PRACA ZALICZENIOWA Kultura Ludowa ROZWÓJ MUZYKI

PRACA ZALICZENIOWA
Kultura Ludowa
ROZWÓJ MUZYKI LUDOWEJ
Muzyka ludowa pozostaje w ścisłych związkach z muzyką zachodnich Słowian
(Słowacy, Czesi, Morawianie, Łużyczanie), wykazując także pewne podobieństwa
do folkloru muzycznego narodów wschodnia- i południowo-słowiańskich (np. Serbów,
Macedończyków). Wykopaliska ujawniły istnienie na ziemiach polskich w okresie neolitu
instrumentów z grupy prymitywnych membranofonów i idiofonów (bębny gliniane, kołatki,
grzechotki).
W okresie chrystianizacji plemiona polskie używały już chordofonów smyczkowych
i szarpanych (np. prymitywne gęśle odnalezione w okolicach Opola), aerofonów (flety,
piszczałki kościane) oraz idiofonów (neolityczne bębny gliniane), które towarzyszyły
obrzędom religijnym (świadczą o tym wzmianki w dokumentach kościelnych). Na początku
XIV wieku pojawiają się pierwsze próby dokumentacji materiału melodycznego polskiej
muzyki ludowej, wpisane w kompozycje dworskie lub mieszczańskie. Również polska
muzyka religijna w dość szerokim zakresie wykorzystuje elementy tradycyjne, wykazując
znaczną odporność na uniwersalne, ogólnoeuropejskie tendencje. W renesansie (XVI-XVII
w.) uformowały się zasadnicze dla polskiego folkloru wzorce taneczne (krakowiak, mazur),
wpływając zarazem na repertuar pieśniowy; większość powstałych wówczas ballad, pieśni
epickich i lirycznych, religijnych i obrzędowych znana jest do dziś, mimo rozmaitych
przeobrażeń. W XVIII i XIX w. wiele pieśni ma charakter zawodowy (pieśni górnicze,
żniwne, pasterskie); zawierają one w warstwie tekstowej obraz stosunków społecznych
w ówczesnej Polsce, rejestrują wydarzenia historyczne (np. pieśni żołnierskie).
W pieśniach tych nierzadko przekształceniu ulegają znane od dawna motywy,
przejęte z tradycji; nowszymi formami tanecznymi są polka, walc, szot. Polska muzyka
ludowa jest w zasadzie jednogłosowa, zaś formy wielogłosowe występują w ściśle
wyodrębnionych
regionach
(na
Podhalu
i
w
Pieninach,
gdzie
pojawia
się
charakterystyczna diafonia oparta na współbrzmieniach tercjowych i kwintowych);
przeważają rytmy taneczne o ustalonej pulsacji, trójmiarowe (chodzony, polonez,
kujawiak, oberek) i dwumiarowe (krakowiak, tańce góralskie, polka, kołomyjka). Spotyka
się również łączenie melodii tanecznych różnomiarowych, co daje efekt załamywania się
rytmu, podkreślający ekspresję. Melodie taneczne typu "ozwodny", "wierchowy"
wykonywane są na ogół rubato, tzn. w zmiennym tempie. Stosunkowo ubogi jest zasób
1.
PRACA ZALICZENIOWA
Kultura Ludowa
środków wykonawczych opartych na kontrastach barwy głosu. Stosuje się je głównie w
zawołaniach pasterskich i sygnałowych. Najszerszą paletę barw głosu stosują śpiewacy z
Podhala, wykorzystujący przede wszystkim rejestry wysokie (falset, mixt). Używane
obecnie w polskiej muzyce ludowej instrumenty nie odpowiadają tym, jakie stosowano
dawniej. Pierwotne instrumentarium zachowało się jedynie szczątkowo. Najstarsze znane
instrumenty smyczkowe to gęśliki podhalańskie (złóbcoki), wielkopolskie mazanki, suka
biłgorajska; chordofony szarpane (mandoliny, gitary, cytry) mają nieludowe pochodzenie
(wyjątek stanowią tu tzw. diabelskie skrzypce z Kurpiów o jednej strunie i kwadratowym
pudle rezonansowym). Dawniej na Lubelszczyźnie spotkać można było łuki muzyczne i
ksylofony; we wsch. regionach używano w XIX wieku liry korbowej, obecnie całkowicie
zapomnianej; najprostsze aerofony to piszczałki wykonywane z kory drzew, odpowiednio
układane w dłoniach liście traw, przycięte zdrewniałe łodygi roślin (np. tataraku); inne
popularne instrumenty dęte to stroikowe trąbki obojowe lub klarnetowe z rurami
rezonacyjnymi wykonanymi z rogu lub skręconej kory, piszczałki toczone z drewna z
otworami bocznymi i niekiedy ruchomą, tłoczkową zatyczką, trąby o stożkowym profilu bez
otworów bocznych (trombity, bazuny, ligawki), drewniane rogi, a także dudy o
pojedynczym stroiku rozpowszechnione na Podhalu, Śląsku, Żywiecczyźnie, Wielkopolsce
(odmianą dud jest tzw. kozioł spotykany w zespołach grających na weselach w rejonie
lubuskim). Historia tańców ludowych jest trudna do zrekonstruowania. Wyodrębnia się na
ogół siedem grup tańców. Są to tańce korowodowe, dwuszeregowe (np. przepióreczka),
tańce parami za przodkującym (mazur, krakowiak), tańce wirowe parami (oberek, walc,
polka), tańce parami popisowe (góralski), zespołowe widowiskowe (zbójnicki), zabawy
taneczne (szewc, miotlarz), które przeniknęły do folkloru wiejskiego ze środowisk
miejskich.
Tańce oraz typ przyśpiewek są podstawą zróżnicowania regionalnego polskiej
muzyki ludowej, które nie jest silne; większą odrębność zachowały Kurpie oraz Podhale.
W zachodniej Małopolsce przeważa krakowiak, na Mazowszu, Kujawach, w północnej
Małopolsce, Lubelskiem – oberek, w południowo-wschodniej i zachodniej Małopolsce -polka, w Wielkopolsce popularne są wiwaty, a także tańce-zabawy, spotykane również
na Pomorzu, co wskazuje na ich niemieckie pochodzenie. Na pograniczu południowo-wschodnim zachowała się kołomyjka, tańce śląskie to przede wszystkim trojak,
zaś na Podhalu - grupa tańców określanych ogólnie jako góralskie (krzesany, zbójnicki).
2.
PRACA ZALICZENIOWA
Kultura Ludowa
Zacieranie się odrębności lokalnych sprawiło, że niektóre tańce stanowią repertuar
ogólnopolski i nie można ich już uznawać za cechę różnicującą poszczególne regiony.
Pewne osobliwości - szczególnie w zakresie pieśni obrzędowych - występują na kresach
wschodnich i południowo-wschodnich. W pozostałych wypadkach odmienności polskiej
muzyki ludowej polegają na drobnych modyfikacjach pieśni, tańców, przyśpiewek znanych
także w innych regionach kraju.
Muzyka ludu polskiego ( ludowa muzyka) zmienia się historycznie i różnicuje regionalnie.
W polskiej kulturze ludowej muzyka ma głównie charakter użytkowy, a kierunek jej rozwoju
warunkują niepisane normy społeczności, w której funkcjonuje. Na niektóre cechy
formalno-stylistyczne i na repertuar muzyki lud. wywarła wpływ muzyka profesjonalna. W
zakres muzyki ludowej, oprócz twórczości rdzennie ludowe, wchodzą też adaptowane
przez lud utwory muzyki profesjonalnej, religijnej, popularnej. Repertuar pieśniowy tworzą:
nieliczne już, dawne śpiewy niezwrotkowe i przeważające współcześnie pieśni o tekstowej
i muzycznej budowie zwrotkowej. Do pierwszych należą zawołania pasterskie i handlowe,
recytacyjne
lamenty
pogrzebowe,
lud.
recytatywy
religijne,
śpiewy
litanijne
i
psalmodyczne, śpiewy dziecięce, a także nieliczne pieśni obrzędowe. Charakteryzuje je
budowa stychiczna, intonacyjno-zdaniowa, forma otwarta, szeregowana, asylabizm,
swobodna rytmika i melodyka, niekiedy regularny tok metryczn (tzw. mętowania dziecięce,
wyliczanki). Pieśni zwrotkowe dzielą się na obrzędowe (doroczne i rodzinne), przyśpiewki,
piosenki taneczne, pieśni powszechne, zawodowe.
Ich teksty są oparte na sylabicznym i sylabotonicznym systemie wersyfikacyjnym,
melodie zwykle na strukturze okresowej o wyrazistej, skontrastowanej motywice.
Rozczłonkowanie muzyczne (w tym metryczne) odpowiada tekstowemu (stąd odtaktowość
polskiej muzyki ludowej rozpoczynanie od pełnego taktu). Większość melodii jest
utrzymana w systemie dur-moll. W twórczości dawniejszej, zwłaszcza obrzędowej, także
w repertuarze dziecięcym i pasterskim, w bardziej tradycyjnie nastawionych regionach
(Lubelszczyzna, Sandomierskie, Rzeszowszczyzna, Kurpie, Podhale) można znaleźć
przykłady skal wąskozakresowych (ambitus kwinty i mniejszy), pentatonicznych,
modalnych, skali góralskiej. Występują niekiedy elementy chromatyki, zmienna lub
neutralna intonacja (zwłaszcza 3., 4., 6. i 7. stopnia skali), oscylowanie między
autentyczną a plagalną (poboczną od autentycznej) postacią skali modalnej lub dominantą
a toniką w systemie dur-moll. Najczęściej jednak spotyka się jedynie elementy dawnych
3.
PRACA ZALICZENIOWA
Kultura Ludowa
skal, tworzące starszą warstwę, na którą nakładają się nowsze systemy tonalne.
Melodykę cechuje na ogół descendentalny (opadający) przebieg, wczesne kulminacje,
falisto-opadający kształt linii melodycznej (najsilniej na Podhalu). Łukowy, a zwłaszcza
ascendentalny (wznoszący się), zarys melodyczny mają nowsze pieśni. Rozpiętość
melodii waha się zwykle między sekstą a noną, czasem decymą (ziemia lubuska) i tylko
w starszym repertuarze bywa mniejsza. Na południu kraju przeważa metrum dwumiarowe
(rytmika marsza, krakowiaka, polki), w regionach centralnych i zachodnich trójmiar
(rytmy walcowe, mazurkowe, kujawiakowe, polonezowe, oberkowe), na północy oba
upostaciowania występują w równowadze (jedynie w regionach północno-wschodnich
pojawia się pięciomiar i ośmiomiar). Metrum mieszane cechuje melodie niektórych tańców
(zwłaszcza śląskich, jak trojak). Descendentalna rytmika fraz i taktów (przechodzenie
od krótkich do długich wartości rytmicznych) powoduje niezgodność między akcentami
metrycznymi i rytmicznymi, co przejawia się w akcentowaniu przez lud. wykonawców
słabych
części
taktu.
Pieśni
wykonuje
się
najczęściej
jednogłosowo
solowo
(np. przyśpiewki) lub zespołowo unisono (niektóre pieśni obrzędowe czy narracyjne).
Wielogłosowość występuje w postaci starszej, autentycznie ludowe (Podhale, Pieniny)
i nowszej, opartej na harmonice funkcyjnej (Górny i Dolny Śląsk, Pomorze, Warmia,
Mazury). Ornamentyka jest głównie domeną muzyki instrumentalnej, w muzyce wokalnej
bogatsze zdobnictwo i melizmatyka występują w dawnych pieśniach z zachowawczych
regionów południowo-wschodnich i północno-wschodnich (w tych drugich specyficzna jest
też apokopa, szeptany przedtakt). Manierę rubato spotyka się najczęściej w centrum
Polski i na południu. Muzyka instrumentalna wiąże się ściśle z wokalną ze względu
na wspólny repertuar (gra się zwykle melodyczne warianty pieśni, z wyjątkiem np. pieśni
narracyjnych
lub
niektórych
obrzędowych).
Instrumentaliści,
najczęściej
grający
zespołowo, w kapeli, akompaniują do tańca, powtarzając tę samą melodię lub łącząc
różne, niekiedy cyklicznie, z różnicowaniem tempa. Główną funkcję melodyczną pełnią
w kapeli skrzypce, a w niektórych regionach (Podhale, Wielkopolska) także dudy.
Funkcja rytmiczna przypada bębnowi (jedno- lub dwumembranowemu), rytmiczno-harmoniczna basom (małym lub dużym, 1 4-strunnym). Skład kapeli jest poszerzany
o klarnet, trąbkę, harmonię, akordeon, a na pn. i pd.-wsch. o cymbały. Zasadą gry kapeli
jest dominacja melodyczna jednego z instrumentów przy rytmicznym i harmonicznym
wtórze innych, bądź wariacyjna heterofonia ( heterofonia), niekiedy na tle ostinato basów
4.
PRACA ZALICZENIOWA
Kultura Ludowa
lub burdonu dud. Ściśle instrumentalne są swobodne improwizacje (np. pasterskie,
na piszczałkach), różnego rodzaju przygrywki i muz. formy sygnałowe (na trombitach,
rogach). W granicach państwa polskiego (zwłaszcza historycznych) rozwijała się także
muzyka mniejszości narodowych.
Podsumowanie
Ludowa tradycja muzyczna jest jedną z dróg szukania głębszej więzi lub jedności
z narodem. Ciągłość zainteresowań folklorystycznych w twórczości indywidualnej
od dwóch co najmniej wieków jest obiektywnym sprawdzianem żywotności twórczości
zbiorowej - muzycznych tradycji ludowych. Można powiedzieć więc, że synteza w postaci
stylu narodowego powstaje - przytaczając słowa A. Chybińskiego o "Harnasiach"
Szymanowskiego - z "harmonii między twórczym geniuszem ludu a twórczym geniuszem
jednostki, która swój styl personalny zjednoczyła ze stylem środowiska"1
Polska muzyka ludowa łączy się z tańcem, obrzędami i uroczystościami.
Do muzyki ludowej wymyślono instrumenty takie jak: różne dudy, fujarki czy
basetle. Muzyka ta charakteryzuje się ludowymi systemami tonalnymi i oryginalnymi
rytmami, charakterystycznymi sposobami wykonania i warunkami w których ta muzyka
rozbrzmiewa, przekazywana przez tradycje ustną z pokolenia na pokolenie. Jej autentyzm
polega na tym, że nie istnieje w zapisie ale w przekazie z pokolenia na pokolenie
w postaci świadectw kultury ludowej, zwyczajów i obyczajów, sposobu życia, ubioru,
opowieści i przysłów - a więc tego czym żyje lud.
Dlatego właśnie na wsi polskiej mogła powstać muzyka o wyrazistym charakterze.
Lud miłował muzykę po swojemu i tak ją też kształtował. Stanowiła ona antidotum
na ciężką dolę, na trud życie, na żmudną pracę. Rozwijała się różnie w różnych regionach
kraju. W regionach górskich muzyka ludowa rozwijała się silniej niż w regionach nizinnych.
1 Chybiński A. "Karol Szymanowski a Podhale", Kraków 1980, s. 50.
5.
PRACA ZALICZENIOWA
Kultura Ludowa
Bibliografia:
•
CZAS KULTURY Nr 1 / 1999
•
Encyklopedia Polskiego Folku: http://www.gadki.lublin.pl/encyklopedia/index.html
•
Encyklopedia PWN z 1998 roku
•
Uniwersytet Kulturalny: http://kulturalny.uw.edu.pl/polemika2.htm
•
FOLKLOR. POLSKA KULTURA LUDOWA; tłumaczenie: Teresa Bałuk-Ulewiczowa;
Bosz, 2001
•
TRADYCJE TWÓRCZOŚCI LUDOWEJ; Alena Vondruskova, Valstimil Vondruska; Artia
Interpress, 1987
6.
PRACA ZALICZENIOWA
Kultura Ludowa
Spis treści
ROZWÓJ MUZYKI LUDOWEJ......................................................................................................... 1
Podsumowanie................................................................................................................................. 5
Bibliografia:................................................................................................................................ 6
7.