obejmowała osoby pozostające w rejestrze powiatowego
urzędu pracy łącznie przez okres ponad dwunastu miesięcy w ciągu ostatnich dwóch lat.
Obowiązująca ustawa zalicza długotrwale bezrobotnych, obok bezrobotnych do 25. roku
życia, bezrobotnych powyżej 50. roku życia, bezrobotnych bez kwalifikacji zawodowych,
bezrobotnych samotnie wychowujących co najmniej jedno dziecko do 7. roku życia i
bezrobotnych niepełnosprawnych, do osób będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy.
Osoby te mogą - podobnie jak wszyscy bezrobotni - korzystać z instrumentów rynku pracy,
takich jak: finansowanie kosztów przejazdu, zakwaterowania, dofinansowanie wyposażenia
miejsca pracy, podjęcia działalności gospodarczej, kosztów pomocy prawnej, konsultacji i
doradztwa, refundowanie kosztów poniesionych z tytułu opłaconych składek na ubezpieczenia
społeczne w związku z zatrudnieniem skierowanego bezrobotnego, finansowanie dodatków
aktywizacyjnych. Instrumenty te służą wsparciu podstawowych usług rynku pracy, jakimi są:
pośrednictwo pracy, usługi EURES, poradnictwo zawodowe i informacja zawodowa, pomoc w
aktywnym poszukiwaniu pracy, organizacja szkoleń. Wobec osób będących w szczególnej
sytuacji na rynku pracy mogą być dodatkowo stosowane następujące działania: propozycje
zatrudnienia, innej pracy zarobkowej, stażu pracy, odbycia przygotowania zawodowego w
5
Adaptacja modelu "WellBox" jako narzędzia wydłużenia wieku aktywności zawodowej na mazowieckim regionalnym rynku pracy
miejscu pracy, zatrudnienia w ramach prac interwencyjnych lub robót publicznych, refundacja
kosztów opieki nad dzieckiem do lat siedmiu i osobą zależną. Szczegółowe warunki uzyskania
wsparcia przez bezrobotnych będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy określone są w
artykułach 50-61 ustawy oraz w odpowiednich przepisach wykonawczych.
Dane statystyczne dotyczące osób długotrwale bezrobotnych według definicji zawartej w
ustawie obejmują znacznie szerszą grupę osób niż tylko pozostający bez pracy powyżej
dwunastu miesięcy od momentu zarejestrowania się. W końcu 2006 roku w polskich urzędach
pracy zarejestrowanych było 1 517 815 osób długotrwale bezrobotnych, co stanowiło aż 65,7%
ogółu zarejestrowanych. Poziom długotrwałego bezrobocia był o 378 369 osób, tj. o jedną
trzecią, wyższy od liczby osób pozostających bez pracy powyżej dwunastu miesięcy od
momentu zarejestrowania się. Ustawowa definicja długotrwałego bezrobocia i fakt liczenia
dwunastu miesięcy pozostawania bez pracy w ciągu ostatnich dwóch lat z wyłączeniem
okresów odbywania stażu i przygotowania zawodowego w miejscu pracy sprawia, że dla około
jednej czwartej bezrobotnych okres od ostatniej rejestracji był krótszy niż dwanaście miesięcy,
czyli w potocznym rozumieniu długotrwałego bezrobocia osoby te nie znalazłyby się w
kategorii pozostających bez pracy ponad rok.
W 2005 roku po raz pierwszy wyliczono średni czas pozostawania bez pracy dla osób
będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy. Okazało się, że spośród sześciu grup
bezrobotnych należących do tej kategorii najdłuższy czas pozostawania bez pracy dotyczył
właśnie długotrwale bezrobotnych (zgodnie z definicją ustawową), którzy w końcu 2006 roku
pozostawali bez pracy średnio 20,8 miesiąca.
3. Miary opisujące sytuację na rynku pracy
W prawie wszystkich krajach OECD bezrobocie długookresowe jest jedną z najważniejszych
kwestii społecznych. Do opisu sytuacji na rynku pracy najczęściej wykorzystuje się trzy miary:
1) stopę
bezrobocia ogółem - tzn. procentowy udział liczby bezrobotnych w ogólnej
liczbie aktywnych zawodowo,
2)
stopę bezrobocia długotrwałego - czyli procentowy udział bezrobotnych długookresowo
w ogólnej liczbie czynnych zawodowo,
3)
procentowy udział bezrobocia długookresowego w bezrobociu ogółem
6
Adaptacja modelu "WellBox" jako narzędzia wydłużenia wieku aktywności zawodowej na mazowieckim regionalnym rynku pracy
Tylko łączna analiza tych trzech miar charakteryzujących rynek pracy pozwala w pełni
zobrazować sytuację na rynku pracy. Ponadto udział bezrobocia długookresowego w
bezrobociu ogółem jest jedną z miar określających elastyczność rynku pracy.
Najniższą stopę bezrobocia (3,7%) i zarazem najniższy udział długookresowego
bezrobocia w bezrobociu ogółem (0,8%) zanotowano w Korei Południowej. W Nowej
Zelandii, gdzie stopa bezrobocia także wynosiła zaledwie 3,7%, udział długotrwałego
bezrobocia sięgał już 9,8%. W Danii, Szwecji, Hiszpanii, Luksemburgu, Austrii, Wielkiej
Brytanii i na Cyprze stopa bezrobocia długookresowego była ponad czterokrotnie niższa niż
stopa bezrobocia, co sugeruje, że większość bezrobotnych stosunkowo szybko znalazła
zatrudnienie. Natomiast w Belgii, Czechach, Niemczech, Polsce, Portugalii, we Włoszech, na
Węgrzech i Słowacji około połowa ogólnej liczby bezrobotnych poszukiwała pracy przez okres
ponad dwunastu miesięcy. Natomiast stopa bezrobocia ogółem w tych krajach różni się
znacznie - od 7,7% we Włoszech do 17,7% w Polsce. Średni udział bezrobocia
długookresowego w bezrobociu ogółem w UE-25 wynosił 45,4%, w krajach OECD - 32,9%,
przy czym w europejskich krajach OECD aż 45,3%. Wyróżnia się określone czynniki, które w
warunkach zbliżonej ogólnej stopy bezrobocia determinują zróżnicowanie stopy bezrobocia
długookresowego.
Można tu sformułować cztery hipotezy, mogące wyjaśnić to zróżnicowanie. Pierwsza z
nich - hipoteza dotycząca zasiłków - mówi, że w kraju, w którym poziom zasiłków jest wysoki,
a okres ich wypłacania relatywnie długi i niezależny od aktywnego poszukiwania pracy przez
bezrobotnych, stopa bezrobocia długotrwałego będzie wyższa niż w kraju o bardziej restrykcyjnej polityce zasiłków. Hipoteza aktywnej polityki rynku pracy dotyczy krajów, dla
których priorytetem jest ograniczenie bezrobocia długotrwałego. W krajach tych przeznacza
się na ten cel znaczne środki funduszu pracy oraz opracowuje się specjalne programy dla
długookresowo bezrobotnych, co przy danej stopie bezrobocia sprzyja ograniczaniu
bezrobocia długotrwałego. Według hipotezy zatrudnienia nierejestrowanego (w szarej strefie
gospodarki) wysoka stopa bezrobocia długotrwałego pojawia się także w krajach o niskim
poziomie zasiłków i rozwiniętej na wielką skalę szarej strefie, w której bezrobotni znajdują
doraźne zatrudnienie. Natomiast zgodnie z hipotezą dostępności miejsc pracy stopa bezrobocia
nie zawsze w pełni informuje o dostępności miejsc pracy. Miernikiem, który wydaje się
trafniejszy, jest liczba bezrobotnych przypadająca na jedno wolne miejsce pracy.
7
Adaptacja modelu "WellBox" jako narzędzia wydłużenia wieku aktywności zawodowej na mazowieckim regionalnym rynku pracy
4 Konsekwencje bezrobocia długookresowego
Bezrobocie długookresowe jest szczególną formą bezrobocia w znacznym stopniu
odmienną od bezrobocia krótkookresowego i przejściowego. Ludzie długotrwale pozostający
bez pracy różnią się od osób przejściowo bezrobotnych, ponieważ następuje u nich swoista
profesjonalizacja statusu bezrobotnego ( bezrobocie staje się w coraz większym stopniu
sposobem na życie). Także aktywizacja bezrobotnych długookresowo jest znacznie trudniejsza
niż bezrobotnych krótkookresowo1.
Z punktu widzenia teorii makroekonomii bezrobocie długotrwałe jest świadectwem
trwałej nierównowagi na rynku pracy, przewagi podaży siły roboczej nad popytem na nią, a
także silnego niedopasowania kwalifikacji siły roboczej do potrzeb rynku pracy. Jeśli
bezrobocie ma taki charakter, że pewne jednostki są bezrobotne przez kilka tygodni czy nawet
miesięcy, to wyłania się bardzo ważna kwestia. Ta forma bezrobocia grozi powstaniem trwałego uszczerbku w przydatności zawodowej tych, których dotyczy. Nie chodzi tu o to, że z
powodu braku praktyki zagrożone są kwalifikacje techniczne, choć w niektórych przypadkach
może to mieć istotne znaczenie. Główny problem polega na tym, że może zaniknąć zwyczaj
regularnej pracy, ambicja i pewność siebie; w rezultacie skoro nadarzy się okazja podjęcia
pracy, człowiek, który choć raz był bezrobotny, może się okazać niezdolny do pracy.
Z perspektywy polityki społeczno-ekonomicznej państwa bezrobocie długookresowe
powoduje głębokie ujemne skutki w różnych sferach życia: ekonomicznej, społecznej,
osobistej. Skutki ekonomiczne to przede wszystkim niewykorzystany potencjał kwalifikacji i
zdolności bezrobotnych, a jednocześnie subwencjonowanie ich utrzymania ze środków
społecznych. Istnienie zjawiska bezrobocia długookresowego nie wpływa korzystnie na stan
budżetu państwa. Osoby długotrwale pozostające bez pracy powodują nie tylko zmniejszenie
wpływów budżetowych, ale wymagają również znacznego zwiększenia wydatków
budżetowych związanych z finansowaniem funduszów pomocy społecznej oraz aktywnych
form ograniczania bezrobocia.
Kolejną ekonomiczną konsekwencją zjawiska bezrobocia długookresowego jest
kształtowanie się produkcji faktycznej na poziomie niższym od produkcji potencjalnej (to jest
występującej w warunkach pełnego zatrudnienia). Różnica między tymi dwoma poziomami,
związana z niepełnym wykorzystaniem siły roboczej, jest zwykle mierzona za pomocą luki
PKB. Można dokonać oszacowania wielkości nieczynnych zasobów dla społeczeństwa
1
Ibidem, s. 23; D. Banaszkiewicz, T. Jurkiewicz, W. Makać, Sytuacja bytowa osób długotrwale bezrobotnych, „Polityka Społeczna" 1998, nr
5/6, s. 14-15.
8
Adaptacja modelu "WellBox" jako narzędzia wydłużenia wieku aktywności zawodowej na mazowieckim regionalnym rynku pracy
poprzez sformułowanie prawa mówiącego, że dla każdego punktu procentowego, o jaki stopa
bezrobocia kształtuje się powyżej naturalnej stopy bezrobocia, realny PKB jest niższy o 3% od
potencjalnego PKB. Bezdyskusyjną rolę odgrywa tutaj fakt, że bezrobotni długookresowo
tracą w znacznym stopniu swoje kwalifikacje i umiejętności zawodowe, przez co
charakteryzują się zazwyczaj niższą przeciętną produkcyjnością pracy, gdy wracają do
aktywności zawodowej.
Bezrobocie długookresowe wpływa też na skuteczność walki z inflacją. Gdy rośnie
poziom bezrobocia, to zazwyczaj maleje presja na wzrost płac ze strony pracujących. Nie musi
to być jednak prawdą w przypadku wzrostu poziomu długotrwałego bezrobocia. Osoby długo
pozostające bez pracy, ze względu na utratę kwalifikacji i umiejętności zawodowych, w
zasadzie nie są dla pracujących konkurentami w walce o miejsca pracy. Zatem gdy wraz ze
wzrostem poziomu bezrobocia zwiększa się długotrwałe bezrobocie, pracujący nie muszą
powstrzymywać swych postulatów płacowych i w rezultacie może nastąpić nasilenie się
tendencji inflacyjnych.
Jednym z ważniejszych negatywnych skutków ekonomicznych długookresowego
bezrobocia jest pogorszenie położenia materialnego osób pozostających długo bez pracy.
Wynika to z istotnego spadku dochodów osiąganych w czasie bezrobocia w porównaniu z
dochodami możliwymi do uzyskania w okresie zatrudnienia. Bezrobotni mogą co prawda
otrzymywać zasiłek dla bezrobotnych, ale - po pierwsze - jego wysokość jest znacząco niższa
od zarobków otrzymywanych za wykonywaną pracę, a po drugie - okres pobierania zasiłku jest
zazwyczaj ograniczony i wynosi najczęściej dwanaście miesięcy. Dlatego też pozbawieni
zasiłku długookresowo bezrobotni stają się często klientami opieki społecznej, co dla wielu
jest jeszcze jednym szczeblem degradacji zarówno materialnej, jak i społecznej.
Równie ważnym skutkiem bezrobocia jest zmniejszenie prawdopodobieństwa znalezienia
pracy przez długotrwale bezrobotnych. Zagadnienie to zostało dokładnie omówione w
kolejnym podrozdziale.
W sferze społecznej bezrobocie długotrwałe powoduje degradację zawodową i zubożenie
materialne całych grup społecznych, zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio dotkniętych
bezrobociem. Przynosi pauperyzację, często również izolację społeczną, jednostki lub całej
rodziny. Wpływa także na zmiany w psychice bezrobotnych i przyczynia się do zagrożenia
patologią społeczną. Znacznie zmniejsza szanse na znalezienie nowej pracy, przez co
ogranicza możliwości bezrobotnego i jego rodziny w zakresie wydostania się z ich
materialnego i społecznego położenia. Długotrwałe bezrobocie wywołuje także negatywne
skutki psychospołeczne. Badania poświęcone emocjonalnym reakcjom na bezrobocie
9
Adaptacja modelu "WellBox" jako narzędzia wydłużenia wieku aktywności zawodowej na mazowieckim regionalnym rynku pracy
wykazały, że osoby, które utraciły pracę, przystosowują się do nowej sytuacji, przechodząc
przez szereg kolejnych etapów (faz). Są to odpowiednio: szok, optymizm, pesymizm, fatalizm
oraz przyjęcie rzeczywistości. Faza szoku jest związana bezpośrednio z momentem utraty
pracy. Kiedy następuje oswojenie się z nową rolą, przychodzi moment, w którym bezrobotny
ma nadzieję na uzyskanie zatrudnienia, w związku z tym aktywnie poszukuje pracy (drugi,
trzeci miesiąc). Jeśli ten optymizm, co często się zdarza, okaże się płonny, bezrobotny może
popaść w depresję i wejść w etap głębokiego pesymizmu, niezadowolenia z siebie i utraty
nadziei na znalezienie pracy (czwarty-szósty miesiąc). Pesymizm może przyczynić się do
fatalizmu, czyli wiary w nieuchronność zdarzeń niepomyślnych. Ostatnią fazą jest pogodzenie
się z rzeczywistością i przystosowanie się do roli bezrobotnego. Precyzyjne określenie
momentu powstawania poszczególnych faz i przejścia z jednej do drugiej jest uwarunkowane
szeregiem czynników: osobowością bezrobotnego, jego relacjami z otoczeniem, a nawet
działaniami instytucji z założenia wspierających osoby pozostające bez pracy.
Podsumowując, można stwierdzić, że konsekwencje bezrobocia długookresowego są
wielorakie i wielopłaszczyznowe. Stan bezrobocia wywołuje niezadowolenie, smutek, a także
bunt, poczucie niesprawiedliwości społecznej, marginalizacji. W początkowym stadium
bezrobocia odczucia te mogą zachęcać bezrobotnych do aktywnego poszukiwania pracy i
sprzyjać ich aktywizacji. Jednakże w miarę upływu czasu postawy te stopniowo zanikają.
Proces ten można nazwać atrofią społeczną, czyli zanikaniem pewnych aktywnych postaw
wskutek długotrwałej bezczynności. Atrofia społeczna znacznie ogranicza i utrudnia
możliwość aktywizacji bezrobotnych, dlatego też należy dążyć do zapobiegania pozostawaniu
w bezrobociu przez długi czas. Poza tym im dłużej ktoś pozostaje bez pracy, tym mniej staje
się interesujący dla potencjalnych pracodawców, ponieważ jego umiejętności i doświadczenia
stopniowo się dezaktualizują. Nawet gdy bezrobocie ogólnie ulega zmniejszeniu, pojawiające
się nowe miejsca pracy otrzymują przeważnie osoby bezrobotne od niedawna. W przypadku
dłuższego bezrobocia zaczyna się ponadto proces destrukcji. Nie jest to już nawet „zaklęty
krąg", raczej „spirala ostatecznego upadku".
Bezrobocie długookresowe, w przeciwieństwie do bezrobocia krótkookresowego
(frykcyjnego), ma tylko i wyłącznie negatywne konsekwencje. Niestety w polskiej gospodarce
bezrobocie długotrwałe osiągnęło skalę masową i od 2001 roku oscyluje na poziomie około
50% bezrobocia ogółem.
10