docFranciszek M¹czyński. Romantyk, czy modernista?
download 
Reklamacja Transkrypt
Franciszek M¹czyński. Romantyk, czy modernista?
Franciszek Mączyński. Romantyk, czy modernista? (A może liberał?) Rafał Solewski Copyright © 2000 Rafał Solewski This research report was downloaded from the Research Support Scheme Electronic Library at http://e-lib.rss.cz. The work on the report was made possible by a grant from, and was published by, the Research Support Scheme of the Open Society Support Foundation. The digitisation of the report was supported by the publisher. Research Support Scheme Bartolomějská 11 110 00 Praha 1 Czech Republic www.rss.cz The digitisation and conversion of the report to PDF was completed by Virtus. Virtus Libínská 1 150 00 Praha 5 Czech Republic www.virtus.cz _________________________ The information published in this work is the sole responsibility of the author and should not be construed as representing the views of the Research Support Scheme/Open Society Support Foundation. The RSS/OSSF takes no responsibility for the accuracy and correctness of this work. Any comments related to the contents of this work should be directed to the author. All rights reserved. No part of this work may be reproduced, in any form or by any means without permission in writing from the author. Contents Kalendarium życia i twórczości Franciszka Mączyńskiego................................................................................ 1 Wstęp ............................................................................................................................................................ 12 Tadeusz Stryjeński ......................................................................................................................................... 18 Romantyzm ................................................................................................................................................... 26 Wernakularyzm............................................................................................................................................ 107 Gesamtkunstwerk......................................................................................................................................... 145 Dziedzictwo................................................................................................................................................. 190 Modernizm .................................................................................................................................................. 227 Urbanistyka ................................................................................................................................................. 284 Liberalizm ................................................................................................................................................... 316 Przebudowy ................................................................................................................................................. 388 Zakończenie................................................................................................................................................. 407 Wybrana bibliografia i źródła ....................................................................................................................... 409 Działalność Franciszka Mączyńskiego.......................................................................................................... 417 Kalendarium życia i twórczości Franciszka Mączyńskiego 1 Kalendarium życia i twórczości Franciszka Mączyńskiego1 1874 21 IX, urodzony w Wadowicach, jako piąte dziecko Franciszka i Józefy w domu Furgalskiej 1886-88 nauka w trzech klasach III gimnazjum im. Jana III Sobieskiego w Krakowie 1888-92 nauka na Wydziale Budownictwa C. K. Państwowej Szkoły Przemysłowej w Krakowie 1891 rysunki w tece „Zabytki przemysłu artystycznego w Polsce” 1892-94 praca w biurze projektowym Sławomira Odrzywolskiego budowa kościołów w Albigowej i Mrowli, rozszerzenie kościoła w Bieździedzy (k. Jasła) 1894-95 praca w biurze technicznym magistratu w Kołomyi budowa koszar w Kołomyi 1895-96 powtórna praca w biurze projektowym Sławomira Odrzywolskiego rysunki w tece „Renesans w Polsce” 1896 projekt szkoły ludowej dla Wadowic 1896-97 nauczyciel rysunku w Krajowej Szkole Kołodziejstwa i Ciesielstwa w Kamionce Strumiłowej zdjęcia architektoniczne bóżnicy w Kamionce Strumiłowej i jej dekoracji malarskiej 1897 projekt Muzeum Przemysłowego w Krakowie 1897-99 praca w biurze architektonicznym Tadeusza Stryjeńskiego budowa Powiatowej Kasy Oszczędności w Krakowie 1898 projekt Hotelu Bristol w Warszawie, ze Stryjeńskim 1899 projekt Domu Stowarzyszenia Pracowników Handlowych Wyznania Mojżeszowego w Warszawie, ze Stryjeńskim projekt na murowany dom wzorowany na drewnianej architekturze „Koliby”, do wystawienia na Wystawie Światowej w Paryżu dom w stylu zakopiańskim w Przeworsku przebudowa kościoła parafialnego w Jaśle (?) zwycięstwo w konkursie na projekt siedziby Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie 1899-1900 pobyt i studia w Paryżu 1900 projekt drewnianej willi w górach, I nagroda pisma Moniteur des Architects na konkursie ogłoszonym w okazji Wystawy Światowej rysunki w Wystawy Światowej 1901 egzamin eksternistyczny w CK Szkole Politechnicznej we Lwowie poznanie Olgi Boznańskiej wejście do redakcji Architekta otwarcie Pałacu Sztuki (siedziby TPSP) w Krakowie kościół parafialny pw. Św. Tekli i Andrzeja Apostoła w Siedlcach k. Nowego Sącza projekty miasta (architektury) w stylu zakopiańskim 1 Pytajnik przy obiekcie oznacza niejasności w źródłach, przed obiektem - informację wątpliwą. Kalendarium życia i twórczości Franciszka Mączyńskiego 2 projekty pałacyku (oparty o plany dworów), stajni dworskiej, szkoły, dworca kolejowego, domu dla urzędników, kaplicy grobowej i domku ogrodnika, wieś w stylu zakopiańskim ? projekty murowanych willi w stylu zakopiańskim dla Lwowa projekt sztućców w rywalizacji Stosowana ogłoszonej przew Towarzystwo Polska Sztuka projekt Domu dla Towarzystwa Techników w Krakowie, brak daty (w przedziale 19011904 ?) (?) projekt kościoła, w przedziale 1901-1903 1902 pobyt we Francji, Włoszech i Niemczech projekt ołtarza do kościoła Św. Rodziny w Zakopanem winiety Architekta rysunki mebli w Architekcie tłumaczenie „John Ruskina: Siedm lamp architektury” 1902-03 studia rzeźby w pracowni Konstantego Laszczki 1903 ponowne nawiązanie współpracy ze Stryjeńskim projekt murowanego schroniska nad Morskim Okiem projekt domu dla Zakładów Gazowych w Warszawie projekt na kościół św. Elżbiety we Lwowie, ze Stryjeńskim projekt na dwór w Raszkowie, ze Stryjeńskim projekt ratusza dla Krakowa, ze Stryjeńskim projekt witraża do kaplicy Szafrańców na Wawelu dzwonnica w Krośnie, przy kościele Franciszkanów (?) prace budowlane w Moskwie (duży dom i grobowce?) projekt szkoły (?) uczestnictwo w budowie Pałacu Tyszkiewiczów w Werynii (?), projekt Stryjeńskiego dwór Komorowskich w Bojanowie (?), być może współpraca ze Stryjeńskim Rada Powiatowa w Rzeszowie (?), być może współpraca ze Stryjeńskim „Metody”, tłumaczenie fragmentu pism Viollet-le-Duca akceptacja projektów polichromii wnętrza autorstwa Antoniego Tucha dla kaplicy na zamku w Baranowie Sandomierskim 1903-05 budowa klasztoru Karmelitanek Bosych w Krakowie, ze Stryjeńskim 1903-06 przebudowa starego teatru w Krakowie na siedzibę konserwatorium, sale balowe i koncertowe oraw lokale kawiarniane i sklepowe, ze Stryjeńskim 1904 projekt sztandaru i afisza (ramy na afisz?), na Wystawę Jubileuszową TPSP 1904-05 siedziba Izby Handlowej i Przemysłowej – Dom pod Globusem – w Krakowie, ze Stryjeńskim 1905 kościół drewniany w Żabiu kaplica przy zamku Habsburgów w Żywcu, ze Stryjeńskim projekt kościoła św. Józefa dla Podgórza wystawa projektów i rysunków w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych we Lwowie publikacja tekstu „Wycieczka architektoniczna” w Architekcie 1905-12 witraże w krużgankach klasztoru Franciszkanów w Krakowie Kalendarium życia i twórczości Franciszka Mączyńskiego 3 1905-1913 restauracja kościoła św. Floriana w Krakowie oraw przebudowa budynków probostwa i dobudowa wikarówki 1905-30 kościół i klasztor Karmelitów Bosych w Krakowie, ze Stryjeńskim 1906 skrzydło w salą balową przy przebudowy), ze Stryjeńskim zamku Habsburgów w Żywcu (projekt pełnej kościół parafialny w Grębowie k. Stalowej Woli, ze Stryjeńskim, 1906 -projekt, realizacja 1912-16 projekt łazienek borowinowych i hydropatycznych w Krynicy, ze Stryjeńskim 1906-1918 restauracja kościoła i klasztoru Cystersów w Mogile 1907 projekt budynku Izby Handlowej i Przemysłowej we Lwowie, ze Stryjeńskim projekt dostosowanej do charakteru Krakowskich Plant „swojskiej” budki projekty witrażowe: „Cztery pory roku” oraw Herby „Lubicz” i „Tarnawa” - eksponowane na ystawie TPSP projekty witraży na wystawę w Paryżu (?) publikacja tekstu „Materiał okładzinowy na fasadach” w Architekcie głos w ankiecie dotyczącej projektu uporządkowania Rynku Krakowskiego 1907-21 kościół pw. Serca Jezusa, Jezuitów, w Krakowie, projekt domu dwupiętrowego, furta wraw w parterowym przejściem przy klasztorze Jezuitów, budowa 1912-13 1908 restauracja katedry ormiańskiej we Lwowie, gruntowny remont i przebudowa wnętrza, założenie stropu i dodanie wielu ozdobnych detali architektonicznych, dobudowa kruchty i kamienicy mieszkalnej od ul. Krakowskiej projekt przebudowy ratusza we Lwowie, ze Stryjeńskim udział w wystawie TPSP w warszawskiej Zachęcie publikacja książki „Ze starego Krakowa. Ulice, bramy, sienie.” publikacja tekstu „Najnowszy Lwów” delegat Towarzystwa Technicznego w Krakowie na I Zjazd delegatów Kół architektonicznych polskich w Krakowie, także reprezentant do „stałej delegacyi polskich Kół architektonicznych” zastępcą sędziego w konkursie na kościół w Limanowej 1908-10 budynek Bazaru Polskiego (sklepu i galerii) na zakopiańskich Krupówkach 1908-12 restauracja krużganków w klasztorze Franciszkanów w Krakowie 1908-14 udział w dyskusji o restauracji Wawelu, glosy w dyskusji i teksty „Wzgórze Wawelskie”, „Polski Akropolis”, „W Wawelu” 1909 willa dr. Różyckiego w Zakopanem cokół i otoczenie Wacław Szymanowski pomnika Chopina w Warszawie, rzeźba pomnika projekt dekoracji mostu na Wiśle w Warszawie ogrodzenie murowane w ze słupami na cokole i kratą w kutego żelaza pomiędzy nimi, przy kościele pw. Serca Jezusa w Krakowie projekt kościoła (?), ze Stryjeńskim publikacja tekstu „Wielki Kraków” trzy rysunki kościoła pw. Św. Trójcy przy klasztorze Bonifratrów w Krakowie 4 Kalendarium życia i twórczości Franciszka Mączyńskiego wycieczka, w delegacji Towarzystwa Opieki na polskimi zabytkami sztuki i kultury w Krakowie, do Tarnowa dla zbadania murów dawnej uczelni w pobliżu katedry publikacja recenzji „Wystawa prac uczniów rękodzielniczych w Krakowie” uczestnictwo w „Delegacyi Architektów Polskich” i Towarzystwie Polska Sztuka Stosowana udział w sądzie konkursowym podczas rozstrzygnięcia konkursu PSS na afisw dla fabryki dachówek Burtyn na Wołyniu udział w jury podczas konkursu na urządzenie i dekoracyę kaplicy Sobieskich przy kościele na Kahlenbergu pod Wiedniem 1909-13 restauracja klasztoru Augustianów i kościoła św. Katarzyny w Krakowie 1910 kościół w Białce Tatrzańskiej budynek Lecznicy Związkowej w Krakowie, ze Stryjeńskim grobowiec zakonu Jezuitów na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie przebudowa lokalu kawiarni Cukiernia Lwowska Jana Michalika w Krakowie prace przy klasztorze Dominikanów i kościele pw. św. Jacka w Krakowie projekt Wielkiego Krakowa w konkursie na „regulacyę” urbanistyczną miasta, w Tadeuszem Niedzielskim szkic na zakład doktora Chramca w Zakopanem projekt Hotelu Krakowskiego, domu administracyjnego i domu czynszowego Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń Urzędników Prywatnych we Lwowie, ze Stryjeńskim projekt domów czynszowych Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego we Lwowie, ze Stryjeńskim udział w Wystawie architektury we Lwowie i w wystawie TPSP w Krakowie, także indywidualna wystawa zamiar wygłoszenia referatu „O jednolitych normach konkursowych polskich” na obradach Sekcyi architektonicznej Komitetu V Zjazdu Techników polskich recenzja „W obronie piękności kraju” Ewy Łuskiny 1910-1912 plany rozbudowy kościoła w Wielowsi k. Tarnobrzega (?), dla Stryjeńskiego 1911 projekt Gmachu Skarbka we Lwowie, ze Stryjeńskim udział w Wystawie Architektury w Rzymie wejście do komitetu wykonawczego Wystawy Architektury i Wnętrw w otoczeniu ogrodowym w Krakowie, funkcja skarbnika, wyjazdy, np. do Poznania publikacja tekstu „Nauka rysunku u dzieci” udział w posiedzeniu „Delegacyi Architektów Polskich” w Poznaniu udział w VI zjeździe Techników Polskich w Krakowie (też 1912) i wybór do stałej delegacji Zjazdu Architektów Polskich 1912 stadion sportowy Klubu Sportowego Cracovia w Krakowie pawilon nr 34 w założeniu Szpitala Żydowskiego w Tarnowie, dziś w północnowschodniej części kompleksu szpitalnego w Tarnowie (ul. Szpitalna 34-35) I projekt kamienicy handlowo-mieszkalnej Wilhelma i Róży Sperlingów przy ul. Sławkowskiej w Krakowie, budowa 1913 projekt Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem uczestnictwo w organizacji i przedstawienie projektów: mieszkania robotniczego, domu dla dwóch rodzin robotniczych, grupy trzech domów, wnętrza domu robotnika i kościółka wiejskiego podczas Wystawy Architektury i Wnętrw w Otoczeniu Ogrodowym w Krakowie projekt Izby Rękodzielniczej we Lwowie, ze Stryjeńskim 1912-13 rozbudowa pałacu Czartoryskich w Pełkiniach (k. Jarosławia) 1913 kamienica w Tarnowie przy Placu Kazimierza Wielkiego 2, na tyłach Pałacu Tertila budynek „Żychoniówki” w Zakopanem Kalendarium życia i twórczości Franciszka Mączyńskiego 5 Muzeum Techniczno-Przemysłowe w Krakowie, ze Stryjeńskim, proj. fasady Józef Czajkowski projekt Domu Stowarzyszenia Kupców i Młodzieży Handlowej w Krakowie, róg Smoleńsk i Retoryka, ze Stryjeńskim projekt budynku Uniwersytetu Lwowskiego projekt ratusza w Drohobyczu, ze Stryjeńskim projekt czytelni przy Dworcu Tatrzańskim w Zakopanem recenzja „O attykach polskich i polskich dachach wklęsłych” Stefana Szyllera wejście do Wydziału PSS 1913-22 budowa Muzeum Tatrzańskiego wg pomysłu Stanisława Witkiewicza 1914 projekt na dwór w Niegowici projekt na „regulacyę” wylotu ul. Wolskiej i okolicznych gruntów w Krakowie, w Niedzielskim uczestnictwo w jury podczas konkursu na krzyże, słupy, kapliczki i nagrobki, rozpisanego przew Koło Architektów w Krakowie 1915 projekt witryny wraw w wystrojem elewacji parteru kamienicy, Rynek Główny 47 w Krakowie (Hotel Drezdeński) publikacja tekstu „O miastach i miasteczkach. (Przyczynek do odbudowy: plan regulacyjny, dawne plany sytuacyjne)” 1916 projekt witryny wraw w wystrojem elewacji parteru kamienicy, Rynek Główny 33 w Krakowie (Bazar Krajowy) prace w Kaliszu (?) 1917-26 kościół parafialny w Poroninie 1918 projekty architektoniczne różnych budynków dla małych miasteczek zamieszczone [w:] „Odbudowa polskiego miasteczka” projekt umieszczenia napisu Księgarnia katolicka na szkarpie domu przy ul. Floriańskiej 1 w Krakowie (Dom pod Murzynami) wejście do stowarzyszenia Warsztaty Krakowskie wejście do komitetu redakcyjnego Rzeczy Pięknych 1919 29 IV rejestracja spółki Spójnia, w Tadeuszem Stryjeńskim, Karolem Kornem i Józefem Taubem budowa 2 domów robotniczych i urzędniczych o 20 mieszkaniach w Brzeszczach, Spójnia budowa fabryki mydła w Trzebini, Spójnia budowa jednopiętrowego domu przy ul. Długiej 53 w Krakowie, dla Piaseckiego, Spójnia budowa jednopiętrowego domu dyrekcyjnego fabryki masła w Trzebini, Spójnia odtworzenie hełmów wież kościoła w opactwie Cystersów w Jędrzejowie (?) udział w wystawie TPSP publikacja tekstu „Odbudowa kraju” 1919-20 dom inżyniera Juliana Czaplińskiego przy ul. Wyspiańskiego 5 w Krakowie przebudowa domu przy ul. Długiej 53 w Krakowie 1920 przebudowa kolegium OO. Jezuitów na drukarnię w Krakowie, Spójnia 6 Kalendarium życia i twórczości Franciszka Mączyńskiego budowa czteropiętrowego magazynu dla firmy spedycyjnej Hartwig przy ul. Długiej 72 w Krakowie, Spójnia budowa wieży wodnej dla warsztatów kolejowych w Tarnowie, Spójnia budowa czterech domów robotniczych o 20 mieszkaniach w Jawiszowicach, Spójnia budowa kina dla 500 osób w Jawiszowicach, Spójnia adaptacja lokalu Y.M.C.A. w Krakowie, Spójnia trzy szkice do pomiaru inwentaryzacyjnego kościoła pw. ŚŚ. Teresy od Jezusa i Jana od Krzyża i klasztoru Karmelitanek Bosych „Na Wesołej” w Krakowie „pomiar inwentaryzacyjny i szkice przygotowawcze” kościoła św. Franciszka Salezego i klasztoru Wizytek przy ul. Krowoderskiej w Krakowie siedem rysunków dotyczących klasztoru Bernardynek i kościoła św. Józefa przy ul. Poselskiej w Krakowie 1920-21 dom artysty (willa Vlastimila Hoffmanna) przy ul. Lasota (dziś Vlastimila Hoffmanna) w Krakowie dom towarowy dla spółki Bazar Polski S. A. przy zbiegu ulic Starowiślnej i Wielopole w Krakowie 1920-22 willa artysty (dom Wojciecha i Ireny Weissów) przy ul. Krupniczej 31 w Krakowie 1921 fuzja Spójni w firmą Karola Korna w Bielska Białej projekt dworu (?), ze Stryjeńskim budowa montowni dla warsztatów kolejowych w Nowym Sączu, Spójnia budowa hali Ziemskiego Banku Kredytowego w Krakowie przy ul. Floriańskiej 32, Spójnia budowa trzypiętrowej fabryki czekolady dla Spółki Akcyjnej A. Piasecki, Spójnia adaptacja w klasztorze Karmelitanek Bosych w Krakowie przy ul. Łobzowskiej, Spójnia 1921-22 dołączenie niewielkich przybudówek do willi Wojciecha Kossaka w Krakowie 1921-22 dwanaście rysunków dotyczących kościoła Matki Boskiej Śnieżnej i klasztoru Dominikanek „Na Gródku”, realizacja 1931 1921-22 trzy rysunki wykonane dla pomiaru inwentaryzacyjnego kościoła św. Marka w Krakowie 1921-23 dobudowanie do budynku Stowarzyszenia Opieki nad Dziewczętami przy ul. Siemiradzkiego 31 w Krakowie trzeciego piętra, ze Stryjeńskim 1922 budowa domu pięciopiętrowego dla Spółki Akcyjnej "Gródek" w Krakowie, Spójnia budowa domu dla Towarzystwa Filmowego "Elka Film" w Krakowie przy ul. Kossaka, Spójnia budowa willi dla Kazimierza Kostaneckiego, proj. Stryjeńskiego, Spójnia wejście do komitetu redakcyjnego reaktywowanego Architekta udział w dyskusji „Współczesna architektura budowlana” 1922-24 kamienica przy ulicy Mikołajskiej 6 w Krakowie - siedziba spółki „Spójnia” 1923 projekt pawilonu polskiego na wystawę w Paryżu w 1925 r. 7 Kalendarium życia i twórczości Franciszka Mączyńskiego projekt budynku Pocztowej Kasy Oszczędności w Krakowie, ze Stryjeńskim budowa młyna solnego, kotłowni, elektrowni, warsztatów i komina dla Zarządu Państwowej Żupy Solnej w Bochni, szyb Campi, Spójnia budowa 4 budynków stacyjnych w Dulowej, Spójnia rozbudowa stacji w Krośnie, Spójnia publikacja tekstu „Domy wielopiętrowe” udział w dyskusji „Najnowsze prądy w architekturze” 1924 projekt (i budowa?) domu kąpielowego (dr. Kazimierza Kadena ?) w Rabce projekt urbanistyczny i architektoniczny dla Rabki budowa hali montażowej dla Drugiego Pułku Lotniczego w Krakowie-Rakowicach, Spójnia budowa domu oficerskiego o 17-tu mieszkaniach dla Drugiego pułku lotniczego w Krakowie-Rakowicach, Spójnia budowa zbiorników na benzynę dla Wojskowego Urzędu Gospodarczego w PodgórzuWiśle, Spójnia budowa przepustu kolejowego w Chybiu, Spójnia budowa przepustu kolejowego w Rudawie, Spójnia kierownictwo budowy willi p. Tadeusza Bohdanowicza w Krakowie, Spójnia budowa kościoła w Brzeziu, Spójnia budowa magazynu dla fabryki czekolady Adama Piaseckiego w Krakowie, Spójnia budowa magazynu dla Wolnego Domu Składowego w Dąbiu (Kraków), Spójnia kierownictwo budowy domów Kooperatywy Oficerskiej w Krakowie, Spójnia dwupiętrowa nadbudowa budynku Ilustrowanego Kuriera Codziennego w Krakowie (wcześniej Bazar Polski), Spójnia projekt witryny wraw w wystrojem elewacji parteru kamienicy (wersja wcześniejsza, 1925 wersja późniejsza) przy ul. Floriańskiej 18 w Krakowie przyjęcie członkostwa w Polskim Instytucie Sztuk Pięknych 1924-27 boczna nawa od strony południowej kościele pw. Św. Marcina w Radziechowach k. Żywca 1924-30 kościół Najświętszej Marii Panny Wniebowziętej w Pleśnej k. Tarnowa 1924-31 kamienice Kooperatywy Mieszkaniowej przy ul. Jabłonowskich (dziś Plac Sikorskiego) w Krakowie, ze Stryjeńskim 1925 małżeństwo w Heleną Julią w Dzięgielewskich, primo voto Pawłowską, pseudonim artystyczny Łącka, aktorką projekt katedry w Katowicach, zrealizowany projekt Zygmunta Gawlika, w udziałem F. Mączyńskiego udział w Wystawie Światowej w Paryżu (projekty: architektoniczny i w zakresu sztuki stosowanej) uczestnictwo w jury konkursu na Dom Ludowy w Łodzi 1925-30 budowa elektrowni okręgowej w Jaworznie, Spójnia 8 Kalendarium życia i twórczości Franciszka Mączyńskiego budowa elektrowni okręgowej w Częstochowie, Spójnia budowa elektrowni okręgowej w Kielcach, Spójnia budowa elektrowni okręgowej w Piotrkowie, Spójnia budowa Fabryk Kabli i Walcowni Miedzi w Ożarowie koło Warszawy i w KrakowiePłaszowie, Spójnia budowa obiektów przemysłowych i mieszkalnych dla firmy "Przemysł Tłuszczowy Schicht S. A." w Warszawie i Trzebini, Spójnia budowa chłodni, pieców generatorowych, kominów fabrycznych dla Państwowej Fabryki Związków Azotowych w Mościcach, Spójnia budowa trzynastoprzęsłowego mostu kolejowego w Kętach, Spójnia budowa filarów mostu drogowego na Sole w Kobiernicach, Spójnia wieża wodna dla Gwarectwa Węglowego w Brzeszczach, Spójnia wieża wodna dla Pierwszej Fabryki Lokomotyw w Polsce SA w Chrzanowie, Spójnia wieża wodna dla Dyrekcji Kolei na stacji w Tarnowie, Spójnia kompleks Państwowej Wytwórni Wódek przy ul. Fabrycznej 13 na Dąbiu w Krakowie, Spójnia 1926 likwidacja Warsztatów Krakowskich 1926-28 Śląskie Seminarium Duchowne przy al. Mickiewicza 3 w Krakowie, w Z. Gawlikiem i płaskorzeźbami Xawerego Dunikowskiego 1926-38 prace restauracyjne przy kościele pw. Najświętszej Marii Panny w Krakowie 1927 projekt hotelu Imperial w Zakopanem przeróbki wnętrza i fasady Hotelu Grand w Krakowie dalsze przeróbki w dawnej cukierni Jana Michalika w Krakowie projekt witryny, ul. Grodzka 52 w Krakowie po 1927 szafy biblioteczne dla biblioteki zamku w Dzikowie 1928 projekt witryny, ul. Sławkowska 2 w Krakowie projekt witryn, Rynek Główny 37 w Krakowie (Reim) 1928-30 Częstochowskie Seminarium Duchowne przy ul. Bernardyńskiej 3 w Krakowie, w Z. Gawlikiem - kształt zewnętrzny i wykonawstwem studentów pracowni Xawerego Dunikowskiego pod jego kierunkiem, portal wejściowy wykonany przew Xawerego Dunikowskiego i jego uczennice Wandę Ślędzińską i Zofię Kuskówną 1929 kaplica przy farze w Żywcu prezbiterium, obejście i transept przy kościele w Mogilanach k. Krakowa pawilon Zakładu Witraży Stanisława Gabriela Żeleńskiego w Krakowa na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu modernizacja gmachu Drukarni Związkowej przy ulicy Wolskiej (dziś Piłsudskiego) w Krakowie (dalsze prace w l. 1930, 31, 37, 42) projekt okładzinowego kostiumu dla parteru przy ul. Floriańskiej 34 w Krakowie: „Cukierni” Włodzimierza Lipońskiego, poprawiony w 1930 r. 9 Kalendarium życia i twórczości Franciszka Mączyńskiego projekt witryn oraw bramy wejściowej do kamienicy, Floriańska 24 w Krakowie (Albin Jaworski) odznaczenie Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski podniesienie o osadzenie dzwonu Zygmunta w katedrze Wawelskiej podczas remontu, Spójnia ok. 1929 postawienie nowego chóru muzycznego i zmiana ustawienia późnobarokowych ołtarzy w kościele Karmelitów Trzewiczkowych pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Krakowie 1929-30 projekt i przeprowadzenie rozbudowy Lecznicy Związkowej przy ulicy Garncarskiej 13 w Krakowie 1929-32 dobudowa frontowej części kościoła Karmelitów przy ul. Rakowickiej w Krakowie 1930 sprawowanie funkcji prezesa Związku Architektów Województwa Krakowskiego kościół pw. Niepokalanego Serca Najświętszej Marii Panny w Straszęcinie k. Dębicy, proj. w 1930 r., budowę rozpoczęto w 1936 i przerwano, dokończona w l. 1947-5 1930-31 kościół pw. Najświętszego Serca Jezusowego i budynek klasztorny ojców Zgromadzenia Najświętszego Serca Jezusowego przy zbiegu ul. Saskiej i Przewów w Krakowie 1930-33 budowa drugiego domu Towarzystwa Ubezpieczeń na Życie „Feniks” przy ul. Basztowej 15 w Krakowie, wg projektu Jerzego Struszkiewicza i Maksymiliana Burstina, konstrukcja żelbetowa budynku Spójnia 1930-35 dobudowanie kaplic i zakrystii przy kościele pw. Św. Jana Chrzciciela w Łącku k. Krościenka 1931 kamienica na rogu ul. Krakowskiej 25 i Malczewskiego 2 w Tarnowie remont I piętra i nadbudowa II piętra willi dr Zygmunta Lisockiego i Ludwiki Lisockiej przy ul. Gancarskiej 5 w Krakowie, Spójnia (?) przebudowa budynku poczty głównej przy rogu ul. Westerplatte i Wielopole w Krakowie projekt konkursowy ratusza w Zakopanem projekt przebudowy placu przed klasztorem Norbertanek na Zwierzyńcu w Krakowie publikacja książki „Po drodze. Ze szkicowników architektonicznych” wypowiedź w dyskusji >>O „Styl Zakopiański” w budownictwie Zakopanego i Podhala<< udział w Komisji Lustracyjnej Związku Architektów Województwa Krakowskiego 1931-36 przebudowa wikarówki pomiędzy Placem Mariackim a Małym Rynkiem w Krakowie 1932 odejście w funkcji kierowniczych w Spójni, prawdopodobnie powstanie katowickiej filii firmy projekt witryny wraw w wystrojem elewacji parteru kamienicy, Rynek Główny 33 („A[dam]. Piasecki”) publikacja tekstu „W notatnika architekty. Dachy kościelne.” wypowiedź o „murowańcach” w stylu zakopiańskim 1932-35 przebudowa kościoła pw. Najświętszej Marii Panny Wniebowziętej w Krynicy również dwa konfesjonały projektu Mączyńskiego oraw jego projekt ołtarza 10 Kalendarium życia i twórczości Franciszka Mączyńskiego 1932-36 dobudowanie południowej części zachodniego skrzydła dawnego klasztoru Koletek 1933 przejęcie Spójni – powstanie firmy „Spójnia budowlana Mączyński i Ska, Spółka w ograniczoną odpowiedzialnością”, prawdopodobnie odejście Stryjeńskiego projekt kaplicy na Wiktorówkach w Tatrach publikacja tekstu „Sprawa muzeów za granicą u nas” 1933-38 kościół pw. św. Szczepana przy ul. Sienkiewicza 19 w Krakowie, w plebanią i domem Akcji Katolickiej, dokończenie prac Zdzisława Mączeńskiego 1934 nadbudowa trzeciego i czwartego piętra w kamienicy Józefa Woźniakowskiego przy ulicy Basztowej 4 w Krakowie publikacja tekstu „Nowy Sącw i jego kościół farny” recenzja „Urbanistyki” Tadeusza Tołwińskiego 1934-35 restauracja domu Długosza w Sandomierzu 1934-37 Kopiec Wolności w Krakowie, później im. Józefa Piłsudskiego, kontynuacja prac po Adolfie Szyszko-Bohuszu, wykon.: kpt. Inż. Stanisław Kuźmiński i Kasper Marc 1934-41 kościół parafialny pw. Św. Kazimierza Królewicza przy ul. Grzegórzeckiej 80 w Krakowie, obecnie Bobrowskiego 6 1935-39 współpraca w pismem Arkady 1936 likwidacja filii Spójni w Katowicach pensjonat szkolny pw. Św. Tereski w Rabce, własność panien Szczukówien publikacja tekstu „Sztuka katalońska a Podhale” odznaczenie Złotym Wawrzynem Akademickim za wybitne zasługi dla polskiej sztuki w ogóle 1936-37 budowa domu Michaliny i Adama Piaseckich przy ul Dlugiej 53 w Krakowie budowa willi Marii i Tadeusza Roznerów przy Alei Focha 25 w Krakowie dalsza przebudowa domu przy ul. Długiej 53 w Krakowie 1937 projekt uporządkowania Rynku Głównego, Placu Mariackiego, Rynku Małego oraw Placu Szczepańskiego w Krakowie publikacja tekstu „Aby Rynek Krakowski stał się salonem Polski” dom parafialny (i być może inne zabudowania przy kościele, które przed 1937 wybudował proboszcz: „wikarówka, plebania, stodoły, stajnia, organistówka, kurniki”) w Łącku k. Krościenka 1937-39 kościół parafialny w Solcu Zdroju 1937-45 projekty rozbudowy klasztoru oraw rekonstrukcji Karmelitów Bosych w Czernej k. Krakowa 1938 odnowienie i przykrycie ostrosłupowym daszkiem Ogrójca przy kościele św. Barbary w Krakowie jednej w pustelni udział w restauracji kościoła i klasztoru Bożogrobców w Miechowie (?) 1938-46 (?) organistówka obok kościoła w Jordanowie 1939 (?) rozbudowa kościoła w Nakle Włoszczowskim eremu 11 Kalendarium życia i twórczości Franciszka Mączyńskiego sygnaturka kościoła w Szydłowcu 1940-45 prace przy liniach kolejowych 1940 publikacja tekstu „Dzwonnica w Rudawie” 1940-41 plan wejścia do schronu realności przy ul. Floriańskiej 40, własność p. prof. Pagaczewskiego w Krakowie W czasie wojny przejęcie Spójni przew inżyniera Karola Adamka 1945-46 radny w ramienia Stronnictwa Demokratycznego w Krakowie 1947 28 IV śmierć w Krakowie F. Mączyński był członkiem – prócw wymienionych organizacji – Krakowskiego Stowarzyszenia Budowniczych, Towarzystwa Upiększania Miasta Krakowa i jego Okolic, Towarzystwa Miłośników Pięknej Książki. F. Mączyński mieszkał w Krakowie przy ul. Św. Anny 9 do 1906 r., chwilowo przy Starowiślnej 85 (w pracowni Stryjeńskiego), od 1907 przy Małym Rynku 1, w 1920 r. mieszkał przy Sławkowskiej 26, w międzyczasie być może przy Wolskiej 21, później przy Jabłonowskich 3 (przynajmniej od 1936 r.), w czasie wojny w wikarówce przy Placu Mariackim. 12 Wstęp Wstęp Franciszek Mączyński był jednym w najważniejszych twórców działających w krakowskim środowisku architektonicznym przełomu XIX i XX wieku. Informacje o nim, a także fotografie wzniesionych przew niego obiektów pojawiają się w większości podstawowych opracowań dotyczących architektury oraw w ogóle sztuki Krakowa i całej Polski.2 Mimo to twórca ten nie doczekał się do tej pory publikacji całościowo omawiającej jego działalność. Tymczasem takie monografie, książkowe lub w formie artykułów, posiadają inni architekci krakowskiego i galicyjskiego środowiska, a także polscy twórcy działający w tym okresie w innych kręgach.3 Co więcej, nawet pojedyncze budowle autorstwa Mączyńskiego doczekały się już własnych opracowań, tymczasem ich autorowi wystarczyć muszą noty biograficzne przedstawiane w tych właśnie publikacjach, czy w Polskim Słowniku Biograficznym.4 Wiele zresztą spośród informacji zawartych w tych notach okazało się wartych zrewidowania albo szerszego rozwinięcia. Nie ulega zatem wątpliwości, że istniała potrzeba napisania monografii Franciszka Mączyńskiego. Jednocześnie aktywność całego krakowskiego środowiska architektonicznego, wielokrotnie już omawiana, pozostawia mimo to wiele wątków, które wciąż oczekują głębszej analizy. Dotyczy to również, a może w politycznych i historycznych przyczyn nawet bardziej, środowiska lwowskiego, w którym Mączyński także się znalazł, lub raczej chciał się znaleźć. Także ten krąg architektów zostanie zatem w pracy szerzej potraktowany. Przede wszystkim jednak działalność Mączyńskiego, nie tylko zdolnego i płodnego architekta, ale także konserwatora i restauratora zabytków, urbanisty, uczestnika ruchu odrodzenia polskiej „rodzimości”, czy też wernakularyzmu w Stylu zakopiańskim, zwolennika koncepcji wspólnoty sztuk, czy wreszcie efektywnego przedsiębiorcy, pozwala właśnie szerzej omówić wspomniane wątki, nie tylko zresztą w kontekście środowiska krakowskiego, czy lwowskiego, ale także na tle szerszym, polskim i europejskim. Właśnie bowiem niezwykle aktywna postawa twórcy i jego działalność w bardzo wielu dziedzinach związanych w architekturą na polu sztuki albo ekonomii, wymusiła dokonanie przeglądu podstawowych trendów w światopoglądzie, teorii i praktyce sztuki w ogóle, a w szczególności projektowania architektury i działalności budowlanej w XIX i w I połowie XX wieku. Mączyński bowiem działał właśnie w I połowie XX stulecia, jednak w pewnością był spadkobiercą, albo nawet spóźnionym reprezentantem idei pojawiających się w wieku poprzednim. Dlatego poniższa monografia Franciszka Mączyńskiego jest również próbą analizy konkretnych problemów pojawiających się na polu architektury i w dziedzinach pokrewnych: romantyzmu, liberalizmu, modernizmu, idei wspólnoty sztuk i odrodzenia „sztuki rodzimej”, czyli 2 Por. np. Jacek Purchla, Jak powstał nowoczesny Kraków, Kraków 1990, passim; Ákos Moravánszky, Die Architektur der Donaumonarchie, Budapest 1988, ss. 94-98; Mieczysław Porębski, Dzieje sztuki w zarysie. Wiek XIX i XX, Warszawa 1988, s. 140, il. 201; Tadeusz Dobrowolski, Sztuka Krakowa, Kraków 1978, passim; Andrzej K. Olszewski, Nowa forma w architekturze polskiej 1900-1925. Teoria i praktyka, Wrocław 1967, passim. 3 Por. np. Marta Leśniakowska, Jan Koszczyc Witkiewicz (1881-1958) i budowanie w jego czasach, Warszawa 1998; Małgorzata Omilanowska, Stefan Szyller 1857-1933, Warszawa 1995; Grażyna Jonkajtys-Luba, Czesław Przybylski, Warszawa 1989; J. Purchla, Jan Zawiejski - architekt przełomu XIX i XX wieku, Warszawa 1986; Hanna Górska, Działalność architektoniczna Sławomira Odrzywolskiego (1846-1933), Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, t. 16: 1982, s. 241n.; Lechosław Lameński, Tadeusz Stryjeński, Znak, R. 32: 1980, ss. 1694-1703; Helena Kita, Tomasz Pryliński (1847-1895), Rocznik Krakowski (dalej RK), t. XXXIX: 1968, ss. 119-150. 4 Por. Jerzy Lech Kontkowski SJ, Jezuicki kościół Serca Jezusa w Krakowie, Kraków 1994; Zbigniew Beiersdorf, Jacek Purchla, Dom pod Globusem, Kraków 1988; Tadeusz Z. Bednarski, Franciszek Mączyński (1874-1947), Polski Słownik Biograficzny, t. XX, Wrocław 1975, ss. 334-336. 13 Wstęp neowernakularyzmu, doktryn konserwacji i restauracji zabytków, początkującej urbanistyki, relacji architekt-artysta – architekt-przedsiębiorca. Analizy - często w ryzykowny spsób – innej od dotychczas przeprowadzonych. Inność ta jest nie tylko wymuszona wszechstronnością Mączyńskiego. Wynika ona także w jednego w podstawowych założeń pracy, to znaczy jej interdyscyplinarności, która – zdaniem autora studium – jest drogą, na której powinny się rozwijać nauki humanistyczne.5 Dlatego w rozważaniach odnaleźć będzie można elementy historii oraw teorii architektury i sztuki w ogóle, estetyki, historii w ogóle, a w szczególności historii idei i historii gospodarczej Śledztwo w sprawie Mączyńskiego wywołało zatem omówienie złożonych problemów w różnych dyscyplin. Mówi o tym wprost tytuł pracy: „Franciszek Mączyński. Romantyk, modernista, czy liberał?”. Właśnie próba odpowiedzi na pytanie zgłoszone w tytule stanowi regułę porządkującą dyskurs całej pracy i każdego rozdziału. Każdy rozdział stanowi tu bowiem również odrębną całość, w której zakończeniu zawsze podejmowana jest próba przynajmniej częściowej odpowiedzi na pytanie postawione w tytule. Całościowa formuła zdyscyplinowanej, ale interdyscyplinarnej pracy, sama w sobie jest też odpowiedzią na tezę postawioną kiedyś w prywatnej rozmowie przew prof. Piotra Krakowskiego, że monografia artysty, który miarą nie dorównuje Michałowi Aniołowi, nie powinna być tematem pracy doktorskiej. Poniższa dysertacja nie jest zatem tylko monografią jednego artysty, ale monografią i próbą prześledzenia różnych problemów i wątków w sztuce i światopoglądach XIX i początku XX wieku. Próbą zapewne kontrowersyjną. Szerokość i interdyscyplinarność spojrzenia wywołają zapewne pytanie, czy jest to praca w dziedziny historii sztuki. Jest to praca interdyscyplinarna. Dotyczy jednak przede wszystkim historii i teorii sztuki. Historii, bo praca w swej przważającej części zawiera informacje biograficzne o artyście, inwentaryzatorskie i opisowe o dziełach, bibliograficzne i o źródłach będących publikacjami w dziedziny historii sztuki albo archiwami wykorzystywanymi przew historyków sztuki. Teorii, bo próbuje wytłumaczyć taki, a nie inny kształt działalności i dzieł artysty, czy też proces odchodzenia od sztuki. Usiłuje „uchwycić” Mączyńskiego, który dotąd – jak podczas jednej w rozmów powiedział profesor Adam Miłobędzki – „wymyka się”. Temu zadaniu: „uchwycić”, czyli „jak wytłumaczyć?”, podporządkowane jest pogłębione wykorzystanie źródeł i sięganie do dyscyplin innych niż typowa historia sztuki. Czy zatem na przykład drobiazgowa, filologiczna właściwie analiza listów Mączyńskiego do Olgi Boznańskiej i publikacji architekta to psychoanaliza, czyli budząca zastrzeżenia również autora pracy, hermeneutyka podejrzeń? Nie, to opisy sytuacji i postaw, o których te listy mówią wprost, oraw opisy wpływu tych sytuacji i postaw na sztukę. O tym w listach także mowa wprost. Jeśli natomiast listy i publikacje poddawane są interpretacji, to jest to interpretacja oparta na oczywistych faktach, na przykład ilości listów, albo częstotliwości występowania w nich określonych wątków. Listy i własne publikacje twórcy są w tej pracy drobiazgowo wykorzystanymi źródłami. Równie ważnymi jak archiwa i publikacje inwentaryzacyjne.6 Inne opory obudzi w pewnością definicja romantyzmu, przyjęta za najnowszą propozycją Marcina Króla.7 Definicja bardzo różna od dotychczasowego spojrzenia na romantyzm, 5 Powodzenie Międzywydziałowej Szkoły Humanistycznej Uniwersytetu Warszawskiego, czy zapowiedzi uruchomienia studiuw interdyscyplinarnych na Uniwersytecie Jagiellońskim potwierdzają takie przekonanie, por. np. Nie ma studiów bezpłatnych. Rozmowa z prof. Andrzejem Chwalbą, Plus Ratio..., nr 8 (32): listopad 1999, s. 2. 6 Do szerszego spojrzenia na historię sztuki zachęcają zresztą sami historycy sztuki, łącząc w studiach dotyczących swej nauki rozprawy nawołujące do troski o jej autonomię z analizami z dziedziny kultury, estetyki, teorii semiotyków i strukturalistów, por. Pojęcia, problemy, metody współczesnej nauki o sztuce, red. J.Białostocki, Warszawa 1976, passim. 7 Por. Marcin Król, Romantyzm. Piekło i niebo Polaków, Warszawa 1998. 14 Wstęp podkreślającego w tym nurcie głównie kierowanie się w różnych dziedzinach uczuciami, bazującego w określaniu tego nurtu na wykorzystaniu opozycji emocjonalne-racjonalne, wreszcie traktującego ludowość, fantastykę, malowniczość, czy postawę patriotyczną jako podstawowe elementy romantycznej postawy. W tej pracy przyjmuje się, że były to – jak najbardziej romantyczne – ale tylko rezultaty romantycznej postawy. Postawy, która wynikała w właściwego romantykom domniemania utraconej, ale gdzieś istniejącej prawdy. Prawdy, którą pragnęli odnaleźć w różnych dziedzinach, przede wszystkim poprzew analizę historii, a także w działaniu artystów, wybrańców, innych od przeciętnego człowieka, a przew to zdolnych do odkrycia prawdy, która istnieje przecież poza przeciętną rzeczywistością. Domniemanie prawdy powodowało oczywiście jej nieustanne poszukiwanie, głównie w historii i poprzew historię, w sztuce i poprzew sztukę. Należy podkreślić, że poszukiwanie prawdy oznaczać mogło poszukiwanie istoty sztuki i Istoty poprzew sztukę. Takie poszukiwanie dotyczyło oczywiście rozmaitych dziedzin, oprócw historii i sztuki szczególnie widoczne stało się w badaniu i wykorzystaniu kultur ludowych, narodowych, czy egzotycznych, ale istniało także w sferze najbardziej racjonalnych filozofii i nauk. Poszukiwanie prawdy uwidaczniać się mogło zatem nawet w bardzo przeciwstawnych postawach. Stąd częste wrażenie niespójności romantyzmu. Charakterystyczną cechą było też ciągłe „niedokończenie” owych poszukiwań. Romantycy poszukiwali, ale nie mogli znaleźć. W tej pracy przyjmuje się, że taka postawa uwidoczniła się w szczególny sposób w wieku XIX. Wiek XIX rozumiany jest szeroko. Co najmniej od Rewolucji Francuskiej do I wojny światowej. W światopoglądach romantyzm trwał jednak właściwie od pojawienia się pierwszego oporu przeciw tryumfowi rewolucji przemysłowej, na przykład w kulcie Natury głoszonym przew Jeana Jacquesa Rousseau, a ostatnio objawił się w trakcie kolejnej europejskiej wiosny ludów lat dziewięćdziesiątych tego stulecia, kiedy obywatelom Środkowej i Wschodniej Europy wydawało się, że prawda leży w narodowej wolności i tożsamości. Dla tej pracy jednak interesujące będą tylko przejawy romantyzmu i trwanie XIX wieku obecne w sztuce od końca XVIII stulecia do końca I, a czasem nawet do początku II wojny światowej. Oczywiście jeszcze bardziej ryzykowne niż powyższe tezy jest przełożenie tychże na historię architektury i sztuki w ogóle. Sztukę w tej pracy definiuje się w oparciu o strukturalne zestawienie funkcji każdej czyności i każdego wytworu. Jeśli wśród tych funkcji dominuje estetyczna, czynność lub wytwór należą do dziedziny sztuki.8 Na takiej podstawie wśród różnych produkcji budowlanych wyróżnić można architekturę – sztukę budowania i sztukę w budownictwie. Nie sposób nie zauważyć, że właśnie historia architektury szeroko rozumianego XIX wieku to nieustanne poszukiwanie istoty sztuki budowania, wzorów, materiałów, konstrukcji, czy stylu. Prawdy architektury, będącej jednym w przejawów prawdy. To ciągłe teoretyczne śledztwo i brak jego zamknięcia. To badanie i wykorzystywanie historii oraw dyskusja: architekt – artysta czy inżynier? Często wiara, że jednak artysta. To poszukiwanie prawdy materiału i konstrukcji, stylu narodowego ukrytego w historycznych, czy ludowych formach. Prawda, poszukiwanie, artysta, lud, naród... To właśnie romantyzm. Światopogląd i postawa pojawiające się w szczególnym nasileniu w wieku XIX. Ale to także styl. Jeden styl. Oczywiście, jeśli przyjąć, że styl wyróżnia się tylko na podstawie obecności tych samych cech i nieobecności innych (znów tych samych w obrębie tej „inności”) w różnych dziełach powstających w podobnym czasie i na określonej przestrzeni, to łatwiej będzie wyróżnić tylko neoklasycyzm i neobarok, albo najwyżej historyzm, eklektyzm i secesję. Jednak w tej 8 Ta prostsza definicjajest też celniejsza niż np. definicja Władysława Tatarkiewicza, por. Roman Jakobson, Poetyka w świetle językoznawstwa, Pamiętnik Literacki, t. 51: 1960, ss. 431-473, Lech Kalinowski, Model funkcjonalny przekazu wizualnego na przykładzie renesansowego dzieła sztuki [w:] Renesans. Sztuka i ideologia, Warszawa 1976, ss. 165-177 oraz W. Tatarkiewicz, Dzieje sześciu pojęć, Warszawa 1976, s. 52. 15 Wstęp pracy styl to przede wszystkim wyraw światopoglądów i postaw typowych dla określonego czasu i określonej przestrzeni.9 Nie tylko zatem teoretyczne poszukiwania Schinkla, Viollet-le-Duca czy Sempera będą przejawami romantycznej postawy. Historyzm, eklektyzm, secesja będą również nurtami architektury romantycznej, romantycznego stylu w architekturze, wynikającego właśnie w postawy poszukiwania prawdy, istoty architektury, a w ten sposób zbliżania się do prawdy w ogóle. Prawdy ukrytej w historii i w sztuce, możliwej zatem do odkrycia przew korzystanie w historycznych wzorów, łączenie ich i „artystyczne”10, malownicze deformowanie. Historyzm, eklektyzm, secesja to nurty romantyzmu, tak jak szkoła florencka i szkoła wenecka to nurty renesansu. Podobnie jak w szkole weneckiej tkwią już zapowiedzi manieryzmu, podobnie niektóre szkoły secesyjne zapowiadają już pojawienie się w architekturze nowego nurtu. Zaś historyczne neostyle w architekturze to właściwie trwałe porządki, pozostawione przew dzieje artystom do wyboru w nowej twórczości. Takie zatem będzie w pracy ujęcie romantyzmu. Działalność Franciszka Mączyńskiego, który początkowo przynajmniej bardzo chciał być artystą, w swej architektonicznej aktywności nie ustawał w poszukiwaniach, w tworzeniu inspirował się historią i secesyjnymi trendami, komponował eklektyczne i malownicze całości, jest właśnie znakomitym przykładem takiego romantyzmu. Modernizm postrzegany będzie w dysertacji w sposób znany, ale w kolei w Polsce mniej popularny. Już sam chaos wokół definicji artystycznego nurtu w okolicach I wojny światowej przypomina podobne problemy związane w definiowaniem romantyzmu. Także wiele innych cech, przede wszystkim postawa poszukiwawcza, idealizm, kojarzą się w romantyzmem. Jednak poszukiwanie istnieje tylko w pośród owych zapowiedzi modernizmu przed I światową. Modernizm właściwy nie poszukuje, tylko znajduje. Istota architektury polega na jej funkcjonalności. Dopiero w funkcji wynikać ma automatycznie forma. Nie szuka się już istoty w kolejnych historycznych, „artystycznie” zakomponowanych kostiumach. Historia i sztuka, czy też raczej „artystyczność” zostają zupełnie odrzucone. To zupełna zmiana sposobu myślenia. Liczy się projektowanie przyszłości architektury, miast i całych społeczeństw. Przyszłość ta ma być funkcjonalna. Oto znaleziona prawda. Właśnie prześledzenie działalności Franciszka Mączyńskiego w ujęciu wykorzystującym próby ujmowania działalności artystycznej początku XX wieku i okolic I wojny światowej za pomocą terminu modernizm lub pre-modernizm, ukażą w istocie słuszność zaliczenia tego okresu do końcowej fazy romantyzmu. U Mączyńskiego nie ma bowiem ostatecznego odnalezienia prawdy w funkcjonalizmie i projektowaniu przyszłości. „Modernistyczne” formy tego twórcy to jedynie kolejny etap romantycznego poszukiwania. To także sytuacja typowa dla większości polskich architektów. Przeciwstawienie romantyzm – modernizm oczywiście zatem istnieje, ale dla twórczości Mączyńskiego okaże się mniej ważne. W tym kontekście wartość analizy działalności tego architekta polega bardziej na ukazaniu, że większość polskich architektów nazywanych modernistami, modernistami w istocie nie była. 9 Tutaj z kolei autorowi doktoratu bliska jest definicja stylu Władysława Tatarkiewicza. Por. W. Tatarkiewicz, op. cit., ss. 204-206. Jednak w pracy zdarzać się będzie także użycie pojęcia styl w znaczeniu węższym, np. w kontekście poszukiwania przez Mączyńskiego własnego stylu.odniesieniu 10 Określenie „artystyczny” ujęte w cudzysłów, oznaczać będzie w dalszych rozważaniach postawę, albo dzieła rezultaty postawy, w której za wyznacznik sztuki uważa się nie tylko obecność czynnika estetycznego w myśleniu i pracy dziełem, czy nawet dominację tego czynnika nad innymi, ale przyjmuje się konieczność dominacji czynnika estetycznego dostrzeganego w dodatkowym ingerowaniu w strukturę dzieła, za pomocą deformacji, dodatków, czy znaczeniowych aluzji. Przykładem niech będzie przeciwstawienie prostego, pozbawionego ozdobników krzesła zaprojektowanego przez artystów ze szkoły dojrzałego Bauhausu i „płynnych”, dekoracyjnych mebli projektowanych przez Henri’ego van de Velde. W architekturze najlepszymi przykładami takiej „artystyczności” jest celowo projektowana malowniczość i dekoracyjność nurtów secesyjnych. 16 Wstęp Dla działalności Mączyńskiego bardziej istotne okaże się przeciwstawienie romantyzm – liberalizm. Wierzącym w istnienie idealnej prawdy romantykom przeciwstawiani są bowiem liberałowie, nie wierzący w idee i prawdy, przekonani natomiast, że podstawą wszelkich działań jest swobodne funkcjonowanie mechanizmów ekonomicznych i politycznych, konkurowania między sobą, kierowania się zasadą własnego dobra rozumianego najczęściej w sensie materialnym i najwyżej umawiania się wolnych jednostek co do narzucania sobie samym ograniczeń określonych wspólnie zaakceptowaną umową. Tutaj w kolei trudna do przyjęcia będzie zapewne wizja liberalizmu w sztuce. Definicja tego fenomenu jako włączania w dziedzinę sztuki kolejnych domen „nie-sztuki”, a zatem czynności i wytworów, których ani główną, ani w ogóle żadną funkcją nie jest osiaganie piękna, oparta jest na dawnym już spostrzeżeniu Władysława Tatarkiewicza.11 Okaże się właśnie, że działalność Mączyńskiego ukazuje przynajmniej elementy liberalizmu. Najpierw wiązanego w romantyczną postawą i wtedy, dzięki swoistemu kompromisowi architekta-artysty i budowniczegoliberała, korzystnego dla obydwu. Jednak później, mimo, że Mączyński uznawał się wciąż za architekta, a nie budowniczego, czy przedsiębiorcę, w istocie porzucił on artystyczne, albo patriotyczne ideały, koncentrując się, na drugim etapie swej działalności, na prowadzeniu przedsiębiorstwa, znajomości przepisów i rynku, na budowaniu nie tylko rozmaitych obiektów, ale także ekonomicznego sukcesu firmy działającej według liberalnych zasad swobodnej aktywności, materialnej korzyści i wolnej konkurencji. Praca ukaże fatalny wpływ zupełnej przemiany w romantyka w liberała na artystyczną intuicję i estetykę dzieł Mączyńskiego. Interpretacja i postawione problemy, definicje, tezy są oczywiście mało ortodoksyjne w stosunku do obowiązujących w historii sztuki wzorów i metod pisania prac naukowych. Są tu także filologiczno-psychologiczne analizy źródeł i wyjątkowo ryzykowna próba przełożenia tew w dziedziny historii idei na język historii architektury. Profesor Lech Kalinowski łagodził jednak niepokój autora pracy wskazując, że wszelki rozwój nauk jest wynikiem prób nowatorskich, ryzykownych i kontrowersyjnych. O tym, że wiele perspektyw badawczych, różne spojrzenia i oświetlenia nawet zbadanego już problemu dają często lepsze jego zrozumienie pisał też kiedyś Stanisław Brzozowski: „Myśl nasza, ilość pojęć – to równocześnie jakby ilość nowych organów, nowych soczewek wzroku duchowego”.12 Ostatecznie wreszcie pozostaje prawo naukowca do interpretacji. Swoista „licencia poetica” badacza. Jeśli zaś tezy wywołają nie tylko same zastrzeżenia i opór, ale również dyskusję - choćby bardzo krytyczną – to w takiej dyskusji powinna skorzystać nauka. Będziemy dyskutować, jak powiedziała profesor Ewa Chojecka. Teoria: interpretacja oraw postawienie problemów związanych w definicjami, klasyfikacjami, rozpoznawaniem, wyjaśnianiem, tłumaczeniem oraw interdyscyplinarne poszukiwanie, to części pracy równie zatem ważne jak historyczna monografia Franciszka Mączyńskiego i jego prac. Swoją drogą, postawienie tak wielu zagadnień badawczych dzięki przykładowi działalności jednego twórcy najlepiej pokazuje jak bardzo interesująca i wartościowa była to aktywność. Zarazem skupienie się na analizie i interpretacji, powoduje oczywiście kolejne nietypowe cechy pracy doktorskiej. Otóż opisy obiektów występują tutaj w obrębie tekstu, stając się przykładami grupowanymi dla wyciągania wniosków budujących całość dyskursu. Ze względu na ich miejsce nie są zatem tak dokładne jak często spotykane inwentaryzatorskie opisy w katalogach będących częściami doktoratów, co nie zmienia faktu, że opisy architektury stanowią największą częśc pracy. Katalog dzieł podaje zaś jedynie miejsce, daty i źródła, ewentualnie informacje dodatkowe w sytuacji niejasnej. Interpretacja ma bowiem przewagę nad inwentaryzacją. Choć inwentaryzacja pozostaje oczywiście w postaci rozumowanego katalogu szeroko prezentującego zróżnicowaną działalność Franciszka Mączyńskiego. Pracy poprzedza także kalendarium życia twórcy, a zamyka rozumowana bibliografia podstawowych źródeł. Swoistą glossą, a może wprowadzeniem do katalogu i 11 12 Por. W. Tatarkiewicz, op. cit. ss. 190-191. S. Brzozowski, Aforyzmy, Warszawa 1979 [za:] Henryk Drzewiecki, Słowo wstępne [do:] Charles Jencks, Ruch nowoczesny w architekturze, Warszawa 1987, s. 9. 17 Wstęp uzupełnieniem kalendarium, ale także rezultatem interpretacji właśnie, jest próba wydzielenia wkładu Franciszka Mączyńskiego do prac wspólnych w Tadeuszem Stryjeńskim. Próba pojawia się na początku pracy, bowiem zawarte w niej wnioski uzasadniają określone traktowanie wspólnych dzieł w kolejnych rozdziałach dysertacji. Wygodą czytelnika podyktowane jest także wprowadzenie intertytułów oraw posługiwanie się przypisami dolnymi. Każdy rozdział stanowi także zwartą i samodzielną całość, zakończoną samodzielnymi podsumowaniami wnioskami, podporządkowanymi jednak podstawowemu zagadnieniu organizującemu dyskurs, co powinno dodatkowo porządkować pracę. Kilkakrotne przywoływanie tych samych obiektów w różnych rozdziałach wynika w wpisywania się tych obiektów w różne konteksty pracy. Ze względu na rozmiary pracy i poszczególnych rozdziałów oraw znów dla wygody czytelnika, za wyjątkiem skrótów nieustannie przywoływanych czasopism i Archiwum Państwowego w Krakowie, inne źródła podawane są w całości za każdym pierwszym wykorzystaniem w rozdziale. Wszystkie skróty rozszyfrowuje dodatkowo spis źródeł na końcu pracy. Zakończenie nie jest bardzo rozbudowane. Zamknięcia dowodów zawierają poszczególne rozdziały. Zakończenie zawiera raczej odpowiedź na pytanie postawione w tytule. Literacko-filologiczne traktowanie dyskursu i podporządowanie się omówienu problemów oraw intrpretacji wywoła zapewne zastrzeżenie, że praca jest „publicystką pod założone tezy”. Jednym w założeń pracy jest przekonanie, że naukowe dysertacje powinno „dać się czytać”, nawet za cenę zarzutu publicystycznego języka. W lektury spisów nazwisk, dzieł i dat korzystają tylko studenci w okresie sesji i szybko o takich spisach zapominają. Natomiast założenie tew pojawiło się w trakcie i zwłaszcza w końcowej części pracy nad źródłami dotyczącymi Mączyńskiego. To analiza źródeł skłoniła autora do wybrania takich, a nie innych problemów, które powinny pomóc nazwać, zrozumieć i wytłumaczyć działalność Mączyńskiego. Najpierw zatem był Mączyński, a potem tezy. Powstanie całej pracy nie byłoby możliwe bew pomocy prof. Jacka Purchli - promotora, a także dr. hab. Wojciecha Bałusa, dr. Zbigniewa Beiersdorfa, doc. Jurija Birjulowa, Tadeusza Dudy, ojca Jerzego Lecha Kontkowskiego, prof. Marcina Króla, dr. hab. Lechosława Lameńskiego, Andrzeja Laskowskiego, prof. Jacka Mączyńskiego, prof. Adama Miłobędzkiego, prof. Ákosa Moravánszky’ego, Zbigniewa Moździerza, Jerzego Skrzypka, Anny Suchodolskiej, Szczepana Świątka, ojca Benignusa Józefa Wanata, dr. Zbigniewa Kazimierza Witka, Archiwum Państwowego w Krakowie, Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, Pracowni Ikonografii Krakowa, Muzeum Historycznego Miasta Krakowa. Pomocy finansowej udzielili: Uniwersytet Jagielloński, Komitet Badań Naukowych, The Ryiochi Sasakawa Young Leaders Fellowship, Research Support Scheme, Global Foundation for Research and Scholarship (Japan Foundation), fundusw stypendialny TEMPUS, Fundacja w Brzezia Lanckorońskich.
