Scenariusz wycieczki 9.12.2016

SZKOŁA DIALOGU
PROGRAM WYCIECZKI (9.12.2016)
1. POWITANIE I INFORMACJE O "SZKOLE DIALOGU".
Witamy Wszystkich, którzy wspólnie z nami chcą przejść śladami białostockich Żydów.
Jesteśmy tu dzięki programowi Fundacji Forum Dialogu Między Narodami. Fundacja ta
prowadzi w wielu szkołach warsztaty poszerzające wiedzę uczniów na temat wielowiekowej
obecności Żydów w Polsce oraz ich wkładu w rozwój społeczny, kulturalny i gospodarczy
naszego kraju.
2. Przedstawienie programu spotkania i zapowiedzi kolejnych punktów.
PROWADZĄCY
Naszym celem dzisiaj jest przeprowadzenie wszystkich zgromadzonych po wybranych
miejscach związanych z kulturą i życiem codziennym białostockich Żydów. Pamiętać
należy, że Białystok to miasto, w którym mieszkało bardzo dużo ludności żydowskiej. Pod
koniec XIX wieku Żydzi stanowili ok. 76%
mieszkańców miasta. W okresie
międzywojennym, m.in. na skutek masowej emigracji Żydów z Białegostoku do Stanów
Zjednoczonych, Kanady, Argentyny, Brazylii i Palestyny, a także dzięki postępującym
procesom asymilacji i laicyzacji, którym ulegała część żydowskiej inteligencji, odsetek
wyznawców religii mojżeszowej w Białymstoku zaczął maleć, osiągając w 1936 r. poziom
43% populacji mieszkańców miasta. Ze względu na duży odsetek społeczności żydowskiej
Białystok był niejednokrotnie nazywany „Jerozolimą Północy”. Niestety niewiele śladów
pozostało po żydowskiej społeczności w Białymstoku. My postanowiliśmy przyjrzeć się
niektórym z nich. Żeby ułatwić nam ten marsz przygotowaliśmy spacerownik, w którym
zaznaczone są kolejne punkty naszej trasy oraz najważniejsze informacje o omawianych
przez nas miejscach. Zapraszamy i życzymy przyjemnego spaceru.
3. Trasa wycieczki
Zwiedzanie rozpoczniemy od ul. Suraskiej, gdzie mieściła się Wielka Synagoga, po której
pozostał pomnik w kształcie zniszczonej kopuły. zanim jednak przejdziemy do miejsca
docelowego chcielibyśmy zapoznać zebranych z głównymi pojęciami związanymi z religią
żydowską:
JUDAIZM - religia żydowska
SYNAGOGA – Świątynia Żydowska
RABIN - podstawowa funkcja religijna w judaizmie. Rabbi to hebrajskie słowo oznaczające
mistrza. Rabin pełni funkcję duchowego ojca, doradcy, sędziego i interpretatora prawa
religijnego w gminie. Nie jest on jednak namaszczonym przez Boga duchownym. Rabin to
nie ksiądz!!!!!
ŚWIĘTA ŻYDOWSKIE:
Szabat – to siódmy dzień każdego tygodnia, czyli sobota. W judaizmie obchodzony jest jako
dzień święty – na pamiątkę tego, że dnia siódmego po zakończeniu aktu
stworzenia Bóg odpoczywał. Szabat trwa od zachodu słońca w piątek do zachodu słońca w
sobotę. Ortodoksyjni żydzi nie wykonują w szabat żadnej pracy
Rosz ha-Szana – żydowski Nowy Rok. Święto to rozpoczyna 10 dni przeznaczonych na
pokutę, okres pokuty kończy kolejne żydowskie święto Jom Kippur, czyli Dzień
Pojednania. Kilka dni później rozpoczyna się siedmiodniowe Święto Namiotów Sukkot,
pierwotnie święto plonów, które jest radosnym świętem. Jednym z ważniejszych świąt jest
Święto
Paschy,
które upamiętnia
wyjście Izraelitów z Egiptu.
Natomiast
w
okresie przesilenia
zimowego żydzi
obchodzą
trwające
osiem
dni
Święto
Świateł Chanukka. Upamiętnia on wydarzenia jakie nastąpiły po zbezczeszczeniu Świątyni
Jerozolimskiej, kiedy to jeden dzbanuszek oliwy płonął przez wszystkie osiem dni
uroczystości ponownego wyświęcenia Świątyni. Kalendarz świąt żydowskich kończy święto
Purim, które upamiętnia wybawienie od zagłady Żydów za czasów perskiego panowania. W
przeddzień święta Purim wypiekane są nadziewane ciasteczka w kształcie trójkąta i
spożywane w czasie tego święta. Ciasteczka nawyzywane są Hamantaszami lub Uszami
Hamana. Zapraszamy do ich spróbowania. (degustacja :)
PUNKT I
Żmiejko
Pomnik Wielkiej Synagogi – Julka Matys, Wiktoria Wawer i Dominika
Proszę teraz zamknąć oczy i wyobrazić sobie, że jesteśmy na ulicy Bożniczej w Białymstoku. Przed nami
stoi ogromna, piękna synagoga zbudowana na początku XX w w stylu elektrycznym. Zastąpiła właśnie
miejsce synagogi z XVIII w. Kwadratowa postura była nakryta okazałą kopułą o średnicy 10m, zwieńczoną
iglicą, a także mniejszymi kopułami znajdującymi się na alkierzach narożnych. Otoczona była licznymi
małymi bożnicami. Wielka synagoga, bo tak ją właśnie zwano należała do świątyń reformowalnych, kobiety
modliły się w niej na równi z mężczyznami, choć na osobnych galeryjkach, otaczających wnętrze z trzech
stron. W okresie międzywojennym, podczas świąt i uroczystości państwowych, grała w niej orkiestra
Gimnazjum Hebrajskiego. Synagoga ta cieszyła się największym prestiżem ze wszystkich bóżnic
Białegostoku.Tragiczny kres tej synagogi przypada na 27 czerwca 1941 roku. Wojna trwa już od prawie
dwóch lat. Tego dnia Niemcy zbierają żydowskich chłopów i mężczyzn. Panuje chaos i zamieszanie. Ludzie
nie wiedzą o co chodzi. Są zaciągnięci do synagogi. Wchodzą do miejsca w którym przeważnie czuli się
bezpiecznie. Nagle Niemcy zamykają synagogę. Podpalają ją. Synagoga spłonęła, a wraz z nią około 2,5
tysiąca ludzi.
Otwórzmy teraz oczy. Stoimy na ulicy Składowej, a przed nami stoi pomnik w kształcie kopuły zniszczonej
bożnicy, postawiony na cześć ofiar. Znajduje się też tu tablica pamiątkowa którą możecie obejrzeć.
PUNKT II
Ratusz Julka Matys, Wiktoria Wawer i Dominika Żmiejko
Ratusz został zbudowany w połowie XVIII w. i do dziś stanowi serce Białegostoku. Unikalny, barokowy
budynek z wieżą zegarową, jest tylko ratuszem z nazwy, ponieważ nigdy nie pełnił funkcji
administracyjnych, lecz handlowe. W jego wnętrzu znajdowały się sklepy i kioski, stoiska z odzieżą,
obuwiem, narzędziami. Większość z nich była własnością Żydów. Zaś ratuszowa wieża służyła strażakom
do obserwacji. Ratusz został odbudowany po wojnie, w nieco zmienionej formie, a siedzibę ma tutaj
Muzeum Podlaskie.
W tym miejscu wspomnieć należy, iż białostoccy Żydzi stanowili pokaźne grono rzemieślników, kupców i
przedsiębiorców miejskich. W 1898 r. 299 spośród działających w mieście 372 zakładów przemysłowych
było własnością Żydów, a niemal 60% zatrudnionych w nich robotników stanowiły osoby wyznania
mojżeszowego. W posiadaniu żydowskich właścicieli były też drobne zakłady przetwórstwa spożywczego,
małe przedsiębiorstwa zajmujące się przemysłem drzewnym i metalurgicznym oraz niewielkie firmy
budowlane. Rozwijający się w Białymstoku przemysł tytoniowy pozostawał niemal w całości w rękach
żydowskich przedsiębiorców. Spośród 3628 handlarzy i właścicieli sklepów w Białymstoku, 90%– było
Żydami.
PROWADZĄCY
Społeczność żydowska w Białymstoku zajmowała się nie tylko handlem i przemysłem.
Białostoccy Żydzi dbali również o rozwój szkolnictwa, a także z wielkim rozmachem
organizowali życie kulturalne mieszkańców miasta i to nie tylko wyznania mojżeszowego.
Nasi koledzy przedstawią za chwilę kilka przykładów ich działalności w tej sferze.
PUNKT III
Kinoteatr Apollo (ul. Sienkiewicza 22) – Wiola Sokół i Zuzia Perzyna BEN HUR
Kino ,,Apollo'' znane na całym Podlasiu, zostało uruchomione jeszcze przed pierwszą wojną światową.
Szeroka widownia mieściła razem 800 miejsc. Do historii przeszedł m. in. za sprawą projekcji filmu ''Ben
Hur''. Film wywołał negatywną reakcję lokalnej prasy żydowskiej, a sprawa odbiła się echem po całym
świecie. Plotka głosiła, że kino zdemolowano, właściciela porwano, a film spalono na stosie, zaś w mieście,
na skutek rozruchów, ogłoszono stan wyjątkowy. Pomimo tych przykrych zdarzeń kino prosperowało
dobrze. Białostoczanie oglądali w nim „Tytanica”, „Annę Kareninę” czy „Przedwiośnie”
Teatr Miniatur Gilarino (ul Sienkiewicza 5) – Julia Karpienia i Nicola Miezio
Został założony w 1926 roku przez młodych żydowskich artystów: malarzy, muzyków i śpiewaków. Nazwę
teatru wybrano w drodze konkursu. Salę, w której się mieścił udostępniło towarzystwo Linas Chacedek.
Zespół Gilarino wystawiał miniatury, a także bardziej frywolne małe formy teatralne. Wielkim
powodzeniem cieszyły się satyry na lokalne elity wyśpiewywane przez parę komicznych marionetek Elke i
Szmelke. Teatr budził zainteresowanie także wśród nieżydowskiej społeczności miasta, nie znającej
wprawdzie jidysz, ale zachwyconej muzyką M. Bermana, kierownika zespołu muzycznego Gilarino. "Młode
siły zespołu dawały publiczności dużo artyzmu, wokalnych perełek, plastycznych wrażeń artystycznych,
dużo talentu, dużo temperamentu, dużo ekspresji i młodości. Działalność Teatru spotkała się jednak z ostrą
krytyką ze strony ortodoksyjnej części społeczności żydowskiej, która wymogła na kierownictwie teatru
zakaz grywania w piątkowe wieczory ze względu na rozpoczynający się Szabat. W efekcie zaledwie po roku
działalności teatr podupadł na wiele lat. Próbę jego reaktywacji podjęto w 1938 roku. Ostateczne zamkniecie
działalności teatru zmusiła wojna. Założyciel zginął w białostockim getcie.
PUNKT IV
Gimnazjum Józefa Zeligmana (ul. Sienkiewicza 4- za Astorią) – Iza Pietuszyńska i
Kasia Lewczuk
Dla każdego pobożnego Żyda wyższe wykształcenie religijne było gwarancją szacunku społeczności.
Uczęszczali oni do szkół, które nazywane były chederami. Do chederów posyłano wyłącznie chłopców, w
wieku trzech lub pięciu lat. W szkole uczniowie przygotowywali się do bar micwy ( podczas tej
uroczystości chłopcy pierwszy raz powoływani są do przeczytania fragmentu tory i stają się pełnoletni
wobec prawa), ucząc się pisać i czytać po hebrajsku. Dzieci przebywały w szkole większość dnia. Bardziej
uzdolnieni uczniowie naukę kontynuowali w jesziwie. Jesziwa to rodzaj wyższej szkoły dla nieżonatych
studentów. Pobierali w niej nauki chłopcy w wieku od 13-14 do dwudziestu kilku lat, absolwenci chederu
lub szkoły zwanej Talmud-tora.
Tuż za Astorią mieściło się GIMNAZJUM JÓZEFA ZELIGMANA. Szkoła ta została założona w 1922 r.,
była uważana za jedną z najlepszych szkół prywatnych w przedwojennym Białymstoku. Dyrektor szkoły –
Józef Zeligman, który uczył też historii, matematyki i łaciny, był zwolennikiem wspólnej edukacji różnych
grup wyznaniowych. Uważał on, iż wszyscy powinni się razem uczyć i poznawać nawzajem, aby nabywać
umiejętności porozumiewania się ponad podziałami. Józef Zeligman zginął w 1943 r. na Majdanku.
Na koniec pokażemy alfabet jidysz i powiemy coś o nim, np.;
Jidysz powstał ok. X wieku w południowych Niemczech na bazie lokalnego niemieckiego dialektu. Istniejące w nim zapożyczenia romańskie świadczą o tym, że Żydzi przybyli do Niemiec posługiwali się odmianą
starofrancuskiego lub włoskiego.
PUNKT V
Kamienica Izaaka Zabłudowskiego (Astoria) – Gabrysia Lubecka
Tuż przy Rynku Kościuszki, przy skrzyżowaniu Sienkiewicza i Lipowej, istniały niegdyś dwie kamienice,
należące do Izaaka Zabłudowskiego, pierwszego żydowskiego milionera w Rosji., który także prowadził
swoje interesy w Białymstoku. Zabłudowski majątek zbił na dostawach drewna budowlanego. Uzyskanie
rządowych kontraktów uczyniło go jednym z najbogatszych Żydów w Rosji. W Białymstoku zwracano się
doń z pełnym szacunkiem - Bogaty Reb Izaak.
Dziś w miejscu kamienicy Zabłudowskiego stoi zrekonstruowana kamienica dworska. Nazwa mieszczącego
się w niej centrum „Astoria” wywodzi się od zniekształconego słowa „austeria” (z wł. osteria) – karczma,
zajazd. Naprzeciw niej, tam gdzie dziś socrealistyczny blok pod adresem Sienkiewicza 3, stała druga
kamienica należąca do Zabłudowskiego „Pod Łosiem”. Zatrzymywali się w niej dostojni goście
odwiedzający Białystok, urządzano też ogólnomiejskie bale i występy. W pokojach tej kamienicy zatrzymał
się m.in.w 1899 roku Ignacy Jan Paderewski, wydający w mieście recital.
Charakterystyczne w układzie tej ulicy było to, że za dawną kamienicą dworską mieszkali głównie
chrześcijanie, zaś po przeciwnej stronie ulicy wśród właścicieli domów byli głównie Żydzi.
Obie kamienice zostały zniszczone w czasie wojny. Astorię odbudowano.
PUNKT VI
Towarzystwo Dobroczynne Linas Chajlim (ul. Zamenhoffa 19) – Krystian Łętowski i
Łukasz Łukaszewicz
Na skutek dynamicznego rozwoju
gospodarczego, dokonującego się w
XIX-sto wiecznym
Białymstoku, do miasta napływały fale
poszukujących pracy imigrantów
żydowskich,
pochodzących z innych części
Królestwa Polskiego i Imperium
Rosyjskiego, a także z okolicznych
sztetli i wiosek. Do miasta zaczęły
przybywać osoby wyznania
mojżeszowego, będące w bardzo
trudnej sytuacji ekonomicznej, a także
sieroty i dzieci pozbawione opieki. W
mieście powołano
wówczas wiele instytucji
pomocowych, stowarzyszeń i
organizacji prowadzących działalność
charytatywną. Jedną z nich było
Towarzystwo Dobroczynne Linas
Chajlim powołane w 1893 r.
Zajmowało się niesieniem pomoc
ubogim i chorym bez względu na ich
wyznanie. W późniejszym
okresie połączyło współpracę z inną
organizacją Gemilut Chesed.
Na skutek dynamicznego rozwoju
gospodarczego, dokonującego się w
XIX-sto wiecznym
Białymstoku, do miasta napływały fale
poszukujących pracy imigrantów
żydowskich,
pochodzących z innych części
Królestwa Polskiego i Imperium
Rosyjskiego, a także z okolicznych
sztetli i wiosek. Do miasta zaczęły
przybywać osoby wyznania
mojżeszowego, będące w bardzo
trudnej sytuacji ekonomicznej, a także
sieroty i dzieci pozbawione opieki. W
mieście powołano
wówczas wiele instytucji
pomocowych, stowarzyszeń i
organizacji prowadzących działalność
charytatywną. Jedną z nich było
Towarzystwo Dobroczynne Linas
Chajlim powołane w 1893 r.
Zajmowało się niesieniem pomoc
ubogim i chorym bez względu na ich
wyznanie. W późniejszym
okresie połączyło współpracę z inną
organizacją Gemilut Chesed.
Na skutek dynamicznego rozwoju gospodarczego, dokonującego się w XIX-sto wiecznym Białymstoku, do
miasta napływały fale poszukujących pracy imigrantów żydowskich, pochodzących z innych części
Królestwa Polskiego i Imperium Rosyjskiego, a także z okolicznych sztetli i wiosek. Do miasta zaczęły
przybywać osoby wyznania mojżeszowego, będące w bardzo trudnej sytuacji ekonomicznej, a także sieroty
i dzieci pozbawione opieki. W mieście powołano wówczas wiele instytucji pomocowych, stowarzyszeń i
organizacji prowadzących działalność charytatywną. Jedną z nich było Towarzystwo Dobroczynne Linas
Chajlim powołane w 1893 r. Zajmowało się niesieniem pomocy ubogim i chorym bez względu na ich
wyznanie. W 1920 roku towarzystwo otworzyło własną przychodnię lekarską. Przyjmowali w niej
specjaliści od chorób wewnętrznych, laryngologii i okulistyki. Świadczono też w tej przychodni bezpłatną
opiekę dentystyczną. Lecznica towarzystwa była jedną z najnowocześniejszych placówek otwartej służby
zdrowia w Białymstoku. Działała do 1943 roku.
PUNKT VII
Dom rodzinny Ludwika Zamenhoffa – Sebastian Rutkowski, Krzysztof Cudowski i
Adam Zdzitowiecki
Ludwik Zamenhoff, twórca międzynarodowego języka esperanto, przyszedł na świat 15 grudnia 1859 r. w
Białymstoku, w rodzinie żydowskiej. W domu mówiono w języku jidysz, po rosyjsku i po polsku. Wzrastał
w środowisku wielonarodowościowym. Jako dziesięciolatek napisał dramat Wieża Babel, czyli tragedia
białostocka w pięciu aktach. Uważał, że ludzi dzieli przede wszystkim bariera językowa, stąd próby
stworzenia wspólnego języka. Studiował medycynę w Moskwie, jednak po zamachu na cara Aleksandra II
w Rosji zaczęła się fala antysemityzmu, więc wrócił do Warszawy i tam do kontynuował studia. Po ich
ukończeniu zrobił specjalizację w Wiedniu w dziedzinie okulistyki.
Już jako gimnazjalista próbował stworzyć uniwersalny język. Ostateczna wersja esperanto, znana w
dzisiejszej formie, została przez niego ukończona w 1885 r. Po studiach pracował w Warszawie jako
okulista, lecz nie porzucił pasji językowej. Pod pseudonimem Doktoro Esperanto (stąd późniejsza nazwa
języka, esperanto znaczy dosłownie: mający nadzieję) wydał po rosyjsku książkę "Język międzynarodowy.
Przedmowa i podręcznik kompletny". Książka została wkrótce przetłumaczona na kilka języków i zyskała
ogromną popularność. Zamenhof wkrótce zrzekł się swoich praw oddając język esperanto na użytek całej
ludzkości. Prócz złamania bariery językowej marzył jeszcze o czymś innym - zniesieniu podziałów
religijnych. W 1901 r. wydał pod pseudonimem Homo sum książkę "Hilelizm jako rozwiązanie kwestii
żydowskiej". Hilelizm zakładał zbliżenie Żydów do wyznawców innych religii przez służenie państwu i
pozostawianie religii i języka w sprawie prywatności. Parę lat później poszedł jeszcze dalej, wysuwając ideę
homaranizmu - wspólne mają być nie tylko język, ale i religia. Żaden z tych dwóch pomysłów nie zyskał
jednak poparcia .W 1913 r. był kandydatem do Nagrody Nobla. Corocznie 15 grudnia obchodzony jest dzień
poświęcony jego pamięci.
Ulica przy której stał kiedyś dom ludwika który rozebrano w 1927 przemianowano z zielonej na zamenhoffa
w 1919r. z inicjatywy Jakuba Szapiro propagatora języka i idei esperanto. Tablica została odsłonięta w 100lecie urodzin Ludwika Zamenhofa (1959) przez uczestników 44 Światowego Kongresu Esperanto który
odbył się w Warszawie. Tablica jest napisana w dwóch językach polskim (po lewej) i w esperanto (po
prawej). W maju 2008r. na ślepej ścianie bloku nad tą tablicą powstała ciekawa kompozycja- mural, która
już z daleka przykuwa uwagę. Namalowana kompozycja składa się z trzech części. Są to dwa balkony i
okno umieszczone na wysokości poszczególnych pięter. Na parapecie okna pierwszego piętra siedzi Jakub
Szapiro oraz jego przyjaciel Abraham Zbar. Z balkonu wymalowanego na wysokości drugiego piętra
wygląda doktor Zamenhof. Z najwyższego balkonu zaś współcześni mieszkańcy Białegostoku z kolorowymi
balonikami.
PUNKT VIII
Pomnik Ludwika Zamenhoffa – Mateusz Dorochowicz i Kuba Oleksza
W latach 50. XX wieku podjęto próbę postawienia pomnika twórcy esperanto. W czasie sympozjum w
Białymstoku uczestników odbywającego się w Warszawie 44. Światowego Kongresu Esperanto,
wmurowano w fundament pomnika poświęconemu Ludwikowi Zamenhofowi akt erekcyjny. Autorem
projektu był Stanisław Lisowski, według którego miała to być monumentalna figura Zamenhofa wykuta w
białym granicie, stojąca na gwieździe wpisanej w koło. Projekt ze względów finansowych nigdy nie został
zrealizowany. W roku 1973 Jan Kucz wykonał popiersie mistrza i ustawił je na kolumnie. Pod popiersiem,
na froncie kolumny, umieszczono tekst w języku esperanto: „Ludwik Łazarz Zamenhof 1859–1917”.
Pomimo że żadne państwo nie uznaje esperanta za swój język urzędowy, jest ono używane przez
międzynarodową wspólnotę, której wielkość, według różnych źródeł, szacowana jest od stu tysięcy do
dwóch milionów użytkowników dla około tysiąca z nich esperanto jest pierwszym językiem.
Wskaż gdzie jest umiejscowiony tekst „Esperanto zbliża ludzi”.?
+DOPASOWYWANIE SŁÓW W JĘZYKU ESPERANTO DO SŁÓW W JĘZYKU POLSKIM (4 SŁOWA)
PUNKT IX
Tablica Icchoka Malmeda – Gabrysia Kosik i Anna Boratyńska
Icchok Malmed był jednym z ok. 50-60 tysięcy Żydów, pochodzących także z innych podlaskich
miejscowości, a nawet innych części Polski, którzy przeszli przez białostockie getto. W lutym 1943 roku,
podczas próby aresztowania, Malmed oblał twarz niemieckiego żołnierza kwasem, a ten postrzelił swojego
kolegę. Malmedowi udało się uciec i ukryć. Ujawnił się, gdy okupanci rozstrzelali w odwecie 100 osób i
zagrozili śmiercią pozostałych mieszkańców getta. Icchok Malmed został powieszony przed siedzibą
Judenratu (znajdowała się w miejscu, gdzie wmurowano tablicę) i pochowany na cmentarzu gettowym.
Ulica, przy której został stracony nosi dziś jego imię. W czasie wojny to właśnie u wylotu ul. Malmeda do
ul. Lipowej znajdowała się główna brama do getta.
PUNKT X
Pomnik Bohaterów Powstania w Getcie - Michał Łupiński, Rafał Tworkowski i
Krzysztof Sochoń
Kirkut czyli cmentarz żydowski na którym właśnie jesteśmy powstał nie tak dawno czyli w czasie drugiej
wojny światowej na terenie getta ze względów na wyłączne tzw. potrzeby przybywających tam żydów.
Gdybyśmy mogli go zobaczyć, zamiast wystawnych nagrobków, ujrzelibyśmy tu jedynie las desek
imitujących macewy. Ostatni tutaj pochówek odnotowano w 1948 roku
26 lipca 1941 r. czyli w momencie utworzenia białostockiego getta, stłoczono w nim około 50.000 Żydów.
Natychmiast przystąpiono do organizowania pracy. Wynagrodzenie było dość niskie. Mimo wysiłków w
getcie szerzył się głód i choroby. Na początku lutego 1943r. przeprowadzono pierwszą akcję likwidacyjną.
Po tragicznych wypadkach, wywózkach czy rozstrzeliwaniach coraz większą popularność zyskiwała idea
zbrojnej walki.Na czele powstania stanął Mordechaj Tannenbaum. Około 200 powstańcom udało się
przerwać niemiecki kordon i uciec do Puszczy Knyszyńskiej .Pojmanych powstańców rozstrzeliwano na
miejscu, reszta zginęła podczas walk lub została wywieziona z pozostałymi mieszkańcami getta do obozów
koncentracyjnych..
Po wojnie ustawiono tutaj wysoki obelisk Bojowników Getta wbrew ustawie, która zezwalała na likwidację
cmentarzy dopiero po upływie 40 lat od ostatniego pochówku.
Z tego powodu usunięto pomniki i przystąpiono do ekshumacji ciał. Wszystkie szczątki złożono w jednej
zbiorowej mogile. Dla upamiętnienia umieszczono tam także tablicę o treści: "W tym miejscu złożone są
prochy około 3500 Żydów pomordowanych przez hitlerowców w akcjach eksterminacyjnych oraz poległych
podczas powstania w getcie białostockim w sierpniu 1943 roku."
W 50 rocznicę powstania w getcie, na swoje miejsce powrócił obelisk. Umieszczona na nim inskrypcja w
języku hebrajskim i polskim przypomina, że jest to "Bratnia mogiła powstańców getta białostockiego
poległych w bohaterskiej walce z niemieckimi barbarzyńcami za wolność i honor narodu żydowskiego 1625-VIII-1943."
W roku 2008 radni Białegostoku podjęli decyzję, by plac, na którym stoi powstańczy pomnik nazwać
imieniem ich legendarnego przywódcy Mordechaja Tannenbauma.
PROWADZĄCY
W tym miejscu chcielibyśmy zakończyć nasz spacer śladami białostockich Żydów. Mamy
świadomość, że to tylko namiastka tego, co warte jest pokazania. Pamiętajmy, że ponad 100
lat temu Żydzi w tym mieście stanowili około 76 % całej białostockiej społeczności. W tym
mieście żyli, pracowali, zakładali rodziny i w tym mieście większość z nich zginęła.
Podsumowując chcemy zaznaczyć, iż warto „czerpać z pamięci przeszłości nadzieję na
przyszłość”. Dziękujemy za wsparcie nas w projekcie.
Źródła:
Dobroński A., Białystok – historia miasta, Białystok 1998
http://www.sztetl.or,
http://www.szlak.uwb.edu.pl