UBEZPIECZENIA W LOGISTYCE

MAREK SZCZEPAŃSKI
UBEZPIECZENIA W LOGISTYCE
Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej
Poznań 2011
1
SPIS TREŚCI
WSTĘP
ROZDZIAŁ 1.
1.1.
1.2.
1.3.
ROZDZIAŁ 2.
2 .1.
2.2.
2.3.
2.4.
ROZDZIAŁ 3.
3.1.
3.2.
3.3.
ROZDZIAŁ 4.
4.1.
4.2.
4.3.
4.4.
4.5.
ROZDZIAŁ .5.
5.1.
5.2.
5.3.
5.4.
5.4.1.
5.4.2
……………………………………………….……….……….....
ZARYS HISTORII UBEZPIECZEŃ…………………………..
Pierwotne formy stowarzyszeń i zrzeszeń
Ubezpieczeniowych……………………………….. .…………
Ubezpieczenia w okresie rewolucji przemysłowej ……….……
Ubezpieczenia na ziemiach polskich …………..……………..
NEGATYWNE NASTĘPSTWA REALIZACJI
RYZYKA JAKO PRZEDMIOT
UBEZPIECZENIA……………………………………………
Istota
ryzyka…………………………………………………..
Klasyfikacja ryzyka……………………………....................
Kontrola ryzyka …………………………………………….…
Ryzyko w logistyce ………………………………………….…
FUNKCJE, ZASADY DZIALANIA i KLASYFIKACJA
UBEZPIECZEŃ………………………………………………
Istota i definicja ubezpieczenia ……………………………...
Funkcje ubezpieczeń ……………………………………….….
Klasyfikacja ubezpieczeń ………………………………….….
UMOWA UBEZPIECZENIA ………………………..……….
Umowa ubezpieczenia podstawą prawnego
stosunku ubezpieczenia……………………………………….
Strony umowy i podmioty stosunku ubezpieczeniowego…….
Istotne składniki umowy ubezpieczenia………………………..
Sposób zawarcia umowy ubezpieczenia i jej
dokumentowanie
………………………………………………
Ograniczenie odpowiedzialności ubezpieczyciela
w ubezpieczeniach gospodarczych ………………………….....
OCHRONA UBEZPIECZENIOWA
PRZEDSIEBIORSWA LOGISTYCZNEGO …………………
Projektowanie programu ubezpieczeń dla
podmiotów świadczących usługi logistyczne …………………
Składniki programu ubezpieczeniowego dla firmy
logistycznej …………………………………………………….
Rodzaje ubezpieczeń szczególnie przydatnych
w logistyce ……………………………………………………..
Wybrane ubezpieczenia majątkowe
……………….…………
Ubezpieczenie od ognia i innych zdarzeń losowych …………..
Ubezpieczenie od kradzieży z włamaniem i rabunku ………….
2
5.4.3
5.4.
5.4.1
Ubezpieczenia komunikacyjne…………………………………
Ubezpieczenie potencjału kapitałowego ………………………
Ubezpieczenie od utraty zysku (business interruption) ………..
Ubezpieczenie all risks……………………………………………….
.
Bibliografia ………………………………………………………………
3
Wstęp
Ryzyko i niepewność nieodłącznie towarzyszą ludzkiej egzystencji, decyzjom
i działaniom podmiotów gospodarujących – przedsiębiorstw, gospodarstw domowych, państwa, jednostek samorządowych czy też instytucji finansowych.
Jedną z metod ograniczenia negatywnych następstw ryzyka są ubezpieczenia.
W logistyce – rozumianej jako proces zarządzania łańcuchem dostaw, działalność związana z przepływem produktów i usług, od ich oryginalnego źródła,
przez wszystkie ogniwa pośrednie aż do finalnego nabywcy (E.Gołembska, red.
2003, s.18) – występuje wiele różnych rodzajów ryzyka. Transportowanie towarów drogą morską, lotniczą lub lądową, ich magazynowanie, dostarczanie w
czasie i miejscu dogodnym dla nabywcy bez wątpienia wiąże się z ryzykiem.
Nic więc dziwnego, że także w logistyce ubezpieczenia są stosowane i odgrywają one ważną rolę.
Aby sprawnie poruszać się na tym rynku, dokonywać trafnego wyboru dostępnych na nim produktów ubezpieczeniowych, trzeba dysponować podstawową
wiedzą i umiejętnościami praktycznymi z zakresu ubezpieczeń. Nie ulega wątpliwości, że efektywne zarządzanie logistyką wymaga znajomości podstaw
ubezpieczeń gospodarczych.
Na rynku dostępnych jest wiele podręczników ubezpieczeń gospodarczych, ale
nie są one specjalnie pomyślane jako pomoc naukowa dla adeptów logistki. Celem podręcznika jest przedstawienie – w sposób możliwie najbardziej zwięzły,
jasny i zrozumiały – podstawowego zasobu wiedzy na temat różnych rodzajów
ryzyka, z jakimi mogą spotkać się logistycy oraz metod i narzędzi zarządzania
tym ryzykiem, ze szczególnym uwzględnieniem metody i technik ubezpieczeniowych. Niniejsza pozycja – adresowana do słuchaczy studiów stacjonarnych i
niestacjonarnych na kierunku logistyka – powinna stanowić uzupełnienie oferty
edukacyjnej w dziedzinie ubezpieczeń w logistyce.
Oprócz podanej w odpowiednich proporcjach wiedzy na temat podstaw teoretycznych i prawnych ubezpieczeń, podręcznik zawiera także wiedzę praktyczną
na temat wybranych rodzajów ubezpieczeń, szczególnie przydatnych w logistyce. Dla ułatwienia zapamiętania najważniejszych zastosowano przykłady wydzielone graficznie z głównego tekstu rozdziału oraz pytania na końcu każdego
rozdziału sprawdzające stopień zrozumienia i zapamiętania tekstu.
Podręcznik podzielony został na pięć rozdziałów. W pierwszym przedstawiono rys historyczny ubezpieczeń, od starożytności do czasów współczesnych, ze
szczególnym uwzględnieniem tradycji ubezpieczeń w Polsce i rozwoju rynku
ubezpieczeniowego w naszym kraju po transformacji ustrojowej z lat 1989-90.
Rozdział drugi zawiera omówienie podstawowych pojęć, takich jak niepewność,
ryzyko, hazard moralny, bez których zrozumienia niemożliwe byłoby wyjaśnienie metody ubezpieczeń i konkretnych usług ubezpieczeniowych. Wskazano
również na główne rodzaje ryzyka występującego w logistyce.
4
Rozdział trzeci poświecono na prezentację funkcji, zasad działania oraz klasyfikację ubezpieczeń. Ubezpieczenie jako niematerialna usługa związana z transferem ryzyka wymaga precyzyjnych regulacji prawnych. Ich podstawę stanowią
odpowiednie przepisy prawa (m.in. kodeks cywilny).
Nie sposób jednak przecenić znaczenia właściwie przygotowanej umowy
ubezpieczenia, która wraz w ogólnymi warunkami ubezpieczenia (OWU) reguluje prawa i wzajemne zobowiązania ubezpieczającego i ubezpieczyciela. Dlatego na przedstawienie problematyki związanej z przygotowaniem, zawarciem i
obowiązywaniem umowy ubezpieczenia poświecono cały rozdział czwarty, w
którym również wyjaśniono, jakie mogą być ograniczenia odpowiedzialności
ubezpieczyciela.
W rozdziale piątym przedstawiono zasady konstrukcji programu ubezpieczeniowego dla firmy logistycznej, a także szczegółowo przedstawiono kilka rodzajów rodzajów ubezpieczeń. Ze względu na obszerność problematyki ubezpieczeń gospodarczych, wybrano tylko te ubezpieczenia, z których najczęściej korzystają podmioty gospodarcze działające w sferze logistyki. Należą do nich
ubezpieczenia majątku rzeczowego (ubezpieczenia ogniowe, ubezpieczenia od
wszystkich ryzyk, tzw. all risks, ubezpieczenia od kradzieży, ubezpieczenia
komunikacyjne, ubezpieczenia mienia w transporcie, tzw. cargo), chroniące
zasoby majątkowe przedsiębiorstwa, a także wybrane ubezpieczenia praw i zobowiązań chroniące potencjał kapitałowy firmy (ubezpieczenie od utraty zysku,
czyli business interruption).
W podręczniku nie uwzględniono obszernej problematyki ubezpieczeń społecznych, koncentrując się na wybranych ubezpieczeniach gospodarczych.
Oczywiście, przedsiębiorcy prowadzący firmy logistyczne mają również określone zobowiązania wobec swoich pracowników, regulowane prawem ubezpieczeń społecznych. Wychodząc z założenia, że podręcznik nie powinien być
nadmiernie obszerny, wszystkich zainteresowanych kwestiami ubezpieczeń społecznych autor odsyła do podręczników polityki społecznej (por. J.Orczyk 2005
oraz R.Gabryszak, D.Magierak (red.) 2009).
Autor wyraża gorące podziękowanie dla recenzenta wydawniczego, prof. Jerzego Handschke, którego wnikliwe i inspirujące uwagi pozwoliły znacznie
udoskonalić treść podręcznika.
5
Rozdział 1
ZARYS HISTORII UBEZPIECZEŃ
W tym rozdziale odpowiemy na pytania:
– Gdzie i kiedy powstały pierwsze formy zrzeszeń ubezpieczeniowych?
– Kiedy powstało prawo ubezpieczeniowe i jaki ma ono związek z
prawem morskim?
– Jak rozwijały się ubezpieczenia w początkach kapitalizmu?
– Kiedy ubezpieczenia pojawiły się na ziemiach polskich?
– Czym charakteryzuje się współczesny, dojrzały rynek ubezpieczeń?
– Czy obowiązujące w Polsce prawo ubezpieczeniowe odpowiada wymogom gospodarki rynkowej i standardom obowiązującym w Unii Europejskiej?
1.1. Pierwotne formy stowarzyszeń i zrzeszeń ubezpieczeniowych
Już od najdawniejszych czasów ludzie starają się zabezpieczyć przez negatywnymi następstwami zdarzeń losowych. Jest sprawą oczywistą, że działając w
grupie, łatwiej stawić czoło negatywnym następstwom zdarzeń losowych niż
samemu. Nic też dziwnego, że już w czasach starożytnych ludzie starali się organizować i współpracować, aby zapobiec lub zniwelować niepożądane skutki
działań natury (np. klęsk żywiołowych) oraz innych ludzi (napady, kradzieże
itp.). W miarę jak poznawali przyczyny i warunki powstawania wypadków, starali się im zapobiegać, podejmując działania prewencyjne.
Pierwsze znane z historii zorganizowane formy przeciwdziałania następstwom
negatywnych zdarzeń losowych miały formę stowarzyszeń wzajemnej pomocy, powoływanych przez grupy sąsiadów, wspólnoty o charakterze zawodowym
lub religijnym (por. W.Sułkowska (red.) (2007), s. 9). W ramach tych wspólnot
gromadzono środki finansowe oraz rzeczowe na pokrycie potrzeb, jakie mogły
pojawić się np. wskutek pożaru, powodzi, nieurodzaju, wypadków. Były to
głównie działania tłumiące. Badając przyczyny powstawania różnego typu
niekorzystnych zjawisk, zaczęto podejmować działania służące ich zapobieganiu, czyli działania prewencyjne. Stopniowo doprowadziło to wypracowania
6
metody kompensowania szkód losowych w ramach ubezpieczenia oferowanego przez wyspecjalizowane, profesjonalne instytucje.
Wiadomo, że pierwsze wspólnoty ryzyka zakładano już ok. 2000 lat p.n.e.
Były to umowy uczestników karawan kupieckich na Bliskim Wschodzie. Służyły one do ewentualnego wspólnego pokrywania szkód w przypadku częściowego
zniszczenia lub kradzieży towaru. W czasach starożytnych prowadzący działalność handlową w basenie Morza Śródziemnego Fenicjanie, Grecy, a później
także Rzymianie stosowali formę zabezpieczenia do dnia dzisiejszego występującą w prawie morskim, jaką jest awaria wspólna. Polega ona na wspólnym
ponoszeniu strat występujących na morzu. Kapitan statku mógł poświęcić część
ładunku lub nawet cały statek albo ponieść inne nadzwyczajne wydatki dla ratowania całości mienia zaangażowanego w wyprawie morskiej. Koszty awarii
wspólnej ponoszone są proporcjonalnie przez każdego z właścicieli uratowanego
ładunku i ma charakter ubezpieczenia wzajemnego.
Z czasem okazało się, że ograniczenie wspólnoty ryzyka do żeglujących po
morzach i oceanach było niewystarczające, zwłaszcza w sytuacjach, gdy duże
szkody jednocześnie ponosiła cała grupa żeglarzy. Należało wiec rozszerzyć
wspólnotę ryzyka o osoby nieuczestniczące w wyprawach morskich. W ten sposób ryzyko rozłożone zostało na większa liczbę podmiotów. Taką formą była
pożyczka morska, znana już w starożytnej Grecji i Rzymie, a później, od czasów wczesnego średniowiecza, z powodzeniem stosowana w Portugalii, Hiszpanii i włoskich republikach. Kupiec planujący morską wyprawę zaciągał pożyczkę (na zakup towarów bądź też budowę statku) na znacznie wyższy procent niż
przy innych transakcjach kredytowych. Zwrot tej pożyczki następował jednak
tylko wówczas, gdy wyprawa zakończyła się powodzeniem. Określano trasę
żeglugi, wierzyciel ponosił ryzyko zniszczenia towaru, poza zajściem winy
dłużnika.
Z kolei kupcy chińscy, także w czasach starożytnych, z powodzeniem stosowali metodę ograniczenia ryzyka nazywaną dzisiaj łączeniem przedmiotów narażonych na ryzyko (por. W.Ronkla-Chmielowiec 2002, s. 34). Transportując
towary po rzece Jangcy w każdej łodzi umieszczali porcje towarów należących
do każdego z kupców. Jeśli któraś z łodzi zatonęła, to każdy z grupy kupców
tracił tylko część, a nie całość swojego towaru. Oznaczało to minimalizację strat
dzięki wspólnemu ponoszeniu ryzyka.
Niektóre zawody, zagrożone relatywnie wyższym ryzykiem, takie jak kupcy,
wędrowni artyści, żołnierze, tworzyły kasy i gildie. Udzielały one pomocy w
razie napadów, kradzieży, wypadków, często udzielały też wsparcia rodzinom
zmarłych członków tego typu organizacji.
W średniowieczu pojawiła się także forma ubezpieczenia osób, jaką jest renta
dożywotnia i renta wieczysta (dziedziczona przez spadkobierców).
7
Idee ubezpieczeniowe rozwijały się od czasów starożytnych, ale odpowiednie
ramy instytucjonalne (przepisy prawa i struktury organizacyjne zapewniające
ochronę ubezpieczeniową) ukształtowały się później, u zarania czasów nowożytnych. Co ciekawe z punktu widzenia logistyki, jedną z najstarszych instytucjonalnych form ubezpieczeń były ubezpieczenia morskie. Przodowały w
tym początkowo (XIV w.) włoskie miasta-państwa, a następnie (XV-XVI w.)
takie państwa, jak Hiszpania, Portugalia, Anglia czy Francja, potęgi w handlu
morskim.
Prawo ubezpieczeniowe powstało na gruncie prawa morskiego, gdzie funkcjonowały instytucje o charakterze ubezpieczeniowym. Należały do nich wspomniane już awaria wspólna czy też pożyczka morska, regulujące zasady i sposoby pokrywania strat występujących w handlu morskim (B.Kęszycka, 1999,
s.12). A skoro ubezpieczenia gospodarcze są wzorowane na ubezpieczeniach
morskich, to uprawnione jest stwierdzenie, że związek ubezpieczeń z logistyką
(transport towarów droga morską) ma bardzo długa tradycję, ze obie te dziedziny są ze sobą nieodłącznie powiązane (choć oczywiście sam termin „logistyka”
został wprowadzony później, w XVI w.).
Formy ubezpieczeń w starożytności i średniowieczu - przykłady:
· umowy uczestników karawan kupieckich w krajach Bliskiego Wschodu,
· fenickie i greckie zrzeszenia w transporcie morskim (awaria wspólna),
· instytucja pożyczki morskiej (foenus nauticum),
· instytucja pożyczki bodmeria (rodzaj pożyczki morskiej pod zastaw
statku),
· instytucja pożyczki w transporcie lądowym (foenus quasi
nauticum),
· ubezpieczenia w starożytnym Rzymie wspólnoty zawodu, religii (np.
collegia opificium, artificum, tenuiorum, funeratica),
· ubezpieczenia w rzymskich kolegiach wojskowych,
· średniowieczne ubezpieczenia w gildiach kupieckich, cechach rzemieślniczych,
· średniowieczne kasy i bractwa czeladnicze,
· średniowieczna instytucja kupna dożywotniej renty (annuity),
8
1.2. Ubezpieczenia w okresie rewolucji przemysłowej
O ile w pierwszych wiekach ery nowożytnej, od XV do XVII w., jednym z
głównych czynników stymulującym rozwój ubezpieczeń były odkrycia geograficzne i rozwój światowego handlu, o tyle nowe potrzeby w tej dziedzinie powstały w związku z rewolucją przemysłową. Ten proces dynamicznych zmian
ekonomicznych, społecznych i politycznych, zapoczątkowanych na przełomie
XVIII w. i XIX w. w Wielkiej Brytanii, związany był z przejściem od ręcznej
produkcji manufakturowej lub produkcji rzemieślniczej towarów do mechanicznej produkcji fabrycznej na dużą skalę. Dynamiczny rozwój rynku stał się podstawą zastąpienia feudalnego rozwoju gospodarczego przez kapitalistyczny. W
tym czasie nastąpiły też zmiany w rolnictwie, tradycyjne produkcja rolna typowa
dla ustroju feudalnego zastąpiona została produkcją nowoczesną, w wykorzystaniem nowych metod uprawy i maszyn rolniczych. Chłopi zyskali wolność osobistą, znaczna część tej klasy społecznej zasiliła szeregi klasy robotniczej i znalazła zatrudnienie w miastach, w fabrykach i mniejszych zakładach przemysłowych.
Rewolucja przemysłowa z jednej strony przyniosła ogromny wzrost możliwości wytwórczych, z drugiej strony niosła jednak z sobą szereg nowych zagrożeń i rodzajów ryzyka (np. ryzyko wypadków przy pracy, bardzo częstych we
wczesnej fazie rozwoju kapitalizmu, ryzyko związane z finansowaniem przedsięwzięć gospodarczych, lokowaniem kapitału finansowego i rzeczowego etc.).
W dużych zakładach przemysłowych występowały też tradycyjne rodzaje ryzyka związane pożarem, zalaniem (wodą używaną w procesach technologicznych).
Postępująca skala produkcji przemysłowej, powstawanie dużych fabryk, magazynów, rozwój środków transportu (koleje, statki poruszane parą, później samochody) – to wszystko stwarzało nowe szanse, ale i nowe zagrożenia. Skuteczne
zabezpieczenie się przed negatywnymi następstwami zdarzeń losowych przekraczało już nie tylko możliwości pojedynczych przedsiębiorców, ale także tradycyjnych form wzajemnej pomocy, które mogły być wystarczające dla produkcji
rzemieślniczej czy w handlu prowadzonym na mniejsza skalę (cechy, gildie).
Powstało więc zapotrzebowanie na usługi ubezpieczeniowe świadczone przez
wyspecjalizowane podmioty, dysponujące odpowiednią wiedzą specjalistyczną,
a przede wszystkim wystarczająco dużym kapitałem.
Proces ten można prześledzić na przykładzie działalności ubezpieczycieli,
którzy stworzyli słynną korporację ubezpieczeniową Lloyd’s. Jej początki sięgają jeszcze wieku XVII, kiedy to ze względu na ożywiony handel z koloniami
9
rozwijały się ubezpieczenia morskie. Były one zawierane na giełdach, w miastach portowych, gdzie spotykali się właściciele statków, maklerzy (pośrednicy
giełdowi) i przedstawiciele firm ubezpieczeniowych. Jedna z takich giełd, gdzie
można było ubezpieczyć statki i przewożony na nich ładunek, mieściła się w
kawiarni w Londynie należącej do Edwarda Lloyda. Grupa ubezpieczycieli spotykających się w tym miejscu powołała do życia tzw. organizację Lloydów, która następnie, już w okresie rewolucji przemysłowej, w 1871 r. przekształcona
została w spółkę akcyjną (Corporation of Lloyd’s), zrzeszającą indywidualnych
ubezpieczycieli. W miarę potrzeb członkowie korporacji łączyli się w syndykaty, dzieląc między siebie ryzyko związane z ubezpieczeniem konkretnego statku
i jego ładunku. Korporacja Lloyd’s wypracowała metody oceny ryzyka związanego z transportem morskim i stosowane procedury i formuły umów ubezpieczeniowych, z których część stosowana jest do dnia dzisiejszego. Pod koniec
XIX w. Lloyd poszerzył zakres swojej działalności o inne rodzaje ubezpieczeń,
nadal specjalizując się w ubezpieczeniach tzw. wielkiego ryzyka.
Formy ubezpieczeń, fakty, przykłady:
– ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków,
– ubezpieczenia maszyn, szkód wodociągowych,
– ubezpieczenia rolne,
– ubezpieczenia kredytu.
W XIX w. bardzo szybko zwiększała się liczba prywatnych towarzystw ubezpieczeniowych – w roku 1900 działała ich już 1272, najwięcej w Wielkiej Brytanii, w USA i w Niemczech (W.Ronka-Chmielowiec (red.)2002, s. 13. W
drugiej połowie XIX w. i na początku XX w. postępowała koncentracja na rynku
ubezpieczeń, powstawały nowe rodzaje ubezpieczeń, zwiększył się także zakres
interwencji państwa w sferze ubezpieczeniowej (np. wprowadzenie ustawowego
obowiązku ubezpieczeń niektórych obiektów oraz grup podmiotów od określonego, rodzaju ryzyka). Aby zmniejszyć poziom ponoszonego ryzyka, towarzystwa ubezpieczeniowe coraz częściej korzystały z reasekuracji.
Środki pochodzące ze składek ubezpieczeniowych towarzystwa ubezpieczeniowe lokowały na rynku kapitałowym osiągając dzięki temu dodatkowy dochód. Przyczyniło się to do rozwoju rynku finansowego.
Pod koniec XIX w. oprócz ubezpieczeń gospodarczych (majątkowych i osobowych) powstały ubezpieczenia społeczne. W Niemczech kanclerz Bismarck
wprowadził w latach 80. XIX w. cały pakiet obowiązkowych ubezpieczeń robotników: w 1883 r. na wypadek choroby, w 1885 r. od nieszczęśliwych wypad10
ków w przemyśle, a w 1889 r. ubezpieczenia od ryzyka starości i inwalidztwa
(por. J.Ratajczak 2004, s. 241).
W XX w. nastąpił rozwój teorii ryzyka ubezpieczeniowego i technik służących
do identyfikacji i oceny stopnia ryzyka. W coraz szerszym zakresie zaczęto stosować metody matematyczne (matematyka ubezpieczeniowa nazywa się aktuariatem), rachunek prawdopodobieństwa (dział matematyki powstały już pod
koniec XVII w.), metody statystyczne.
Rozwinięty rynek ubezpieczeniowy, z którym mamy do czynienia współcześnie, cechuje silna konkurencja, a zarazem postępująca koncentracja działających na tym rynku podmiotów, a także tworzenie się konglomeratów finansowych, w ramach których oprócz towarzystwa ubezpieczeniowego funkcjonują
banki (oferowanie przez bank usług bankowych to tzw. bankassurance, z kolei
pośrednictwo w sprzedaży niektórych produktów bankowych w sieci dystrybucyjnej ubezpieczycieli to assurebanking), towarzystwa funduszy inwestycyjnych
czy fundusze emerytalne* . Postępująca globalizacja gospodarek i rynków finansowych z jednej strony stwarza nowe możliwości, z drugiej – niesie z sobą nowe, nieznane wcześniej rodzaje ryzyka. Wiele firm przenosi produkcję do innych krajów, często na inne kontynenty. Powoduje to nie tylko, określone wyzwania natury organizacyjnej, technologicznej czy logistycznej, ale także konieczność zapewnienia odpowiedniej ochrony ubezpieczeniowej. Dbałość o
majątek dużej wartości, bardzo często obciążony zobowiązaniami kredytowymi,
wpływa na to, że zwiększa się zakres i rozmiar ubezpieczeń obowiązkowych.
Liberalizacja handlu międzynarodowego nie likwiduje potrzeby tego typu ubezpieczeń, przeciwnie, wprowadzane są one często według ujednoliconych standardów w coraz liczniejszych krajach (np. na jednolitym rynku Unii Europejskiej).
O kształcie współczesnego rynku ubezpieczeniowego decyduje z jednej strony
dynamiczny rozwój nowych produktów, odpowiadających na stale zmieniające
się potrzeby podmiotów gospodarujących, z drugiej strony działalność państw,
które stają się zapewnić warunki do stabilnego, zrównoważonego rozwoju.
Czynnikiem stymulującym rozwój ubezpieczeń, zwłaszcza w krajach rozwiniętych gospodarczo, jest rosnąca świadomość ubezpieczeniowa obywateli tych
państw.
Oprócz ubezpieczeń majątkowych bardzo dynamicznie rozwijają się ubezpieczenia osobowe, w tym – długoterminowe ubezpieczenia na życie i ubezpieczenia emerytalne (por. W.Sułkowska (red.) 2007, s. 17). W XX w. obowiązkowe
ubezpieczenia społeczne, obejmujące początkowo wybrane grupy obywateli,
stały się powszechne. Nowe wyzwania dla systemu ubezpieczeń społecznych
stwarza w XXI w. proces demograficznego starzenia się społeczeństwa (wzrost
*
Przykładem takiego konglomeratu finansowego jest działająca także w Polsce grupa
ING.
11
liczby osób w wieku poprodukcyjnym w stosunku do liczebności osób w wieku
produkcyjnym), co wymusza konieczność reformowania tradycyjnych systemów
emerytalnych finansowanych na zasadzie umowy pokoleniowej (repartycji). W
niniejszym opracowaniu nie będziemy szerzej omawiać kwestii reform systemów zabezpieczenia emerytalnego, analizowanych w innych publikacjach. W
tym miejscu poprzestańmy na stwierdzeniu, że mimo różnych modyfikacji w
konstrukcji i sposobach finansowania systemów zabezpieczenia społecznego
(wśród których szczególnie istotną rolę odgrywają systemy emerytalne) metoda
ubezpieczeniowa nadal pozostaje głównym instrumentem ochrony przed różnym
i rodzajami ryzyka, jakimi podlegają gospodarstwa domowe.
Można więc przypuszczać, że podobnie jak w sferze gospodarczej, także w
odniesieniu do ryzyka występującego w gospodarstwach domowych właśnie
zastosowanie metody ubezpieczeniowej oraz nowoczesnych instrumentów i
technik ubezpieczeniowych także w dającej się przewidzieć przyszłości stanowić będzie główny mechanizm zabezpieczenia przed negatywnymi następstwami niepożądanych zjawisk losowych.
1.3. Ubezpieczenia na ziemiach polskich
Dzieje ubezpieczeń na ziemiach polskich są znacznie krótsze niż na
świecie. Ich początki sięgają XV i XVI w. Pierwotne formy stowarzyszeń
pełniących funkcje ubezpieczeniowe to tzw. związki „ogniowe” i „groblowe”, mające zabezpieczyć przed skutkami pożarów i powodzi, później
– kasy ogniowe. Organizacje oparte na wzajemności dla zmniejszenia
ryzyka związanego z wypadkami funkcjonowały na Górnym Śląsku już
XV w. w formie kas brackich i spółek brackich. W Gdańsku natomiast
rozwinęły się ubezpieczenia morskie. Próby zorganizowania ogólnokrajowego ogniowego zakładu ubezpieczeniowego za panowania króla Stanisława Augusta zakończyły się niepowodzeniem.
W okresie zaborów (1772-1918) rozwój ubezpieczeń uzależniony był od możliwości prawnych i instytucjonalnych, jakie stwarzali na okupowanych terenach
polskich zaborcy. Poziom rozwoju ubezpieczeń w poszczególnych był zróżnicowany. Najlepsze warunki do rozwoju działalności ubezpieczeniowej istniały
pod zaborem pruskim, najsłabiej natomiast ubezpieczenia rozwijały się pod
zaborem austriackim. Ubezpieczenia generalnie podporządkowane były narodowej polityce zaborców. Polskie inicjatywy ubezpieczeniowe były zwalczane.
W tym okresie powstały ubezpieczenia spółdzielcze, doskonalono techniki
ubezpieczeń majątkowych i życiowych. Umownie za początek działalności towarzystw ubezpieczeniowych w Polsce przyjmuje się rok 1803 (patrz – zestawienie w ramce).
12
Formy ubezpieczeń, fakty, przykłady:
– związki ogniowe i "groblowe" w XV i XVI w. (np. na Żuławach w 1623 r., w
Wielkopolsce), kasy ogniowe (np. w Poznaniu od 1757),
– organizowanie pomocy wzajemnej dla ryzyk wypadkowych: kasy brackie,
spółki brackie (Górny Śląsk w XV w.), ubezpieczenia morskie (wilkierz
gdański z 1761 r.),
– niezrealizowany projekt założenia ogólnokrajowego zakładu ubezpieczeń
(XVIII w. - panowanie króla Stanisława Augusta),
– socjety ogniowe (okres zaborów),
– organizacja pierwszych zakładów ubezpieczeniowych w zaborze pruskim,
– Towarzystwo Ogniowe dla Miast w Prusach Południowych (1803 r.),
– Towarzystwo Ogniowe Wiejskie Prowincji Prus Południowych (1804 r.).
Po odzyskaniu niepodległości działały w Polsce 72 prywatne firmy ubezpieczeniowe i 38 towarzystw ubezpieczeń wzajemnych oraz 16 publicznych instytucji ubezpieczeniowych. Podejmowane były inicjatywy zmierzające do ujednolicenia prawa ubezpieczeniowego na ziemiach polskich. Nie zostały one w pełni
zrealizowane ze względu na wybuch II wojny światowej i ponowną utratę przez
Polskę niepodległości. Po 1945 r., ze względu na zmiany ustrojowe, prywatne
firmy ubezpieczeniowe w większości przestały istnieć. Zmianę systemu polityczno-ekonomicznego przetrwały tylko 2 firmy: Państwowy Zakład Ubezpieczeń (PZU),
który zmienił swój status z Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych i stał się
monopolistą w zakresie krajowych ubezpieczeń osobowych i majątkowych oraz WARTA S.A. – towarzystwo ubezpieczeniowe, które stało się monopolistą w zakresie ubez-
pieczeń majątkowych i osobowych, zawieranych i prowadzonych w walutach
obcych oraz reasekuracji.
Okres 1945-1989 – panowaniem systemu ubezpieczeń socjalistycznych –
charakteryzuje m.in. (por. W.Warkałło, W.Marek, W.Mogilski 1983, s. 46):
· państwowy monopol działalności ubezpieczeniowej,
· wiązanie funkcji ochrony ubezpieczeniowej z prewencją,
· dostosowanie zakresu ochrony ubezpieczeniowej do potrzeb gospodarki planowej,
· wyłączenie spod ochrony ubezpieczeniowej mienia jednostek budżetowych,
· maksymalne uproszczenie warunków ubezpieczeniowych.
Ustawa z 20 września 1984 r. o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych
wprowadziła szereg nowych rozwiązań, odmiennych od powszechnie stosowa-
13
nych w innych krajach socjalistycznych*. Przełamany został prawny monopol w
dziedzinie działalności ubezpieczeniowej. Oprócz państwowych zakładów ubezpieczeniowych dopuszczono możliwość tworzenia zakładów ubezpieczeń w
formie spółdzielczej oraz w formie spółek akcyjnych (z 51% udziałem Skarbu
Państwa w kapitale akcyjnym). Uporządkowano zasady gospodarki finansowej
pasowych zakładów ubezpieczeń, wprowadzono obowiązek publikowania ogólnych warunków ubezpieczeń i taryf. Zamiast ubezpieczeń obowiązkowych
wprowadzono pojęcie ubezpieczeń ustawowych. Ustawa ta została znowelizowana w 1989 r**. Nowelizacja zniosła wszelkie ograniczenia związane ze strukturą własności powstających towarzystw ubezpieczeniowych. Generalne zasady
regulacji rynku ubezpieczeniowego pozostały jednak bez zmian. Oznaczało to
pewną liberalizację, ale było jeszcze warunków do tworzenia konkurencyjnego
rynku ubezpieczeniowego. Prze wszystkim - nie wprowadzono żadnych kryteriów udzielania zezwoleń, nie sprecyzowano, kto w imieniu państwa miał sprawować nadzór nad rynkiem ubezpieczeniowym. Firmy ubezpieczeniowe z
udziałem kapitału zagranicznego nadal nie miały dostępu do polskiego rynku.
Konkurencja na tym rynku była nadal bardzo ograniczona.
Proces trasformacji ustroju gospodarczego i politycznego zapoczątkowany w
1990 r. wymusił kolejne zmiany prawno-instytucjonalne w sferze ubezpieczeń.
Można powiedzieć, że system ubezpieczeń socjalistycznych był już niefunkcjonalny wobec potrzeb nowego ustroju kapitalistycznego – gospodarki rynkowej z dominacją prywatnej własności środków produkcji. Dla gospodarki rynkowej, opartej na swobodzie prowadzenia działalności gospodarczej oraz konkurencji, niezbędne jest funkcjonowanie rynkowego systemu finansowego, w którym szczególną rolę odgrywają banki oraz towarzystwa ubezpieczeniowe.
Od 1990 r. w Polsce mamy zatem do czynienia z systemem ubezpieczeń w
gospodarce rynkowej.
Przełomowe znaczenie miało uchwalenie ustawy o działalności gospodarczej z
1990*** * . Ustawa ta wprowadziła faktyczną demonopolizację polskiego rynku
ubezpieczeniowego, określiła ogólne zasady prowadzenia działalności w zakresie ubezpieczeń majątkowych i osobowych. Do podstawowych zasad regulujących działanie polskiego rynku ubezpieczeniowego i reasekuracyjnego zawar*
Ustawa z dnia 20 września 1984 r. o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych,
Dz.U. nr 45, poz. 24.
**
Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniach majątkowych i
osobowych , Dz.U. nr 30, poz. 160.
***
Ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej , Dz.U. nr 11,
poz. 62.
14
tych w tej ustawie z 1990 r. oraz późniejszych regulacjach należą (por. W. Ronka-Chmielowiec 2002, s.29; W.Sułkowska 2007, s.20-24):
1. Koncesjonowanie działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (państwowym organem nadzorującym cały rynek finansowy, w tym także
rynek ubezpieczeniowy, jest obecnie Komisja Nadzoru Finansowego).
2. Ograniczenie form organizacyjno-prawnych podmiotów prowadzących
działalność ubezpieczeniowa i reasekuracyjną. Tego typu działalność
może być prowadzona wyłącznie w formie spółki akcyjnej lub towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych (TUW). Konsekwencją tej regulacji
ustawowej jest wyraźne rozdzielenie (faktyczne i prawne) ubezpieczeń o
charakterze komercyjnym (handlowym), które realizowane SA przez
podmioty działające w formie spółki akcyjnej, od ubezpieczeń wzajemnych (samopomocowych), prowadzonych przez towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych.
3. Rozdział głównych obszarów (branż) działalności ubezpieczeniowej,
zgodnie z którym ten sam zakład ubezpieczeń nie może jednocześnie
oferować usług w dziale ubezpieczeń na życie (dział I) i w dziale pozostałych ubezpieczeń osobowych oraz majątkowych (dział II).
4. Ograniczenie zakresu pozaubezpieczeniowej działalności gospodarczej.
Zakład ubezpieczeń lub zakład reasekuracji nie może zajmować się inna
działalnością niż ubezpieczeniowa lub reasekuracyjna oraz działalnością, która jest z nią bezpośrednio powiązana (np. lokowanie środków
pozyskanych ze składek na rynku finansowym). Zakład ubezpieczeń nie
może jednocześnie zajmować się ubezpieczeniami i na przykład prowadzić firmę budowlaną lub udzielać kredytów.
5. Możliwość udziału podmiotów zagranicznych w polskim rynku ubezpieczeniowym (początkowo jedynie w formie spółek joint venture, po
wejściu Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. także w formie własnych
oddziałów otwieranych w Polsce przez zagranicznych ubezpieczycieli,
podlegających jednak ustawodawstwu polskiemu).
6. Kontraktowa forma ochrony ubezpieczeniowej (zasad umowności ubezpieczeń). Oznacza to, że w ubezpieczeniach gospodarczych nie ma innej
możliwości nawiązania prawnego stosunku ubezpieczenia, jak tylko
poprzez zawarcie umowy ubezpieczeniowej (kontraktu).
7. Ochrona ubezpieczonych i poszkodowanych (osoby korzystające z usług
ubezpieczeniowych, mogą odwołać się m.in. do Rzecznika Ubezpieczonych, powołanego w 1995 r., Komisji Nadzoru Finansowego, a jeśli to
nie da efektu, dochodzić swoich prawa w sądach. W sferze ubezpieczeń
komunikacyjnych, zwłaszcza obowiązkowych ubezpieczeń od odpowiedzialności cywilnej, ważną rolę pełni – Ubezpieczeniowy Fundusz
Gwarancyjny. Jego głównym zadanie jest wypłacanie odszkodowań i
świadczeń z tytułu obowiązkowych ubezpieczeń OC posiadaczy pojazdów mechanicznych i rolników, gdy sprawca nie zawarł umowy ubez15
pieczenia (szkoda na mieniu i osobie) lub nie został zidentyfikowany
(szkoda na osobie)*.
8. Europeizacja prawa ubezpieczeniowego, oznaczająca dostosowanie
prawa polskiego do standardów prawa unijnego (wyznaczanych m.in.
przez dyrektywy Unii Europejskiej, do których w okresie do 2 lat powinno zostać dopasowane prawo państw członkowskich). W 2004 r., w
roku przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, wszedł w życie pakiet
uchwalonych w 2003 r. ustaw, które uporządkowały prawo ubezpieczeń
gospodarczych oraz w znacznej mierze dopasowały obowiązujące w
Polsce prawo ubezpieczeniowe do wymogów UE – ustawa o działalności ubezpieczeniowej, ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych,
Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczeń Komunikacyjnych, ustawa o nadzorze ubezpieczeniowym i
emerytalnym oraz o Rzeczniku Ubezpieczonych oraz ustawa o pośrednictwie ubezpieczeniowym. Można powiedzieć, że obowiązujące w Polsce prawa w dziedzinie ubezpieczeń gospodarczych odpowiada już wymogom gospodarki rynkowej i standardom unijnym**.
9. Nowatorskie w skali europejskiej rozwiązanie w zakresie ubezpieczeń
społecznych, jakim jest wdrażana od 1999 r. reforma publiczne systemu
emerytalnego. Polska należy do nielicznych państw UE, które zdecydowały się na przekazywanie części obowiązkowych składek na ubezpieczenia emerytalne do otwartych funduszy emerytalnych zarządzanych
prze prywatne instytucje finansowe (powszechne towarzystwa emerytalne). Powstał system mieszany, repartycyjno-kapitałowy, w którym
cześć składek trafiających do I filaru administrowanego przez Zakład
Ubezpieczeń Społecznych przeznaczona jest na wypłatę świadczeń eme-
*
Podstawę działania UFG stanowi ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach
obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczeń Komunikacyjnych, Dz.U. z 2003 r., Nr 124, poz.1152 z późn. zm.
**
Zrąb prawa ubezpieczeń gospodarczych stanowią następujące ustawy: ustawa z dnia
22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej, Dz.U. z 2003 r., Nr 124, poz. 1151, z
późn. zm.; ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, op. cit.;
ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz
Rzeczniku Ubezpieczonych, Dz.U. z 2003 r., Nr 124, poz.1153, z późn. zm oraz ustawa
z dnia 22 maja 2003 r. pośrednictwie ubezpieczeniowym, Dz.U. z 2003 r., nr 124,
poz1154 z późn. zm.
16
rytalnych (finansowanie repartycyjne, czyli tzw. umowa pokoleniowa),
a część inwestowana na rynku finansowym (finansowanie kapitałowe).
Zmieniona została także formuła naliczania świadczeń. Konsekwentne
zastosowanie formuły zdefiniowanej składki w obu filarach systemu
sprawia, że system zyskał zdolność automatycznego bilansowania się,
ale kosztem obniżenia wielkości przyszłych świadczeń w relacji do wynagrodzeń. Te zmiany stanowią odpowiedź na wyzwanie, jakie stanowi
dla tradycyjnych systemów emerytalnych (finansowanych repartycyjnie)
proces demograficznego starzenia się społeczeństwa i zwiększanie się
liczby w wieku poprodukcyjnym w stosunku do liczebności pokolenia
pracującego*.
Pytania kontrolne
1. Wyjaśnij, dlaczego specjalistom z zakresu logistyki potrzebna jest znajomość
podstaw ubezpieczeń gospodarczych i społecznych.
2. Podaj przykłady najstarszych form zabezpieczenia się przed ryzykiem w handlu i transporcie.
3. Z jakiej dziedziny działalności gospodarczej wywodzi się prawo ubezpieczeniowe?
4. Czym charakteryzował się system ubezpieczeń w gospodarce socjalistycznej
w Polsce w latach 1945-1989?
5. Jakie zasadnicze zmiany w systemie ubezpieczeń w Polsce wprowadzono w
latach 90. XX w. i po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej?
Literatura zalecana:
1. Łazowski J. (1998): Wstęp do nauki o ubezpieczeniach, Wydawnictwo Prawnicze LEX, Sopot, s.27-58.
2. Ronka-Chmielowiec W. (2002) (red.): Ubezpieczenia. Rynek i ryzyko, Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, rozdz. 1, s. 11-33.
3. Sułkowska W. (2007) (red.): Ubezpieczenia, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków, rozdz. 1 i 2, s. 9-24.
4. Szczepański M. (2006): Dylematy reformy polskiego systemu emerytalnego,
Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań, rozdz. 3, s. 28-70.
*
Por. Marek Szczepański (2006), s. 28-65.
17
Rozdział 2.
NEGATYWNE NASTĘPSTWA REALIZACJI
RYZYKA JAKO PRZEDMIOT UBEZPIECZENIA
W tym rozdziale odpowiemy na następujące pytania:
· Czym różni się ryzyko od niepewności?
· W jaki sposób można mierzyć ryzyko?
· Czym jest hazard moralny, fizyczny i duchowy?
· Na czym polega ubezpieczeniowa metoda zarządzania ryzykiem?
2.1. Istota ryzyka
Zanim wyjaśnimy, czym są ubezpieczenia gospodarcze, na jakich zasadach
funkcjonują, przed jakimi rodzajami ryzyka mogą uchronić towary i usługi w
łańcuchu dostaw, a także samych pracowników i menedżerów firmy logistycznej, musimy dokładniej zrozumieć pojęcie ryzyka.
Ryzyko stanowi pojęcie fundamentalne dla ubezpieczeń. Jest to jeden z terminów bardzo często i w różnych znaczeniach stosowanych w mowie potocznej i
na gruncie różnych dyscyplin naukowych (m.in. teorii finansów, nauk o ubezpieczeniach, bankowości, nauki o polityce społecznej). Dlatego istotne jest sprecyzowanie tego terminu, co stanowić może punkt wyjścia do wyjaśnienia, z
jakimi rodzajem ryzyka mamy do czynienia w ubezpieczeniach, jakiego rodzaju
ryzyko i w jakim zakresie może stanowić przedmiot ochrony ubezpieczeniowej.
W potocznym rozumieniu ryzyko kojarzy się z zagrożeniem. Zagrożenie to
może wynikać z działania tak zwanej siły wyższej, niezależnej od woli człowieka i dokonywanych przez niego wyborów (np. katastrofy naturalne czy klęski
żywiołowe – takie, jak np. trzęsienie ziemi i związane z nim olbrzymie, niszczycielskie fale tsunami w Japonii w marcu 2011 r.), ale także stanowić wynik
świadomej działalności człowieka (terroryzm, przestępczość zorganizowana) lub
niezamierzone konsekwencje błędnych decyzji (np. wybudowania budynku na
terenie podmokłym, co spowodowało po pewnym czasie jego zawalenie). Jednak pojęcia ryzyko i zagrożenie nie są tożsame.
Prawdopodobnie termin ryzyko wywodzi się od słowa riza, które w jednym z
dialektów starogreckich oznaczało podwodną rafę. Zderzenie z podwodną,
niewidzialną rafą zwykle oznacza utratę majątku wielkiej wartości (statku,
przewożonego ładunku), ale także zagrożenia życia dla załogi czy pasażerów.
Rafa podwodna jako to symbol ryzyka, ponieważ
18
w formie obrazowej zawiera w sobie główne cechy ryzyka (B.Hadyniak 2010, s.
22):
– nieprzewidywalność,
– możliwość utraty zasobów o dużej wartości,
– ale także zyskania dużej wartości (w przypadku pomyślnego ominięcia raf).
Rys. 2.1: Podwodna rafa koralowa w Egipcie – atrakcja turystyczna, ale także
źródło ryzyka
Źródło: http://www.taba.multita.com.pl.
Za istotne cechy zjawiska, jakim jest ryzyko, uznaje się na ogół to, że:
1) dotyczy zjawisk przyszłych,
2) dotyczy zdarzeń, czyli zmian zachodzących w określonych obiektach
(obiektem może być człowiek, dom, środek transportu, magazyn, towar
itp.);
3) występuje z powodu nieprzewidywalności przyszłości (co do przyszłych stanów rzeczy można formułować jedynie mniej lub bardziej
prawdopodobne przypuszczenia i prognozy),
4) z reguły też powiązane jest z wartością (niepewność co do przyszłych
stanów rzeczy, które nie mogą spowodować istotnej utraty wartości,
można na ogół zignorować),
Na gruncie naukowym starano się opisać i zdefiniować ryzyko zarówno na
gruncie nauk formalnych (np. w kategoriach matematycznych, z wykorzystaniem statystyki i rachunku prawdopodobieństwa), jak i nauk społecz19
nych(ekonomii, ekonometrii, nauki o finansach, socjologii) oraz humanistycznych (psychologia). Coraz częściej stanowi ono przedmiot badan o charakterze
interdyscyplinarnym (np. ekonomia behawioralna, łącząca metody ekonomii i
psychologii w badaniach zachowań podmiotów gospodarujących w warunkach
ryzyka).
W literaturze przedmiotu, a także w przepisach prawnych spotkać można
różne definicje ryzyka. Niektóre z nich są zbieżne, inne wzajemnie się wykluczają. Oto parę przykładowych określeń ryzyka (por. M.Lament 2010, s. 91):
· możliwość osiągnięcia sukcesu, ale także poniesienia straty (przedsięwzięcie, którego wynik jest niepewny, wątpliwy);
· niebezpieczeństwo poniesienia szkody, obciążającej poszkodowanego niezależnie od jego winy,
· zdarzenie niechciane, co do którego nie ma pewności, czy się wydarzy,
· niepewność oczekiwanej wartości,
· wynik podejmowania decyzji dotyczących przyszłości.
W naukach ekonomicznych stosuje się dwie definicje ryzyka: negatywną i
neutralną. Negatywna koncepcja ryzyka traktuje ryzyko jako zagrożenie poniesienia straty, niezrealizowania określonego celu. W rozumieniu neutralnym ryzyko to możliwość osiągnięcia wyniku różnego od zamierzonego (gorszego lub
lepszego).
Z ryzykiem powiązane są takie czynniki, jak:
· niepewność
· zmienność,
· zdarzenia losowe.
Badania prowadzone z różnych perspektyw poznawczych pozwalają na zidentyfikowanie pewnych powszechnie uznawanych cech ryzyka. Przyjmuje się,
że ryzyko nie jest czymś stałym i skończonym (stanem rzeczy), lecz ma charakter procesu, któremu towarzyszy zmienność. Ryzyko ma zatem charakter dynamiczny, a nie statyczny. Zmienność zdarzeń może, ale nie musi doprowadzić
do negatywnych następstw. Zwykle na zmaterializowanie się ryzyka i wystąpienie negatywnych następstw dla podmiotu gospodarującego wpływ ma szereg
okoliczności, z których przynajmniej część nie jest od niego zależna. Zdarza się,
że pojawiają się nowe czynniki wpływające na przebieg określonych zjawisk i
procesów (np. przemieszczanie towaru w łańcuchu dostaw), których na gruncie
dotychczasowej wiedzy nie dało się przewidzieć.
20
Na gruncie wielu dyscyplin naukowych, na przykład teorii finansów, przyjmuje się, że ryzyko ma charakter mierzalny. Oznacza to, że daje się ustalić
prawdopodobieństwo zajścia jakiegoś zdarzenia o charakterze losowym. Natomiast niepewność nie daje się skwantyfikować. Takie rozróżnienie nawiązuje
m.in. do tez zawartych w pracach F.K.Knighta (por. Knight, 2006).
Ryzyko możemy zdefiniować jako stan, w którym rezultat osiągnięty w przyszłości jest nieznany, ale można określić jego przyszłe alternatywy oraz
prawdopodobieństwo ich wystąpienia.
Jeśli nie jest możliwe nawet określenie prawdopodobieństwa wystąpienia określonego zdarzenia w przyszłości, to mamy do czynienia z niepewnością.
Ryzyko i niepewność to terminy pokrewne, ale nie tożsame.
B.Hadyniak za istotne cechy ryzyka uznaje aspekty: związek z wartością oraz
niepewność jej realizacji. Według definicji proponowanej przez tego autora,
ryzyko to niepewność oczekiwanej wartości. Określona wartość może być
różna od oczekiwanej, co jednak nie zawsze musi oznaczać poniesienie szkody
lub straty (por. B.Hadyniak 2010a, s. 23). Ponieważ ryzyko jest mierzalne, to
pomiarowi podlega zarówno stopień owej niepewności, jak i sama wartość. Do
pomiaru wartości w odniesieniu do zjawisk ekonomicznych najczęściej stosowany jest pieniądz, czyli powszechnie uznawany środek wymiany, środek płatniczy, środek gromadzenia skarbu (tezauryzacji) i właśnie miernik wartości.
Również ryzyko w ubezpieczeniach poddane jest pomiarowi w kategoriach pieniężnych.
W ubezpieczeniowej teorii ryzyka występują też pojęcia pokrewne, powiązane
z ryzykiem, wpływające na jego wielkość oraz natężenie: niebezpieczeństwo
oraz hazard.
Niebezpieczeństwo rozumiane jest jako przyczyna lub źródło straty. Natomiast hazard to zespół warunków lub okoliczności, w jakich określone niebezpieczeństwo może się zrealizować (por. W.Ronka-Chmielowiec, red., 2002, s.
129). Tak więc pojęcie hazardu w ubezpieczeniach różni się zasadniczo od tego,
w jakim stosowane jest potocznie, w odniesieniu do gier hazardowych (poker,
ruletka, Black Jack itp.).
W ubezpieczeniowej teorii ryzyka wyróżnia się trzy rodzaje hazardu:
1) hazard fizyczny (ang. phisical hazard) - warunki zewnętrzne lub cechy
fizyczne, które mają bezpośredni wpływ na nasilenie przyczyn strat;
21
przykład – mokra nawierzchnia drogi i mgła jako zewnętrze warunki
sprzyjające nasileniu wypadków drogowych;
2) hazard moralny (ang. moral hazard) – zespół warunków związanych z
danym podmiotem, negatywne cechy charakterologiczne i tendencje
wyrażające się w działaniu, takie jak nieuczciwość, skłonność do defraudacji, działanie na szkodę innych osób wynikające z lekkomyślności
lub wyrachowania; przykład – nieopłacanie składek na ubezpieczenie
emerytalne w nadziei, że na starość inne osoby (rodzina) lub instytucje
(państwo) i tak będą musiały zapewnić danej osobie środki do życia;
3) hazard motywacyjny, psychologiczny (zwany też „pokusą zaniedbania”) – subiektywna, indywidualna reakcja ubezpieczonego spowodowana świadomością istnienia ochrony ubezpieczeniowej; przykład –
nieostrożne parkowanie samochodu ze świadomością, że w razie zaistnienia szkody koszty pokryje towarzystwo ubezpieczeniowe. Ubezpieczenie spłaty kredytu może stanowić zachętę dla banku do mniej starannego analizowania zdolności kredytowej klienta ubiegającego się o kredyt konsumpcyjny itp.
Ryzyko jest pojęciem szerszym od niebezpieczeństwa, ponieważ obejmuje
także możliwość wystąpienia w przyszłości stanu rzeczy, który nie był z góry
znany, jest różny od zamierzonego, ale nie wiąże się z poniesieniem straty. Na
przykład w finansach bardziej ryzykowne inwestycje (np. kupno akcji przedsiębiorstw notowanych na giełdzie) mogą przynieść wysokie zyski, ale także odpowiednio wyższe straty, niż inwestycje obarczone niskim ryzkiem (np. założenie terminowej lokaty bankowej lub kupno obligacji Skarbu Państwa).
H.K.Knight, autor znanego określenia ryzyka jako niepewności mierzalnej,
wyróżnił trzy rodzaje niepewności:
1) niepewność mierzona prawdopodobieństwem matematycznym (apriorycznym),
2) niepewność mierzona prawdopodobieństwem statystycznym,
3) niepewność niemierzalna, dająca się ocenić jedynie za pomocą opinii.
Niepewność, która można zmierzyć prawdopodobieństwem matematycznym
(apriorycznym) oraz niepewność mierzalna prawdopodobieństwem statystycznym to właśnie ryzyko.
Typowym przykładem ryzyka mierzalnego prawdopodobieństwem apriorycznym (matematycznym) jest ryzyko występujące w grach losowych (ryzyko typu
22
A – według klasyfikacji podanej w tabeli 2.1). za pomocą określonej formuły
matematycznej można np. ustalić prawdopodobieństwo uzyskania określonego
rezultatu w grze w kości.
Ryzyko, którego prawdopodobieństwo można określić za pomocą statystyki,
ustalane jest na podstawie badania zjawisk (procesów) masowych. Przykładem
tego typu ryzyka może być ryzyko wypadku komunikacyjnego lub ryzyko kradzieży.
Tabela 2.1.
Klasyfikacja ryzyka (rozumianego jako niepewność mierzalna)
Typ ryzyka
A
B
Niepewność
Ryzyko mierzalne
Mierzalne
prawdopodobieństwem
apriorycznym
Mierzalne
prawdopodobieństwem statystycznym
Wartość
Wyrażona w pieniądzu
lub innym mierniku
Wyrażona w pieniądzu
lub innym mierniku
Źródło: Opracowanie własne na podstawie B.Hadyniak, J.Monkiewicz 2010, s. 24.
Ryzyko mierzalne prawdopodobieństwem statystycznym, którego wartość ma
być wyrażona w pieniądzu lub innym mierniku, jest ryzykiem podlegającym
ubezpieczeniu (tzw. ryzyko ubezpieczalne).
W ujęciu formalnym ryzyko mierzalne można wyrazić za pomocą formuły
służącej do obliczania wartości oczekiwanej, którą w najprostszej postaci obliczyć można jako iloczyn prawdopodobieństwa i wartości narażonej na ryzyko:
E = V x P,
gdzie:
E - to wartość oczekiwana,
V - wartość, która się ryzykuje,
P – prawdopodobieństwo straty lub zysku.
Okazuje się jednak, że rzeczywiste decyzje związane z podejmowaniem ryzyka, opisywane na gruncie m.in. behawioralnej teorii finansów, mogą w istotny
sposób odbiegać od tej formuły. O ile przy małych stawkach (niska wartość
oczekiwana) osoby podejmujące decyzje związane z ryzykiem (np. o zainwe23
stowaniu określonej kwoty pieniędzy w przedsięwzięcie gospodarczej, o określonym prawdopodobieństwie uzyskania oczekiwanego rezultatu) są w stanie
podejmować działania obarczone nawet relatywnie wysokim ryzykiem (zbliżonym np. do 50%), o tyle przy wyższych stawkach (wymaganych nakładach,
czyli wartości, która się ryzykuje) ludzie przywiązują większa wagę do zagrożenia stratą niż do szansy wygrania stawki*.
Przykład 2.1. Ryzyko wypadków drogowych w Polsce – wybrane dane statystyczne
- Co piąty Polak za kierownicą nie zapina pasów.
- Co dziesiąty wypadek spowodowany jest przez pijanego kierowcę.
- Kierowcy samochodów służbowych, których ilość w Polsce oceniana jest łącznie na pół miliona do 800 tysięcy pojazdów, powodują 30% wypadków. Dla
przedsiębiorstwa każdy wypadek oznacza wysokie straty (utratę pracownika,
koszty napraw i ubezpieczenia), nie wspominając o czysto ludzkich dramatach
dotykających samych pracowników i ich rodziny.
Źródło: Polski Czerwony Krzyż, http://www.pck.pl [dostęp: 10.03.2011].
Formuły stosowane do szacowania rzeczywistego ryzyka podlegającego ubezpieczeniu są w rzeczywistości bardziej skomplikowane niż iloczyn, uwzględniają stosowaną w statystyce funkcję rozkładu prawdopodobieństwa, przedział ufności, a także wzory na obliczanie zmiennej wartości pieniądza w czasie. Szacowaniem ryzyka mierzalnego dla potrzeb ubezpieczeniowych zajmują się specjaliści od matematyki ubezpieczeniowej, zwani aktuariuszami. Oczywiście,
im większe ryzyko podlegające ubezpieczeniu, tym wyższy musi być koszt
ochrony przed ryzykiem oferowanej przez towarzystwo ubezpieczeniowe.
2.2. Klasyfikacja ryzyka
Ryzyko jest zjawiskiem towarzyszącym człowiekowi w różnych sferach jego
życia i działalności gospodarczej. To zróżnicowanie dziedzin, w których ono
występuje, a także różnorodność ryzyka występującego w tej samej dziedzinie,
sprawia, że nie ma jednolitej, uniwersalnej definicji ryzyka obejmującej wszystkie jego rodzaje. Zawsze zatem należy doprecyzować, o jaki rodzaj ryzyka cho24
dzi. Istnieje też wiele klasyfikacji ryzyka, opartych na różnych kryteriach (por.
B.Hadyniak, J.Monkiewicz 2010, s.26-27), takich jak:
· przedmiot ryzyka (to, czym się ryzykuje),
· faktor ryzyka (warunki i przyczyny, czynniki sprawcze zdarzeń oraz
ich skutków),
· obszar występowania ryzyka.
Opierając klasyfikację na przedmiocie ryzyka (czym się ryzykuje), można
wyróżnić m.in. ryzyko utraty majątku, ryzyko poniesienia strat w działalności
gospodarczej (np. w transporcie towarów), ryzyko zachorowania, ryzyko utraty
życia. Ze względu na charakter przedmiotu ubezpieczenia, najczęściej dzieli się
ryzyko na osobowe i majątkowe. Ryzyko osobowe powoduje uszczerbek w
dobrach osobistych, takich jak życie, zdrowie, zdolność do pracy. Ryzyko zagrażające dobrom majątkowym nazywa się ryzkiem majątkowym.
Te dwa rodzaje ryzyka o mową być objęte ochroną ubezpieczeniową w ramach ubezpieczeń majątkowych i ubezpieczeń osobowych. Przykładowo, ubezpieczeniem majątkowym mogą być objęte straty na mieniu nieruchomym lub
mieniu nieruchomym. Ubezpieczenia osobowe obejmują m.in. ubezpieczenia na
życie, ubezpieczenia wypadkowe.
Przyjmując za podstawę klasyfikacji przyczynę (faktor) ryzyka, wyróżnić
można m.in. ryzyko powodzi, pożaru, kradzieży.
Klasyfikacja oparta na kryterium obszaru występowania ryzyka pozwala na
wyodrębnienie ryzyka operacyjnego (związanego z działalnością operacyjną –
np. produkcją, świadczeniem usług, dystrybucją produktów i towarów itp.), ryzyka rynkowego (dotyczącego rynku – konkurencji, stopnia regulacji rynku) czy
też ryzyka technicznego (związanego z techniką).
W literaturze z dziedziny ubezpieczeń spotyka się także inne klasyfikacje ryzyka (por. W.Ronka-Chmielowiec 2002, s. 134-134), na przykład:
· Ryzyko obiektywne – względne odchylenie straty rzeczywistej od straty oczekiwanej. Do pomiaru tego rodzaju ryzyka stosuje się miary statystyczne: miary rozproszenia oraz współczynnik zmienności. Do oceny
ryzyka obiektywnego wykorzystuje się także maksymalne prawdopodobieństwo odchylenia rezultatu rzeczywistego od wielkości zakładanej.
Ma tu zastosowanie prawo wielkich liczb (seria twierdzeń matematycznych, opisujących związek między liczbą wykonywanych doświadczeń
25
·
a faktycznym prawdopodobieństwem wystąpienia zdarzenia, którego te
doświadczenia dotyczą)*.
Ryzyko subiektywne – niepewność oparta na subiektywnych cechach i
doznaniach psychologicznych (indywidualna ocena szansy wystąpienia
określonego zdarzenia, rezultatu). Pod tym względem ludzie bardzo się
różnią. Są osoby o wysokim poziomie ryzyka subiektywnego, co wpływa na ich zachowawcze postępowanie. Z kolei osoby o niskim poziomie
ryzyka subiektywnego są bardziej skłonne podejmować ryzyko.
Jak już wcześniej wskazano, ryzyko wiąże się nie tylko z podlegającą pomiarowi niepewnością, ale także z wartością (stanem rzeczy wyróżnianym ze
względu na określone cechy, uważanym za pożądany; w ekonomii wartość dóbr
lub usług wyrażana jest w formie pieniężnej).
Wskutek określonych zdarzeń losowych może nastąpić zmiana wartości określonych obiektów. Zmiana może mieć charakter ekonomiczny (np. zmniejszenie
lub całkowita utrata wartości majątku, dochodu z pracy, zysków, innego typu
dochodów i wydatków lub pozaekonomiczny (zmiana wartości pozekonomicznych – np. wartości artystycznych, moralnych). Niektóre zdarzenia mają zarówno skutki ekonomiczne, jak i pozaekonomiczne. Skutki ekonomiczne zdarzeń
losowych podzielić można na dwie grupy (por. J.Hadyniak 2010 b, s.27):
· skutki czysto majątkowe (np. straty w mieniu, prawach majątkowych,
powstanie nowych zobowiązań zmniejszających wartość majątku itp.),
· skutki osobowo-majątkowe (zwane w skrócie osobowymi), np. trwały
uszczerbek na zdrowiu, kalectwo, śmierć żywiciela rodziny itp.
Ubezpieczenie jako forma zabezpieczenia przed określonego typu ryzykiem
dotyczy negatywnych następstw zdarzeń o skutkach ekonomicznych. Na przykład ubezpieczenie na życie żywiciela rodziny może, przynajmniej częściowo,
zrekompensować stratę materialną, jaką ponosi jego rodzina, ale nie zrekompensuje utraty innych wartości, pozaekonomicznych (strata małżonka, ojca).
*
Prawo wielkich liczb (zwanego też prawem Bernoulliego) zostało sformułowane w
XVIII w. przez szwajcarskiego matematyka Jakoba Bernoulliego, który w książce Ars
Conjectandi (1713)wyraził je następująco: „Z prawdopodobieństwem dowolnie bliskim 1
można się spodziewać, iż przy dostatecznie wielkiej liczbie prób częstotliwość danego
zdarzenia losowego będzie się dowolnie mało różniła od jego prawdopodobieństwa”.
26
Ekonomiczne skutki zdarzeń
Osobowo-majątkowe
Szkody lub obciążenia
finansowe wskutek
wypadku, choroby, śmierci
czysto majątkowe
strata/zysk
w mieniu lub
dochodach
zobowiazania
(w tym odpowiedzialność cywilna)
Rys.2.1. Ekonomiczne skutki zdarzeń
Źródło: opracowanie własne na podstawie B.Hadyniak 2010b, s.26.
Mimo że nie istnieje jedna, powszechnie akceptowana klasyfikacja ryzyka, dla
potrzeb ubezpieczeń wypracowano metody oceny prawdopodobieństwa i skutków finansowych zmaterializowania się określonego rodzaju ryzyka. Umożliwia
to przewidywanie i oszacowanie wysokości szkód związanych z danym rodzajem ryzyka. Spośród wielu możliwych rodzajów ryzyka ubezpieczyciele wyodrębnili te, które podlegają ochronie ubezpieczeniowej. Są to ryzyka ubezpieczalne.
Techniki ubezpieczeniowe opierają się na wykorzystania matematyki i rachunku prawdopodobieństwa. Na przykład znając dane na temat wypadków
drogowych w Polsce, można obliczyć częstotliwość ich występowania i średnią
wartość szkód związanych z wypadkami komunikacyjnymi. To z kolei wpływa
na koszt polis w ubezpieczeniach komunikacyjnych.
Ubezpieczenie nie chroni przed wszystkimi następstwami określonych zdarzeń
losowych, ale pozwala przynajmniej zniwelować ich negatywne skutki finansowo-ekonomiczne. Przykładowo: posiadając polisę auto casco, w razie kradzieży
samochodu odzyskamy sumę ubezpieczenia, która pozwoli w pełni lub w znacznym stopniu zrekompensować tę stratę. Mimo to możemy do końca odczuwać
uraz psychiczny i obawę przed kradzieżą auta. Tej niedogodności nie da się
wyeliminować za pomocą ubezpieczenia komunikacyjnego.
Ryzyko ubezpieczalne należy do szerszej kategorii ryzyka o charakterze ekonomicznym. Oznacza to, że muszą istnieć określone wartości ekonomiczne,
27
które mogą być zagrożone (określa się to mianem interesu ubezpieczeniowego). W przeciwnym wypadku ubezpieczenie traci sens.
Ryzyko ubezpieczalne to takie ryzyko, które za pomocą techniki ubezpieczeniowej jest wysoce przewidywalne.
Ryzyko ubezpieczalne musi być ryzykiem mierzalnym.
Stopień niepewności związanej z tym ryzykiem musi być możliwy do ustalenia
za pomocą prawdopodobieństwa statystycznego, a wartość szkód związanych z
tym ryzykiem mierzalna w pieniądzu.
Ryzyko podlegającego ubezpieczeniu dotyczy zdarzeń losowych. Ani ubezpieczony, ani też ubezpieczyciel nie mogą mieć wpływu na to, czy zdarzenie
objęte ubezpieczeniem się pojawi i jaki będzie jego skutek. Jeżeli np. ubezpieczony umyślnie spowoduje szkodę (np. uszkodzenie karoserii samochodu), to
ubezpieczyciel ma obowiązek odmówić wypłaty odszkodowania. Wszyscy
ubezpieczeni opłacają składkę, a tylko niektórzy doznają negatywnych następstw zdarzeń losowych. Tym niemniej należą do określonej wspólnoty ryzyka
objętego ubezpieczeniem. W razie wystąpienia szkody mają prawo do wypłaty
sumy ubezpieczenia, z reguły wielokrotnie przekraczającej wartość opłaconej
składki. Na tym polega sens ekonomiczny ubezpieczeń. Ubezpieczeniowa metoda ochrony przed ryzykiem zakłada właśnie losowość.
Zdarzenie losowe o negatywnych skutkach nazywa się wypadkiem losowym.
Wypadki losowe powodują różnorodne materialne konsekwencje lub silnie odczuwane potrzeby. Wypadków losowych może być nieskończenie wiele, ale
tylko część z nich stanowi przedmiot ubezpieczenia (asekuracji).
Wypadek ubezpieczeniowy - zdarzenie losowe powodujące szkodę majątkową
albo ujemne następstwa dotyczące życia lub zdrowia osoby, objęte umową
ubezpieczeniową. W związku z wypadkiem ubezpieczeniowym ubezpieczyciel –
na mocy określonych relacji prawnych wynikających z ubezpieczenia – zobowiązany jest wypłacić odszkodowanie lub świadczenie.
Ubezpieczenia obejmują z zasady tak zwane ryzyka czyste, gdzie istnieje jedynie możliwość pojawienia się straty lub szkody. Natomiast ryzyka spekula28
tywne, czyli takie, gdzie może wystąpić zarówno strata, jak i zysk, nie podlegają
ubezpieczeniu.
Istnieją również rodzaje ryzyka, które dotyczą szkód o charakterze masowym
(np. powódź, trzęsienie ziemi, huragany, ogromne pożary). Tego rodzaju ryzyka
– tzw. ryzyka katastroficzne – mogą spowodować tak dużą skalę roszczeń o
odszkodowanie, że ich wypłata mogłaby przekroczyć możliwości ubezpieczycieli (nawet wspomaganych przez reasekurację). Stąd też wiele zakładów ubezpieczeń celowo unikają przejmowania na siebie tego typu ryzyka, uznając je za
nieubezpieczane. Dlatego trudno jest (a czasem będzie to wręcz niemożliwe)
ubezpieczyć dom wybudowany na terenach zalewowych. Niektórzy ubezpieczyciele nie podejmują się także ubezpieczenia od ryzyka o dużym stopniu zmienności (gdy nie wiadomo, jak duża może być w przyszłości skala ryzyka oraz
wielkość ewentualnych związanych z nim szkód).
2.3. Kontrola ryzyka
Pełne wyeliminowanie ryzyka nie jest możliwe, ale w miarę postępów wiedzy
na temat różnych rodzajów ryzyka możliwe jest przynajmniej częściowe jego
opanowanie.
Kontrola ryzyka związanego z występowaniem zdarzeń (wypadków) losowych to złożony, wieloetapowy proces (por. J.Handschke, J.Monkiewicz, red.,
2010, s. 37-39), stanowiący efekt działań podejmowanych na gruncie określonej,
niepełnej wiedzy (niepełnej, ponieważ wszystkich przyszłych zdarzeń losowych
przewidzieć się nie da). Kontrola ryzyka realizowana jest w dwóch perspektywach poznawczych:
· perspektywy narażenia wartości na ryzyko,
· podatności wartości na oddziaływanie zdarzenia.
Wiedza o czynnikach i uwarunkowaniach ryzyka pozwala na zmniejszenie
narażenia się na ryzyko, podejmowanie działań prewencyjnych, zapobiegawczych. Z kolei wiedza o podatności wartości na oddziaływanie zdarzenia pozwala zwiększyć odporność wartości na występowanie zdarzeń losowych Pozwala
również zmniejszać szkody, kiedy już zdarzenie nastąpiło.
Jednym ze sposobów zmniejszania podatności na skutki określonych zdarzeń
losowych jest izolowanie (np. wodoszczelne grodzie na statku, umożliwiające
izolowanie zalanej części ładowni od pozostałych i uratowanie przynajmniej
części transportowanego ładunku). Także przygotowanie i uruchomienie w razie
29
potrzeby procedur awaryjnych pozwala zmniejszyć straty, ratować ludzi i
mienie, a następnie odbudować wartość utraconego mienia.
Do opanowania ryzyka można podejść także w inny sposób, niż analiza czynników i prawdopodobieństwa ryzyka oraz podatności na zdarzenia losowe i minimalizowania szkód. Na przykład D.Apgar dzieli ryzyka na poznawalne i niepoznawalne (losowe) i stosownie do tego podziału proponuje różne sposoby
opanowania ryzyka (por. D.Apgar, 2008, s. 2008 i nast.; cyt za: J.Handschke,
J.Monkiewicz, red., 2010, s.38).
Podstawowe sposoby opanowania ryzyka niepoznawalnego (losowego) to:
· zachowanie ryzyka (ang. risk retention),
· dzielenie się ryzykiem (ang. risk shering),
· przeniesienie ryzyka (ang. risk transfer),
· unikanie ryzyka (ang. risk avoidance).
Zachowanie ryzyka (retencja ryzyka) polega na tym, że całość ryzyka pozostaje po stronie podmiotu narażonego na ryzyko. Może być to działanie nieświadome, wynikające z braku świadomości ryzyka czy braku przezorności. Retencja
ryzyka może też polegać na samofinansowaniu skutków możliwych szkód. W
przypadku zdarzeń losowych powodujących relatywnie niewielkie straty zastosowanie metody samofinansowania może mieć uzasadnienie. Ale w odniesieniu
do ryzyka niepoznawalnego (losowego) powodującego duże szkody (np. zniszczenie domu wskutek pożaru lub powodzi) taki sposób opanowania ryzyka jest
nieskuteczny
W ramach retencji ryzyka niektóre przedsiębiorstwa mogą zastosować samoubezpieczenie. Jeśli w przedsiębiorstwie obejmującym duża liczbę jednostek
organizacyjnych (zwłaszcza wielozakładowym) występuje dużo podobnych
rodzajów ryzyka lub duża liczba zdarzeń losowych związanych z jednym rodzajem ryzyka, to istnieje możliwość oszacowania przyszłych strat za pomocą technik ubezpieczeniowych. Na tej podstawie firma może podjąć decyzję o powołaniu do życia zależnego towarzystwa ubezpieczeniowego (captive insurance
company). Najwięcej towarzystw ubezpieczeniowych typu captive działa w
USA i w Wielkiej Brytanii, w innych krajach ta forma samoubezpieczenia jest
jeszcze stosunkowo słabo rozpowszechniona, choć stopniowo nabiera znaczenia
(por. P. Shimer Y. Sonsino 2002, s. 1).
Dziele się (współdzielenie) ryzykiem polega na tym, że podmioty narażone
na ryzyko ponoszą wspólnie skutki zdarzeń losowych. Taki charakter miały
opisane w rozdziale 1 historyczne formy dzielenia się ryzykiem np. w karawa30
nach kupieckich czy w transporcie morskim. Podmioty dzielące się ryzkiem
mogą utworzyć wspólny fundusz ryzyka na pokrycie ewentualnych szkód.
Przeniesienie ryzyka (cedowanie ryzyka, transfer ryzyka) to przeniesienie
skutków zdarzeń losowych na inny podmiot niż pierwotnie obarczony ryzykiem.
Przeniesienie może mieć charakter częściowy lub całkowity. Z reguły ryzyko
przenoszone jest na podmioty, które są w stanie lepiej kontrolować ryzyko niż
cedujący.
W ubezpieczeniach mamy do czynienia z kombinacją współdzielenia się ryzykiem (risk sharing) i przeniesienia ryzyka (risk transfer).
Ubezpieczyciel tworzy anonimową wspólnotę ryzyka (uczestniczy nie muszą
się znać), gromadzi składki i tworzy fundusz ubezpieczeniowy, z którego – w
przypadku zajścia objętych ubezpieczeniem zdarzeń losowych – wypłacana jest
kompensata szkód na z góry określonych warunkach.
Z kolei unikanie ryzyka sprowadzić można głownie do unikania narażenia się
na ryzyko. Zastosowanie tej metody nie zawsze jest możliwe – ani w działalności gospodarczej (z natury narażonej na ryzyko), ani w życiu prywatnym.
2.4. Ryzyko w logistyce
W każdej działalności gospodarczej – w tym także w logistyce – podmioty
gospodarujące musza działać i podejmować decyzje na gruncie ograniczonej,
niedoskonałej, niepełnej wiedzy oraz w zmiennych warunkach otoczenia, w
okolicznościach niepozwalających w pełni przewidzieć dokładnie przyszłego
rozwoju sytuacji (np. rynkowej, politycznej, dotyczącej nowych technologii
itp.). Jest zatem oczywiste, że funkcjonowanie wszystkich przedsiębiorstw obarczone jest ryzykiem, ale stopień i rodzaj tego ryzyka jest zróżnicowany, zależy
od charakteru prowadzonej działalności.
W zarządzaniu współczesnymi łańcuchami dostaw występuje także różnego
rodzaju ryzyko (por. D.Kisperska, S.Krzyżaniak, red., 2009, s. 400). Jedną z
przyczyn ryzyka jest to, że droga, jaka pokonuje towar w łańcuchu dostaw od
producenta poprzez dostawce (lub wielu dostawców) do finalnego nabywcy i
konsumenta, może być bardzo długa. Współcześnie mamy do czynienia z postępującym procesem globalizacji, znoszeniem tradycyjnych barier politycznoprawnych, coraz silniejszym wzajemnym powiązaniem gospodarek i rynków w
31
skali światowej, otwieraniem dostępu do rynków i zasobów, przenoszeniem
części lub całości produkcji określonych wyrobów do odległych geograficznie
państw (np. do Chin czy innych państw Dalekiego Wschodu). Łańcuchy dostaw
stają się coraz dłuższe i bardziej skomplikowane, a co za tym idzie także bardziej narażone na ryzyko, niż jeszcze kilkanaście lat temu.
GLOBALIZACJA
,
RYNEK
KATASTROFY NATURALNE
TERRORYZM
LEAN MANAGEMENT
RYZYKO
OUTSOURCING
W PROCESACH
PRZESTĘPCZOŚĆ
UZALEŻNIENIE OD
INFRASTRUKTURY
LOGISTYCZNYCH
PRZEPŁYW I OCENA INFORMACJI
DYNAMIKA PROCESÓW
Rys. 2.2. Czynniki ryzyka w procesach logistycznych
Źródło: opracowanie własne na podstawie W.Machowiak 2009 b, s. 404.
W łańcuchu dostaw można wyróżnić trzy zasadnicze kategorie ryzyka:
· ryzyko wynikające z zagrożeń zewnętrznych o charakterze siły wyższej, niezależnych od woli i działań podmiotów gospodarczych (za
przykład posłużyć mogą znów wydarzenia w Japonii, kraju wysoko
rozwiniętym gospodarczo, także zaawansowanym pod względem logistyki, gdzie wskutek trzęsienia ziemi wybuchł m.in. pożar, w wyniku
którego zniszczonych zostało setki gotowych do wyekspediowania samochodów przeznaczonych na eksport);
· ryzyko związane z konsekwencjami działań podejmowanych przez
poszczególne organizacje w łańcuchu dostaw;
· ryzyko specyficzne dla łańcuchów dostaw, wynikające z samej istoty
tej formy powiązań między podmiotami gospodarczymi.
Pierwsza kategoria ryzyka z zasady nie jest możliwa do wyeliminowania za
pomocą działań podejmowanych przez podmioty gospodarujące, a przeciwdzia32
łanie ryzyku sprowadza się do redukcji jego możliwych skutków (działanie reaktywne). Co najwyżej przedsiębiorstwa mogą dokonać wyboru lokalizacji swojego biznesu na terenach mniej zagrożonych katastrofami naturalnymi, zwiększyć
nacisk położony na bezpieczeństwo (procedury stosowane w transporcie i magazynowaniu, odpowiednie konstrukcje budynków użytkowanych w celach gospodarczych itp.). Ochroną przed skutkami zmaterializowania się tego typu ryzyka
stanowić mogą właśnie ubezpieczenia.
Ubezpieczenia gospodarcze wobec tego i innych rodzajów ryzyka, z jakim
boryka się przedsiębiorstwo logistyczne, mogą pełnić funkcję prewencyjną*
(np. działania edukacyjne służące zmniejszeniu liczby i negatywnych następstw
wypadków, doradztwo w skutecznym zabezpieczeniu składowanego lub przewożonego mienia, co może być bardzo przydatne w firmie logistycznej).
Druga kategoria ryzyka związanego z działalnością przedsiębiorstw współpracujących w łańcuchu dostaw obejmuje różnego typu zagrożenia (por. rys.
2.2):
· ryzyko w działalności operacyjnej (awarie, wypadki przy pracy itp.), finansowej (np. problemy z pozyskaniem potrzebnego kapitału lub z jego
spłata, ryzyko kursów walutowych, ryzyko stóp procentowych itp.) oraz
kadrowej,
· ryzyko rynkowe (wahania popytu, konkurencja, relacje z partnerami
biznesowymi),
· ryzyko związane ze zmianami zachodzącymi w otoczeniu biznesu (np.
zmiany technologii, przepisów prawnych itp.),
· ryzyko związane z wprowadzaniem nowych metod zarządzania strategicznego (np. lean management – „wyszczuplone zarządzanie”, outsourcing – przenoszenie części funkcji przedsiębiorstwa do podwykonawców zewnętrznych w celu obniżenia kosztów stałych itp.); działania te z
jednej strony zwiększają konkurencyjność firmy, ale z drugiej kreują
nowe zagrożenia (np. szpiegostwo przemysłowe ze strony podwykonawców, którym powierzono w ramach outsorcingu określone zadania i
dostęp do informacji o firmie);
· ryzyko związane z działalnością przestępczą i terrorystyczną (np. napady piratów na statki przewożące towary u wybrzeży Somalii);
*
Na temat funkcji ubezpieczeń szerszej – patrz rozdział 3, punkt 3.2.
33
·
ryzyko występujące w procesach logistycznych w tzw. obszarze ICT
(technologie inforacyjno-komunikacyjne);
· ryzyko związane z dużą zmiennością warunków, w jakich realizowane
są procesy logistyczne (choćby zmiany pogody wpływające na bezpieczeństwo w transporcie, często nieprzewidywalne i gwałtowane zmiany
polityczne).
Czynniki (faktory) ryzyka zestawione na rysunku 2.2. powodują różnego
rodzaju zagrożenia.
Ubezpieczenia, inne metody
i instrumenty redukcji ryzyka
Identyfikacja
i zrozumienie zagrożeń
Analiza i
ocena
ryzyka
Wybór
działań,
ustalenie
priorytetów
Wdrożenie
działań
Monitoring, kontrola,
korekty
Rys. 2.3. Elementy procesu zarządzania ryzkiem
Źródło: opracowanie własne na podstawie W.Machowiak 2009, s. 407.
Typowe zdarzenia związane z ryzykiem w procesach logistycznych to:
· problemy związane z realizacją dostawy (termin – opóźnienie lub
zbyt szybka dostawa, niewłaściwa ilość lub jakość dostarczonych
produktów, problemy z elastycznością dostaw wobec zmiennych
warunków rynkowych);
· problemy po stronie popytu (zmiany warunków, wycofywanie się
odbiorców, niestabilny rynek itp.).
Niezależnie od tego, czy ryzyko związane z działalnością gospodarczą w
dziedzinie logistyki związane jest z czynnikami zewnętrznymi (np. opóźnienie
dostaw z powodu zatorów wywołanych gwałtownym pogorszeniem pogody lub
strajkiem dokerów), czy też stanowi element wewnętrznej, świadomej gry i kalkulacji podejmowanej w przedsiębiorstwie (np. ryzyko związane z wprowadza34
niem na rynek nowego produktu) firmy starają się utrzymać ryzyko pod kontrolą.
W celu rozpoznania i ograniczenia ryzyka wprowadza się systemy zarządzania
ryzykiem w przedsiębiorstwie (ERM – Enterprise Risk Management). Schemat
takie systemu przedstawia rysunek 2.3.
W procesie zarządzania ryzykiem w przedsiębiorstwach logistycznych, na
etapie wyboru działań służących do redukcji ryzyka (trzeci element procesu na
rys. 2.3) można oczywiście wybrać różne metody i instrumenty służące do realizacji tego celu. Jedną z metod może być np. wybór innej, mniej ryzykownej
trasy przewozu towarów czy inne zmiany w łańcuchu dostaw. Innym rozwiązaniem (stosowanym alternatywnie lub równolegle) jest wykorzystanie metody
ubezpieczeniowej wobec zidentyfikowanych w przedsiębiorstwie logistycznym
rodzajów ryzyka. Wiele z tych rodzajów ryzyka to ryzyka ubezpieczalne. Stosowanie metody ubezpieczeniowej w procesie zarządzania ryzykiem w przedsiębiorstwie to obecnie standardowe działanie. Oczywiście, wszystkich rodzajów
ryzyka w działalności gospodarczej nie można uniknąć czy choćby zredukować
ich negatywne następstwa za pomocą ubezpieczeń. Tym niemniej zakres ubezpieczeń mających zastosowanie w procesie zarządzania ryzykiem przedsiębiorstwa logistycznego jest na tyle szeroki, że pozwalają one w istotny sposób
zmniejszyć ewentualne negatywne następstwa różnego rodzaju zdarzeń losowych i ich wpływ na funkcjonowanie i kondycję finansową firmy.
W logistyce rozumianej jako zarządzanie całym łańcuchem dostaw występuje
wiele rodzajów ryzyka.
Przyczyny i okoliczności powstania ryzyka (faktory ryzyka) mogą być związane
z działaniami podejmowanymi przed przedsiębiorstwo lub jego kontrahentów w
łańcuchu dostaw, ale mogą też wynikać ze zjawisk i procesów niezależnych od
człowieka (np. katastrofy naturalne).
Zarządzanie łańcuchem dostaw obejmuje również zarządzanie ryzykiem.
Jedną z metod ograniczenia różnych rodzajów ryzyka występującego w łańcuchu dostaw jest metoda ubezpieczeniowa.
Systemowe zarządzanie ryzkiem, z wykorzystaniem różnych, dopasowanych do konkretnej firmy i jej potrzeb ubezpieczeń oraz innych, pozaubezpiecz35
niowych metod ograniczenia negatywnych następstw realizacji różnego rodzaju
ryzyka, poprawia konkurencyjność przedsiębiorstwa oraz korzystanie wpływa
na jego wizerunek. Przykładowo: ubezpieczenie ładunku (cargo) przez spedytora
w razie zdarzeń losowych pozwala zrekompensować ewentualną utratę lub
uszkodzenie powierzonego mu przez klienta mienia. Podnosi to wiarygodność i
wzmacnia wizerunek przewoźnika, który mógłby poprzestać na klauzulach wyłączających jego odpowiedzialność w razie niezależnych od niego zdarzeń losowych (np. katastrof naturalnych).
Warto przy tym pamiętać, że dla przedsiębiorstwa działającego w obszarze
logistyki dobry wizerunek (np. pewność, bezpieczeństwo, terminowość dostawy) ma ogromną wartość, często nie mniejszą niż zasoby materialne (majątek
rzeczowy i finansowy), jakim firma dysponuje.
Pytania kontrolne
1.Wyjaśnij różnicę między ryzykiem a niepewnością.
2. Podaj przykładowe faktory ryzyka.
3. Podaj przykłady ryzyka ubezpieczalnego i ryzyka nieubezpieczalnego.
4. Na czym polega transfer ryzyka?
5. Czym jest samoubezpieczenie i jakie mogą być korzyści zastosowania tej
formy opanowania ryzyka losowego (niepoznawalnego)?
6. Jakie rodzaje ryzyka występują współcześnie w łańcuchu dostaw?
7. Jak oceniasz poziom ryzyka występującego w procesach logistycznych w
porównaniu do ryzyka w innych dziedzinach działalności gospodarczej?
Literatura zalecana
1.Hadyniak B. (2010): Przewidywalność, wartość i ryzyko, w: J.Handschke,
J.Monkiewicz (red.) (2010): Ubezpieczenia. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Poltext, Warszawa, rozdział I, s. 15-42.
2. D.Kisperska-Moroń, S.Krzyżaniak (red.) (2009): Logistyka, Instytut Logistyki
i Magazynowania, Poznań, część 7, s. 400-413.
36
3. Ronka-Chmielowiec W., (red.) (2002): Ubezpieczenia. Rynek i ryzyko, Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, rozdział 5, s. 129-140.
3. Wieczorek-Kosmala M. (2010): Ochrona ubezpieczeniowa przedsiębiorstwa,
w: B.Hadyniak, J.Monkiewicz (red.) (2010): Ubezpieczenia w zarządzaniu ryzykiem przedsiębiorstwa. Podstawy, tom 1, Wydawnictwo Poltext, Warszawa, s.
53-71.
37
ROZDZIAŁ 3.
FUNKCJE, ZASADY DZIAŁANIA I KLASYFIKACJA UBEZPIECZEŃ
3.1. Istota i definicja ubezpieczenia
Do obrony przed negatywnymi skutkami zdarzeń losowych stosuje się różne
metody. Zanim wyjaśnimy, na czym polega metoda ubezpieczeniowa, przyjrzyjmy się innym metodom, stosowanym w przeszłości i współcześnie.
Jak wcześniej wskazano1, początkowo ludzkie próbowali walczyć nie tylko ze
skutkami zdarzeń losowych, co z samymi zdarzeniami. Stosowali metody tłumiące (represywne), starając się zatrzymać lub usunąć zdarzenie, które już wystąpiło (por. Łazowski 1998, s. 12).
Stopniowo coraz większego znaczenia nabierały metody zapobiegawcze
(prewencyjne). One również nakierowane były na same zdarzenie, a nie jego
skutki. Miały na celu uniemożliwienie wystąpienia zdarzenia losowego lub
przynajmniej ograniczyć jego rozmiary czy też intensywność (np. używanie
materiału odpornego na ogień jako działania zapobiegające wystąpieniu pożaru).
Jednak działania represywne oraz prewencyjne w wielu przypadkach okazały
się niewystarczające. Stąd też konieczne stało się wypracowanie metod nakierowanych na kompensatę negatywnych skutków zdarzeń losowych, którym nie
udaje się zapobiec. Taką metodą jest m.in. samoubezpieczenie. Samodzielne
zgromadzenie odpowiednio wysokiego funduszu dla pokrycia ewentualnych
strat w przypadku niektórych rodzajów zdarzeń losowych jest możliwe, ale z
reguły trudne i stanowi bardzo poważne obciążenie finansowe. Niektóre zdarzenia losowe mogą spowodować tak poważne szkody, że ich skompensowanie w
ramach samoubezpieczenia nie byłoby możliwe (np. pożar domu). Ponadto,
gromadzenie ogromnego funduszu na wypadek zdarzeń losowych ze środków
własnych byłoby działaniem nieracjonalnym ekonomicznie, ponieważ odbywałoby się kosztem bieżącej konsumpcji i realizacji wielu ważnych potrzeb życiowych (por. W.Sułkowska, red. 2007, s.25).
Rozwiązaniem alternatywnym wobec wskazanych metod obrony przed negatywnymi następstwami zdarzeń losowych jest zastosowanie metody ubezpieczeniowej.
1
Por. punkt 1.1. niniejszego podręcznika.
38
W literaturze przedmiotu spotkać można wiele definicji ubezpieczenia, odwołujących się do różnych ujęć teoretycznych. Jedne z nich kładą nacisk na kwestię
kompensaty szkód (teoria szkód), inne natomiast na zaspokajanie określonych
potrzeb (teoria potrzeb).
W myśl pierwszego ujęcia, ubezpieczenie jest urządzeniem mającym na celu
wyrównanie szkód finansowych spowodowanych przez różnego rodzaju wydarzenia losowe. Można też powiedzieć, że ubezpieczenie umożliwia zastąpienie
niepewnej, lecz dużej straty, strata pewną, lecz niedużą (składka ubezpieczeniowa).
Z punktu widzenia teorii potrzeb ubezpieczenie można zdefiniować jako pokrywanie potrzeb licznych, zagrożonych określonym rodzajem ryzyka jednostek.
Często w odniesieniu do ubezpieczeń stosuje się definicję, zgodnie z którą ubezpieczenie jest urządzeniem celowym przeznaczonym do tego, aby zaspokajać
określone potrzeby podmiotów gospodarczych oraz osób fizycznych związane z
występowaniem ryzyka.
W polskiej literaturze często stosowana jest definicja J.Łazowskiego. Mimo że
została sformułowana w latach trzydziestych XX w., nie straciła na aktualności.
„Ubezpieczeniem nazywamy urządzenie gospodarcze zapewniające pokrycie
przyszłych potrzeb majątkowych, wywołanych u poszczególnych jednostek
przez zdarzenia losowe odznaczające się pewną prawidłowością w drodze rozłożenia tego ciężaru na wiele jednostek, którym zagrażają te same zdarzenia losowe”
(J.Łazowski 1998, s. 13-14)
Ubezpieczenie jest urządzeniem gospodarczym, ma na celu pokrycie potrzeb
majątkowych związanych w wystąpieniem negatywnych następstw zdarzeń losowych. Zaspokajanie innych potrzeb nie jest celem ubezpieczenia.
(Por. J.Łazowski 1998, s. 14)
Różnorodne definicje ubezpieczeń formułowane na gruncie nauk prawnych i
ekonomicznych zgodne są co do tego, że ubezpieczenie (asekuracja) jest metodą
zabezpieczenia się przed negatywnymi skutkami wypadków losowych. Jednak
określenie istoty ubezpieczenia i mechanizmu jego funkcjonowania wymaga
doprecyzowania, co stanowi istotę ubezpieczenia (mechanizm jego działania) i
co jest przedmiotem ubezpieczenia.
39
Przedmiot ubezpieczenia – zarówno w kodeksie cywilnym, jak i w kodeksie
morskim – zdefiniowany jest jako każdy interes dający się wycenić w pieniądzu.
Ubezpieczenie zawiera dwa rozwiązania :
· mechanizm dzielenia się ryzykiem,
· mechanizm przeniesienia (transferu) ryzyka.
Dzielenie się ryzykiem oznacza wspólne ponoszenie przez wszystkich uczestników kosztów powstałych u niektórych z nich (stworzenie ubezpieczeniowej
wspólnoty ryzyka).
Transfer ryzyka oznacza powierzenie funkcji zarządzania funduszem zgromadzonym przez wspólnotę ryzyka oraz wypłaty świadczeń wyspecjalizowanym
podmiotom. Takim podmiotem może być samoorganizująca się grupa lub wyspecjalizowany usługodawca (towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych, zakład
ubezpieczeń). Transfer ryzyka na usługodawcę powoduje, że ma on określone
zobowiązania do kompensowania ekonomicznych skutków zdarzeń. Zobowiązania te znajdują prawne umocowanie w przepisach prawa i umowie ubezpieczenia.
Ubezpieczenie – jako konstrukcja finansowa – „to mechanizm polegający na
tym, że ubezpieczający zasila fundusz wspólnego ryzyka, z którego ci spośród
nich, którzy ponieśli szkody wynikające z tego ryzyka, otrzymują kompensaty
skutków tych szkód (dzielenie się ryzykiem) od ubezpieczyciela (transfer ryzyka)”.
(B.Hadyniak, T.Szumlicz 2010, s. 50).
Istotą ubezpieczeń jest repartycja.
Odpowiedzialność gwarancyjno-repartycyjna - to inaczej odpowiedzialność
w ramach ubezpieczeń. Jej podstawy prawne określone są w kodeksie cywilnym, a sprecyzowane w przepisach szczególnych, zwłaszcza w prawie ubezpieczeniowym.
Odpowiedzialność gwarancyjno-repartycyjna to współuczestnictwo potencjalnych sprawców szkód i osób nimi zagrożonych w tworzeniu ogólnego funduszu,
z którego wypłaca się odpowiednie odszkodowania lub świadczenia.
Część pojęć związanych z ubezpieczeniami zdefiniowanych zostanie w dalszej
części podręcznika, m.in. w rozdziale poświeconym umowie ubezpieczeniowej.
40
W tym miejscu wstępnie zdefiniujemy podstawowe terminy: ubezpieczonego,
ubezpieczającego, ubezpieczyciela, odszkodowania i świadczenia.
Ubezpieczony – osoba, której zagraża zdarzenie losowe i która w razie jego
wystąpienia uprawniona jest do świadczenia.
Ubezpieczający to podmiot zawierający ubezpieczenie i ponoszący z tego tytułu
określone koszty (głównie: opłacanie składek, ale mogą być inne koszty – np.
wymaganych przez firmę ubezpieczeniową badań, atestów itp.).
Ubezpieczyciel to wyspecjalizowana jednostka udzielająca ochrony ubezpieczeniowej.
Ubezpieczyciel zobowiązuje się, że w razie wystąpienia wypadku losowego
objętego ubezpieczeniem skompensuje w formie finansowej jego skutki na warunkach określonych w umowie ubezpieczeniowej oraz tzw. ogólnych warunkach ubezpieczenia (OWU).
Kompensata szkody wypłacana z racji szkód majątkowych nazywa się odszkodowaniem.
Kwoty wypłacane z tytułu szkód osobowych to świadczenia.
Warto zwrócić uwagę, że często ubezpieczony i ubezpieczający są tą samą
osobą. Jednak możliwa jest także sytuacja, gdy kto inny jest ubezpieczającym
(zawierającym umowę i opłacającym składkę), a kto inny ubezpieczonym
(uprawnionym do świadczeń). Na przykład pracodawca opłacający składkę z
tytułu ubezpieczenia wypadkowego jest ubezpieczającym, a pracownik - ubezpieczonym. Przykład z zakresu logistyki – komisant ubezpieczający towar klienta (komitenta).
3.2. Funkcje ubezpieczeń
Za najważniejszą, nadrzędną funkcję ubezpieczeń uważa się funkcję ochrony
ubezpieczeniowej. Ubezpieczenia pełnią również funkcję akumulacji kapitałowej oraz funkcję prewencyjna (por. J. Handschke 1998, s. 77-82). Te trzy funkcje – na co zwraca uwagę J.Handschke – mają charakter obiektywny, są imma41
nentnie związane z działalnością ubezpieczeniową. Nie spełniając tych funkcji
ubezpieczenia nie istnieją lub funkcjonują nieprawidłowo, wręcz szkodliwie dla
ubezpieczających oraz społeczeństwa.
Funkcja ochrony ubezpieczeniowej realizowana jest nie tylko w wymiarze
ekonomiczno-finansowym, ale również społecznym i psychologicznym. Kompensata strat występuje tylko w razie zajścia zdarzenia (wypadku) losowego, ale
ochrona ubezpieczeniowa trwa w całym okresie obowiązywania umowy – niezależnie od tego, czy zdarzenie nastąpiło, czy nie. Umożliwia to podmiotom gospodarującym podejmowanie działań obarczonych ryzykiem, których w przeciwnym razie nie byłyby w stanie zrealizować. Zwłaszcza dla mniejszych firm,
dysponujących niewielkimi zasobami i niemających możliwości tworzenia własnego funduszu na pokrycie ewentualnych strat w razie wystąpienia zdarzeń
losowych, korzystanie z ubezpieczeń jest często warunkiem podjęcia określonych przedsięwzięć gospodarczych. Ale także duże firmy, operujące często w
wielu krajach albo nawet w skali globalnej, nie mogą pozwolić sobie na rezygnację z ochrony ubezpieczeniowej. Warto zwrócić uwagę na ścisłe powiązanie
aspektów ekonomicznych i społecznych ubezpieczenia (por. Szumlicz 2009, s.
101). Funkcja ochronna polega na organizacji wspólnoty ryzyka, ściślej – ubezpieczeniowej wspólnoty ryzyka (aspektspołeczny), a także na ewentualnym pokryciu przyszłych potrzeb majątkowych (aspekt ekonomiczny).
Ubezpieczenia pełnią również funkcję akumulacji kapitału – środki ze składek ubezpieczeniowych trafiające do firm ubezpieczeniowych oraz kapitały
własne ubezpieczyciela są inwestowane i pomnażane na rynku kapitałowym.
Ponadto towarzystwa ubezpieczeniowe, jako każdy podmiot gospodarujący (w
tym przypadku: firma świadcząca specyficzne usługi niematerialne), muszą w
swoim działaniu stosować zasadę racjonalnego gospodarowania, a więc dbać o
to, żeby wywiązując się zobowiązań wobec klientów (ubezpieczonych) zachować jednocześnie płynność finansową (zdolność do regulowania bieżących zobowiązań) oraz rentowność (generowanie nadwyżki finansowej). Wymaga to
skalkulowania wysokości składek na odpowiednim poziomie oraz utrzymania
realnej wartości, a w miarę możliwości również stopniowego zwiększania kapitału własnego.
Funkcja prewencyjna (zapobiegawcza) ubezpieczeń polega na zmniejszeniu
prawdopodobieństwa realizacji ryzyka oraz jego skutków (por. Łańcucki 1996,
s. 15). Funkcja prewencyjna odnosi się do stymulowania zachowań czy też postaw ostrożnościowych po stronie ubezpieczonych (aspekt społeczny) oraz działalności zapewniającej ekwiwalentność funduszową (równowartość sumy skła42
dek z sumą ubezpieczeń) po stronie ubezpieczyciela (aspekt ekonomiczny – por.
Szumlicz 2009, s. 101).
Prewencja może mieć charakter materialny lub niematerialny. Materialna postać prewencji ubezpieczeniowej, polegająca na finansowaniu przez zakłady
ubezpieczeń konkretnych przedsięwzięć prewencyjnych (np. dodatkowe zajęcia
na temat przepisów ruchu drogowego w szkołach) nie odgrywa w ich działalności tak istotnej roli jak prewencja niematerialna, zwana też ogólną lub legislacyjną. Klasycznym przykładem tej ostatniej jest zasada nieodpowiedzialności
ubezpieczyciela za winę umyślną lub rażące niedbalstwo ubezpieczającego.
Firmy ubezpieczeniowe niekiedy partycypują w działaniach prewencyjnych
(np. wspierając policję poprzez dofinansowanie zakupu sprzętu czy akcji edukacyjnych w szkołach, współfinansowanie badań profilaktycznych), gdyż leży to w
ich interesie.
3.3. Klasyfikacja ubezpieczeń
Współcześnie ubezpieczenia są na tyle rozwinięte i różnorodne, że ich kompletna systematyzacja nie jest zadaniem prostym. Można w tym celu zastosować
wiele kryteriów klasyfikacyjnych: podział według przedmiotu objętego ochroną
ubezpieczeniową, na podstawie rodzaju instytucji świadczącej usługi ubezpieczeniowe, źródła finansowania, okresu obwiązywania umowy ubezpieczeniowej
etc.
Najczęściej stosowanym i uznawanym w literaturze przedmiotu za najważniejsze kryterium klasyfikacyjnym jest kryterium przedmiotowe. Jego podstawę
stanowi odpowiedź na pytanie, co stanowi przedmiot ochrony ubezpieczeniowej:
ryzyko dotyczące osób czy ryzyko odnoszące się do mienia?
Biorąc pod uwagę kryterium przedmiotowe, ubezpieczenia podzielić można na
osobowe i majątkowe. Z kolei ubezpieczenia majątkowe – na ubezpieczenia
rzeczowe oraz majątkowe w ścisłym znaczeniu (por. Łazowski 1998, s.23-24).
W ubezpieczeniach osobowych przedmiotem (czy też obiektem) jest życie i
zdrowie ludzkie. Do tej grupy ubezpieczeń zalicza się ubezpieczenia na życie,
ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków (NNW), inwalidztwa
lub choroby. Natomiast przedmiotem ubezpieczeń majątkowych są określone
dobra majątkowe: rzeczy (ubezpieczenia rzeczowe), uprawnienia majątkowe lub
majątek jako całość (ubezpieczenia majątkowe sensu stricto).
Do ubezpieczeń rzeczowych zalicza się m.in. ubezpieczenia od ognia, gradu
czy kradzieży. Ubezpieczenia majątkowe w ścisłym znaczeniu to ubezpieczenia
43
od odpowiedzialności cywilnej (negatywne następstwa zdarzeń losowych dotyczą całego majątku) oraz ubezpieczenia kredytu (negatywne następstwa zdarzeń
losowych objętych ubezpieczeniem dotyczą określonych praw majątkowych)
Również w ustawie z dn. z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej za podstawowy przyjęto właśnie podział na ubezpieczenia majątkowe i osobowe*.
Niektórzy autorzy za podstawowy przyjmują inny podział: na ubezpieczenia
społeczne (wypadkowe, rentowe, emerytalne, chorobowe) o charakterze powszechnym i obowiązkowym oraz ubezpieczenia gospodarcze, z reguły dobrowolne, obejmujące ubezpieczenia majątkowe i osobowe (por. W.Sułkowska
(red.) 2007, s. 35). Inny spotykany w literaturze podział to odróżnienie ubezpieczeń prywatnych oraz ubezpieczeń społecznych (socjalnych). Taką klasyfikację
przyjmuje m.in. J.Łazowski (Łazowski 1998, s. 25). Jeden z możliwych podziałów ubezpieczeń przestawia rys. 3.1.
RODZAJE UBEZPIECZEŃ
UBEZPIECZENIA GOSPODARCZE
MAJĄTKOWE
RZECZOWE
OSOBOWE
MAJĄTKOWE
SENSU
STRICTO
UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE
EMERYTALNE
RENTOWE
CHOROBOWE
WYPADKOWE
Rys. 3.1. Klasyfikacja ubezpieczeń oparta na kryterium przedmiotowym oraz
podziale na ubezpieczenia gospodarcze i społeczne
Źródło: opracowanie własne na podstawie Łazowski 1998, s. 23-25 oraz JędrasikJankowska 2009, s. 31.
*
Dz.U. 2003, Nr 124, poz. 1151 z późn. zm., art.1.
44
Uzupełnieniem dla podziału opartego na kryterium przedmiotowym może być
zastosowanie kryterium przystąpienia (dobrowolność lub przymus uczestnictwa). Na tej podstawie wyróżnia się ubezpieczenia dobrowolne oraz ubezpieczenia obowiązkowe.
W tym miejscu nasuwa się pytanie, czy wszystkie ubezpieczenia nie powinny
mieć charakteru dobrowolnego i po co stosować przymus prawny w tej dziedzinie. Otóż obowiązkowość ubezpieczeń ma swoje uzasadnienie – wszędzie tam,
gdzie wysokość szkód jest na tyle duża, że ich sprawca nie byłby w stanie sam
pokryć kosztu kompensaty szkody. Za przykład może posłużyć konieczność
pokrycia kosztu dożywotniego utrzymania osoby, która z winy tego sprawcy
uległa wypadkowi drogowemu i poniosła na tyle poważny uszczerbek na zdrowiu, że nie może więcej pracować i zdobyć środków utrzymania, a ponadto
wymaga kosztownego leczenia i rehabilitacji; tego typu szkody pokrywa obowiązkowe ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej, opłacane przez kierowców). Wielu sprawców wypadków drogowych nie byłoby w stanie z posiadanego majątku czy dochodów skompensować tego rodzaju szkód, wiec objęcie
ich obowiązkowym ubezpieczeniem jest jak najbardziej uzasadnione.
Istnieje też niebezpieczeństwo wystąpienia tzw. moralnego hazardu (moral
hazard) związanego z finansowaniem negatywnych następstw zdarzeń losowych. Dotyczy to zarówno zdarzeń losowych objętych ubezpieczeniami gospodarczymi, jak i ubezpieczeniami społecznymi.
Rozważmy przykład postępowania o charakterze moralnego hazardu w sferze
zabezpieczenia społecznego, gdzie mają zastosowanie ubezpieczenia społeczne.
Gdyby opłacanie składek na ubezpieczenie emerytalne było dobrowolne, a nie
obowiązkowe, to można przypuszczać, że spora część osób w ogóle nie opłacałaby składki licząc na to, że na starość społeczeństwo nie pozostawi ich bez
środków do życia. W tej sytuacji koszt dożywotniego utrzymania tej grupy lekkomyślnych osób musiałaby ze swoich podatków pokryć reszta społeczeństwa, a
więc także osoby przezorne, które opłaciły składki na swoje ubezpieczenie emerytalne. Stanowiłoby to dla nich podwójne obciążenie.
Rzadziej stosowana jest klasyfikacja ubezpieczeń oparta na kryteriach podmiotowych. Tymczasem klasyfikacja podmiotowa z oczywistych względów ma
istotne znaczenie, gdyż pozwala w przejrzysty sposób przedstawić dwie strony
rynku ubezpieczeniowego. Po stronie popytowej mamy do czynienia z przedsiębiorstwami i gospodarstwami domowymi wyrażającymi zapotrzebowanie
na ochronę ubezpieczeniową. Po stronie podażowej rynku (firmy oferujące usługi ubezpieczeniowe) występują zakłady ubezpieczeń o charakterze publicz45
nym (powstałe z inicjatywy państwa) oraz prywatne zakłady ubezpieczeń
(założone z inicjatywy prywatnej, z wykorzystaniem prywatnych zasobów).
Zakłady prywatne o charakterze komercyjnym (nastawione na zysk) działają w
formie organizacyjno-prawnej spółki akcyjnej (S.A.). Ale istnieją także zakłady
ubezpieczeniowe o charakterze non profit (nienastawione na generownie zysku),
działające w formie towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych (TUW) – por. rys.
3.2.
POPYTOWA STRONA RYNKU
PODMIOTY KORZYSTAJĄCE
Z OCHRONY UBEZPIECZENIOWEJ
PODAŻOWA STRONA
RYNKU
PODMIOTY ŚWIADCZĄCE
USŁUGI UBEZPIECZENIOWE
PRYWATNE ZAKŁADY
UBEZPIECZEŃ
PRZEDSIĘBIORSTWA
SA
GOSPODARSTWA
DOMOWE
TUW
PUBLICZNE ZAKŁADY
UBEZPIECZEŃ
SA
TUW
Rys. 3.2. Klasyfikacja ubezpieczeń oparta na kryterium podmiotowym
oraz kryterium inicjatywy zorganizowania ubezpieczenia (prywatnej lub publicznej)
Źródło: opracowanie własne na podstawie Hadyniak, Szumlicz 2010, s. 77.
46
3.3. Ustawowa klasyfikacja ubezpieczeń
W ustawie z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej* do-
konano klasyfikacji ubezpieczeń poprzez wyróżnienie działów i grup
ubezpieczeń. Ponieważ nazewnictwo działów ubezpieczeń w klasyfikacji
ustawowej może być nieco mylące, a jej znajomość jest niezbędna do
szybkiego odnajdywania konkretnego rodzaju ubezpieczenia dopasowanego do charakteru działalności przedsiębiorstwa logistycznego, celowe
wydaje się przytoczenie i objaśnienie klasyfikacji ustawowej.
Zasadniczy ustawowy podział ubezpieczeń sprowadza się do wyróżnienia dwóch dużych działów (w obrębie działu znajdują się grupy ubezpieczeń):
·
·
Dział I. Ubezpieczenia na życie,
Dział II. Pozostałe ubezpieczenia osobowe oraz ubezpieczenia majątkowe.
Towarzystwa ubezpieczeniowe działające w Dziale I musza mieć w swojej
nazwie określenie „na życie” lub słowo „life”(ang. życie). Istnieje wymóg rozdzielenia usług ubezpieczeniowych oferowanych w Dziale I i Dziale II, a więc to
samo towarzystwo ubezpieczeniowe czy towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych
nie może oferować jednocześnie ubezpieczeń życiowych i majątkowych. Zdarza
się, ze w ramach jednej grupy kapitałowej (np. PZU) dwa odrębne towarzystwa
ubezpieczeniowe zapewniają ochronę ubezpieczeniową w ramach ramach ubezpieczeń na życie oraz ubezpieczeń majątkowych. Mimo ewentualnych powiązań
kapitałowych czy wspólnej działalności marketingowej, musza być to de facto
dwie odrębne firmy.
Dział I. Ubezpieczenia na życie (ubezpieczenia życiowe) obejmuje:
· Ubezpieczenia na życie.
· Ubezpieczenia posagowe, zaopatrzeniowe dzieci.
· Ubezpieczenia na życie związane z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym.
· Ubezpieczenia rentowe.
· Ubezpieczenia wypadkowe i chorobowe, jeśli stanowią uzupełnienie
ubezpieczeń wymienionych w punktach 1-4.
*
Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej, Dz.U. z 2003 r., Nr
124, poz. 1151, z późn. zm.
47
Jak łatwo zauważyć, nazwa całego działu pokrywa się z jedną z grup ubezpieczeń należących do tego działu. Może to być bardzo mylące. Warto wiec zapamiętać, że w ramach ubezpieczeń na życie mieści się także kilka innych grup
ubezpieczeń związanych z ryzykiem osób.
Dział II. Pozostałe ubezpieczenia osobowe oraz ubezpieczenia majątkowe
zawiera:
· Ubezpieczenia wypadku ( w tym – wypadków przy pracy i chorób zawodowych).
· Ubezpieczenia choroby.
· Ubezpieczenia casco pojazdów lądowych, z wyjątkiem pojazdów
szynowych.
· Ubezpieczenia casco pojazdów szynowych.
· Ubezpieczenia casco żeglugi morskiej i śródlądowej.
· Ubezpieczenia casco statków powietrznych.
· Ubezpieczenia przedmiotów w transporcie (niezależnie od każdorazowo stosowanych środków transportu).
· Ubezpieczenia spowodowane żywiołami (ogień, woda, burze, eksplozje, inne żywioły, energia jądrowa, osunięcia ziemi, tapnięcia, inne
klęski żywiołowe).
· Ubezpieczenia pozostałych szkód rzeczowych, wywołane przez grad,
mróz i inne przyczyny.
· Ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej związanej z posiadaniem
i użytkowaniem statków powietrznych (łącznie z ubezpieczeniami
przewoźników).
· Ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za żeglugę morską i śródlądową.
· Ubezpieczenia pozostałej odpowiedzialności cywilnej.
· Ubezpieczenia kredytu.
· Gwarancje ubezpieczeniowe.
· Ubezpieczenia różnych ryzyk finansowych.
· Ubezpieczenia ochrony prawnej.
· Ubezpieczenia świadczenia pomocy prawnej na korzyść osób, które popadły w kłopoty w podróży lub w czasie nieobecności w miejscu zamieszkania.
Grupy ubezpieczeń w Dziale II szczególnie przydatne w logistyce oznaczono pogrubioną czcionką, ale oczywiście także pozostałe rodzaje ubezpieczeń
48
Działu I i Działu II w miarę potrzeb mogą mieć zastosowanie w tej dziedzinie
działalności gospodarczej.
Pytania kontrolne
1.
2.
3.
4.
Czym różni się ubezpieczenie od samoubezpieczenia?
Na czym polega transfer ryzyka w ubezpieczeniach?
Co oznacza podział ryzyka w ubezpieczeniach?
Według jakich kryteriów można podzielić ubezpieczenia? Podaj przykład jednej z klasyfikacji ubezpieczeń.
5. Wymień główne działy wyróżnione w ustawowej klasyfikacji ubezpieczeń.
Literatura zalecana
1. Handschke J. (1998): Funkcje i zasady ubezpieczeń gospodarczych, w:
Sangowski T.(red.) (1998): Ubezpieczenia gospodarcze, Poltext, Warszawa.
2. Łazowski J. (1998): Wstęp do nauki o ubezpieczeniach, Lex Wydawnictwo Prawnicze, Sopot, s.23-26.
3. Jędrasik-Jankowska I. (2009): Pojęcie i konstrukcje prawa ubezpieczenia społecznego, Wydawnictwo Lexis-Nexis, Wydanie 2, Warszawa,
s.109-114.
4. Szumlicz T. (2009): Ubezpieczenia. W sprawie zastrzeżenia terminologicznego, “Studia Ubezpieczeniowe”, nr 1/2009.
49
ROZDZIAŁ 4.
UMOWA UBEZPIECZENIA
4.1. Umowa ubezpieczenia podstawą prawnego stosunku ubezpieczenia
W życiu społecznym bardzo ważną rolę odgrywają instytucje. Można je rozumieć i definiować na wiele sposobów (por. M.Ratajczak 2005, s. 65). W szerokim rozumieniu, instytucje można podzielić na dwie grupy: instytucjeorganizacje oraz instytucje-normy. Instytucje-normy to przede wszystkim przepisy (normy) prawne regulujące różnego obszary ludzkiej aktywności, ale także
normy nieformalne, utrwalone w świadomości społecznej, społecznie akceptowane wzorce zachowań.
Aby można było skutecznie wykorzystać metodę ubezpieczeniowa dla ograniczenia negatywnych następstw różnego rodzaju ryzyka występującego w działalności logistycznej, potrzebne są zarówno określone instytucje-organizacje (w
typ przypadku są nimi towarzystwa ubezpieczeń działające w formie organizacyjno-prawnej spółki akcyjnej lub w formie towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych), jak i instytucje-normy.
Do podstawowych instytucji-norm, na których bazuje działalność ubezpieczeniowa, należą:
·
·
·
·
normy prawne zawarte przede wszystkim w Kodeksie cywilnym* i w
ustawie o działalności ubezpieczeniowej,**
wzorce umowne (ogólne warunki ubezpieczenia, w skrócie: OWU),
oświadczenia woli stron umowy ubezpieczeniowej,
zasady współżycia społecznego oraz określone zwyczaje.***
W logistyce najczęściej wykorzystywane są ubezpieczenia gospodarcze,
zarówno obowiązkowe, jak i dobrowolne. Bazują one na cywilnoprawnej
umowie ubezpieczenia. To ona stanowi źródło wszystkich praw i obowiązków
*
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.
**
Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej, Dz.U. nr 124, poz.
1151 z późn. zm.
***
Por. W. Sułkowska (red.), 2007, s. 43. Por też: M.Orlicki (2002), s. 1.
50
obydwu stron stosunku ubezpieczenia. Ubezpieczenie jest instytucją prawną.
Pomiędzy podmiotami ubezpieczenia powstaje relacja natury prawnej. Polega
ona na tym, że zakład ubezpieczeń od ubezpieczającego, a ubezpieczający od
zakładu ubezpieczeń może żądać określonego zachowania. Każda ze stron, do
której kierowane są odpowiednie żądania, winna je spełnić. Ten stan prawnego
powiązania, istniejący pomiędzy ubezpieczającym a zakładem ubezpieczeń, to
prawny stosunek ubezpieczenia.
Znajomość podstawowych elementów umowy ubezpieczenia (kontraktu ubezpieczeniowego) jest przydatna we wszystkich typach ubezpieczeń. Nie są to
kwestie czysto teoretyczne – w razie wystąpienia szkody ubezpieczeniowej właśnie umowa stanowi podstawę do wypłaty świadczeń czy ewentualnego dochodzenia roszczeń w sytuacjach spornych. Źle skonstruowana umowa ubezpieczeniowa nie spełni swojej roli, ponieważ nie będzie prawnie wiążąca lub nie pozwoli na rzeczywistą ochronę przed ryzykiem.
Zawarcie umowy ubezpieczenia powoduje powstanie stosunku prawnego (stosunku ubezpieczenia), który reguluje wzajemne prawa i zobowiązania stron
umowy: ubezpieczającego oraz zakładu ubezpieczeń (ubezpieczyciela).
Ubezpieczyciel zobowiązany jest na mocy umowy do wypłacenia odszkodowania lub umówionej sumy pieniężnej w razie wystąpienia określonego zdarzenia
związanego z ryzykiem objętym ubezpieczeniem (wypadek ubezpieczeniowy).
W zamian za to ubezpieczający zobowiązany jest do opłacenia składki ubezpieczeniowej (jednorazowo lub w ratach).
Obowiązek ubezpieczyciela ma charakter warunkowy, to znaczy powstaje tylko
wówczas, gdy wystąpi wypadek ubezpieczniowy. Natomiast obowiązek ubezpieczającego (zapłata składki) ma charakter bezwarunkowy.
Zgodnie z obowiązującym w Polsce prawem, stosunek ubezpieczenia może
być nawiązany jedynie w drodze zawarcia umowy (zasada umowności ubezpieczeń). Stąd wniosek, że zawierając umowę ubezpieczenia należy dołożyć staranności, aby dobrze chroniła ona interesy obu stron. Zawarcie umowy powodu-
51
je powstanie stosunku ubezpieczenia, który ma jednak oprócz samej umowy
(kontraktu) szersze podstawy w obowiązujących przepisach prawa.
Umowa ubezpieczenia została scharakteryzowana m.in. w przepisach kodeksu
cywilnego (k.c.)*, w artykule 805:
„§1. Przez umowę ubezpieczenia ubezpieczyciel zobowiązuje się, w zakresie
działalności swego przedsiębiorstwa, spełnić określone świadczenie w razie
zajścia przewidzianego w umowie wypadku, a ubezpieczający zobowiązuje się
zapłacić składkę.
§2. Świadczenie ubezpieczyciela polega w szczególności na zapłacie:
1) przy ubezpieczeniu majątkowym – określonego odszkodowania za
szkodę powstała wskutek przewidywanego w umowie wypadku;
2) przy ubezpieczeniu osobowym – umówionej sumy pieniężnej, renty lub
innego świadczenia w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku
w życiu osoby ubezpieczonej”.
Z powyższej definicji wynika, że zobowiązanie ubezpieczyciela do wypłaty
określonych świadczeń ma ścisły związek z zajściem wypadku ubezpieczeniowego w okresie obowiązywania umowy ubezpieczeniowej. Jest to zobowiązanie
o charakterze warunkowym. Wypadek ubezpieczeniowy, o którym mowa w
umowie ubezpieczenia, musi mieć cechy zdarzenia losowego, o których była już
mowa wcześniej (zdarzenie przyszłe, niepewne, następujące wbrew lub niezależnie od woli ubezpieczającego lub ubezpieczonego)*.
Pewien wyjątek stanowi umowa ubezpieczenia na życie. Wypadek ubezpieczeniowy objęty umową, czyli śmierć (utrata życia), nie jest zdarzeniem niepewnym – wiadomo, że na pewno nastąpi, ale nie wiadomo kiedy. Niepewnym
elementem jest więc moment śmierci.
Kodeks cywilny jest cennym źródeł regulacji prawnych (instytucji-norm) dotyczących działalności ubezpieczeniowej. W artykułach 805-820 uregulowano
kwestie ogólne (m.in. definicja ubezpieczenia, jego istota, ogólne warunki ubezpieczenia, termin spełnienia świadczenia), w art. 821-828 – umowę ubezpiecze*
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.
*
W art. 2 Ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej zdarzenie
losowe zdefiniowane zostało jako „niezależne od woli ubezpieczającego zdarzenie przyszłe i niepewne, którego nastąpienie wywołuje uszczerbek w dobrach osobistych lub
dobrach majątkowych, po stronie ubezpieczającego lub innej osoby objętej ochroną
ubezpieczeniową”.
52
nia majątkowego, a w art. 829-834 umowę ubezpieczenia osobowego. Regulacje
kodeksu cywilnego maja charakter ramowy, ich uszczegółowieniem są przepisy
zawarte w ustawie o działalności ubezpieczeniowej i innych aktach prawnych.
Przepisów zawartych w kodeksie cywilnym nie stosuje się do – ważnych z
punktu widzenia logistyki – ubezpieczeń morskich oraz do ubezpieczeń pośrednich (reasekuracji)**.
Umowę ubezpieczenia zakwalifikować można do umów kauzalnych, czyli
przyczynowych. Oznacza to, że efekt pojedynczego stosunku ekonomicznego
uzależniony jest od istnienia kauzy, czyli przyczyny prawnej. Umowa ubezpieczeniowa jest umową o świadczenie usług. Przedmiotem umowy jest zatem
określona usługa, w tym przypadku: zapewnienie ochrony ubezpieczeniowej, a
ceną za jej wykonanie – opłacona składka.
4.2. Strony umowy ubezpieczenia i podmioty stosunku ubezpieczeniowego
Umowę ubezpieczenia zawierają ubezpieczyciel i ubezpieczający. Jednak
stosunek ubezpieczenia (prawna relacja dotycząca ochrony ubezpieczeniowej
przed określonym ryzykiem) może obejmować więcej podmiotów: ubezpieczonego, uposażonego lub poszkodowanego.
Warto pamiętać, że zgodnie z obowiązującymi przepisami usługi w zakresie
ochrony ubezpieczeniowej świadczyć może wyłącznie ubezpieczyciel (zakład
ubezpieczeń).* Ubezpieczyciel musi posiadać stosowne zezwolenia na prowadzenie działalności. Aby uzyskać stosowne zezwolenia (licencje), niezbędne jest
spełnienie określonych warunków (por. B.Hadyniak, J.Monkiewicz (red.)
(2010), s.199) :
· funkcjonowanie w ściśle określonej formie organizacyjno-prawnej (jak
wcześniej wskazano, może to być spółka akcyjna lub towarzystwo
ubezpieczeń wzajemnych);
**
Por. art. 820 k.c., Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz.U. nr 16,
poz. 93 z późn. zm.
*
Ustawa o działalności ubezpieczeniowej, op. cit., art. 5 i 6. Umowa zawarta z podmiotem nie będącym zakładem ubezpieczeń jest nieważna, nie powoduje stosunku ubezpieczeniowego.
53
·
·
zakaz zajmowania się inną działalnością niż ubezpieczeniowa,
prowadzenie działalności wyłącznie w jednym z dwóch działów – w
dziale I (ubezpieczenia na życie) lub dziale II (inne ubezpieczenia osobowe i ubezpieczenia majątkowe).
Ubezpieczającym – czyli druga stroną zawierającą umowę ubezpieczenia,
będącą podmiotem prawa cywilnego – może być osoba fizyczna, osoba prawna
lub inna organizacja nie posiadająca osobowości prawnej. Podstawowym obowiązkiem ubezpieczającego oprócz zawarcia umowy jest opłacenie składki
ubezpieczeniowej. Jest on także zobowiązany do deklaracji ryzyka (art. 815§1
k.c.), zawiadamiania o zmianie ryzyka (art. 815§2 k.c.) oraz do zmniejszania
/ratowania szkody (art. 826§1 k.c.).
Z reguły umowy ubezpieczenia zawierane są na własną rzecz (tzw. ubezpieczenie własnego interesu), ale mogą być zawarte także w interesie osób trzecich (np. pracodawca w firmie spedycyjnej ubezpiecza swoich pracowników od
odpowiedzialności cywilnej, właściciel biura turystycznego wykupuje dla swoich klientów-uczestników wycieczki ubezpieczenia turystyczne czy ubezpieczenia od nieszczęśliwych wypadków).
Umowa ubezpieczenia na rzecz osoby trzeciej może być zawarta w dwóch
formach:
– umowy ubezpieczenia na rzecz osoby trzeciej sensu stricto,
– umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek.
Jest to dość istotne rozróżnienie, mające swoje umocowanie w kodeksie cywilnym** . W przypadku umowy ubezpieczenia na rzecz osoby trzeciej sensu
stricto przedmiotem ubezpieczenia jest interes ubezpieczającego, natomiast osoba trzecia (uprawniony) może zrealizować swoje uprawnienie tylko w ściśle
określonych sytuacjach. Przykładowo: właściciel niewielkiej firmy rodzinnej
świadczącej usługi transportowe, oprócz ubezpieczeń swoich pracowników (np.
ubezpieczania O.C.) postanawia dodatkowo zabezpieczyć swoja rodziny na wypadek własnej śmierci lub kalectwa. Zawiera w tym celu ubezpieczenie na życie
i wykupuje dodatkową opcję – ubezpieczenie od trwałego i całkowitego
uszczerbku na zdrowiu. W razie śmierci właściciela tej firmy osobą uprawnioną
do otrzymania świadczenia z tytułu umowy ubezpieczenia na życie są osoby
wskazane przez niego w umowie, np. osobą uprawnioną do otrzymania świadczenia (zwaną też uposażoną) może być żona. W trakcie trwania umowy ochro**
Kodeks cywilny, op. cit., art. 808.
54
ną ubezpieczeniową objęty był oczywiście tylko właściciel firmy, a nie jego
małżonka.
Ubezpieczonym jest osoba, której życie, zdolność do pracy lub mienie są objęte
ochroną ubezpieczeniową.
Z reguły ubezpieczony jest też ubezpieczającym – wyjątek stanowią umowy
ubezpieczenia na rzecz osoby trzeciej.
Uposażonym jest osoba uprawniona do otrzymania określonej kwoty na wypadek śmierci ubezpieczonego.
W ubezpieczeniu na cudzy rachunek uprawnienia wynikające z umowy ubezpieczeniowej przysługują ubezpieczonemu, natomiast ubezpieczający ma wpływ
na umowę ubezpieczenia w ten sposób, że może rozwiązać lub zmienić umowę
oraz jest dysponentem polisy ubezpieczeniowej. Przykładem tego typu umów
mogą być umowy grupowego ubezpieczenia na życie zawieranego przez pracodawcę z ubezpieczycielem dla pracowników firmy.
W przedsiębiorstwach logistycznych zarządzających łańcuchem dostaw w
szerokim zakresie stosowane są ubezpieczenia majątkowe. Z reguły ubezpieczający (w tym przypadku: przedsiębiorstwo logistyczne) dokonuje ubezpieczenia
czyjegoś interesu majątkowego (np. ochrona towaru powierzonego przez klienta) we własnym imieniu. Trudno przecież wyobrazić sobie, aby tysiące klientów
dużej firmy spedycyjnej ubezpieczały się we własnym imieniu. Nie oznacza to,
że w określonych sytuacjach firma spedycyjna może zażądać, aby jej klient
ubezpieczył we własnym imieniu lub doubezpieczył (zawarł dodatkowo we własnym imieniu umowę ubezpieczeniową równolegle do standardowego ubezpieczenia opłaconego przez spedytora) drogocenną przesyłkę (np. przewóz czy
magazynowanie dzieł sztuki).
4.3. Istotne składniki umowy ubezpieczenia
Aby dany kontrakt miał charakter umowy ubezpieczenia, powinien zawierać
określone postanowienia. Prawidłowo skonstruowana i prawnie wiążąca umowa
ubezpieczenia zawiera następujące elementy:
· wskazanie zdarzenia ubezpieczeniowego (wypadku ubezpieczeniowego), objętego ubezpieczeniem;
· interes ubezpieczeniowy,
· składkę ubezpieczeniową,
55
· świadczenie ochrony ubezpieczeniowej,
· świadczenie pieniężne ubezpieczenia,
· okres ubezpieczenia,
· sumę ubezpieczenia i sumę gwarancyjną.
Pojęcia te zostały obszernie omówione w literaturze przedmiotu z zakresu
prawa i ubezpieczeń*. W tym rozdziale poprzestaniemy na ich zdefiniowaniu i
zwięzłej charakterystyce (na podstawie: B.Hadyniak, J.Monkiewicz (red.)
(2010), s.185-199).
Zasadniczym elementem konstrukcji umowy ubezpieczenia jest zdefiniowanie
zdarzenia ubezpieczeniowego (wypadku ubezpieczeniowego).
Zdarzenie ubezpieczeniowe (zgodnie z art. 805 k.c.) to wskazany w umowie
wypadek, w razie zajścia którego zakład ubezpieczeń (ubezpieczyciel) zobowiązuje się spełnić określone świadczenie.
Wypadek ubezpieczeniowy to zdarzenie losowe, które ma szkodliwe następstwa, występuje ze statystyczną prawidłowością, jest nadzwyczajne i niezależne od woli osoby nim dotkniętej (określenie zawarte w art.2. ust.1, pkt. 18
ustawy o działalności ubezpieczeniowej).
Wypadek ubezpieczeniowy powoduje zmianę w sytuacji osobistej lub majątkowej ubezpieczonego, jednak nie zawsze musi to być zmiana o szkodliwych
następstwach. Na przykład w niektórych ubezpieczeniach osobowych wypadkiem ubezpieczeniowym może być np. dożycie określonego wieku (w ubezpieczeniach na życie). Stąd też definicja ustawowa wypadku ubezpieczeniowego
dobrze pasuje do ubezpieczeń majątkowych, przy ubezpieczeniach osobowych
wymaga pewnej modyfikacji – może bowiem odnosić się do zdarzeń losowych o
następstwach ocenianych neutralnie lub pozytywnie, ale rodzących określone
potrzeby finansowe.
Zdarzenie ubezpieczeniowe (wypadek ubezpieczeniowy) objęte ubezpieczeniem musi być możliwe. Gdyby zaistnienie wypadku ubezpieczeniowego było
wykluczone, umowa ubezpieczenia będzie nieważna.
Pojęcie interesu ubezpieczeniowego jest trudniejsze do zdefiniowania.
*
Por. A.Wąsiewicz 2002, M.Orlicki 2004.
56
Interesem ubezpieczeniowym będącym przedmiotem ubezpieczenia w ubezpieczeniach majątkowych może być każdy interes majątkowy, który nie jest
sprzeczny z prawem i który daje się wycenić w pieniądzu.
Interesem ubezpieczeniowym w ubezpieczeniach osobowych nie jest uzyskanie
odszkodowania proporcjonalnego do wartości przedmiotu ubezpieczenia, lecz
określonego świadczenia (określonej w umowie kwoty), którego wielkość uzależniona jest głownie od możliwości opłacenia odpowiedniej składki przez
ubezpieczonego.
Bardzo ważnym elementem każdej umowy ubezpieczeniowej jest składka
ubezpieczeniowa. Bez jej opłacenia umową nie może być zawarta. Podstawa
wymiaru składki nie może być ustalana dowolnie. Jej podstawą, zgodnie z przepisami prawa, powinny być dwa czynniki: czas ponoszenia odpowiedzialności
przez ubezpieczyciela oraz korelacja z ryzykiem wystąpienia wypadku.
Składka ubezpieczeniowa stanowi stanowi zapłatę ubezpieczającego na rzecz
ubezpieczyciela za przyjęcie ryzyka na określony czas.
Jeśli zatem z jakiś powodów ochrona ubezpieczeniowa ulegnie skróceniu (np.
sprzedaż ubezpieczonego samochodu w trakcie obowiązywania umowy ubezpieczenia), ubezpieczony ma prawo do zwrotu część składki za okres, kiedy nie
będzie już korzystał z ochrony ubezpieczeniowej.
Zawierając umowę ubezpieczenia, ubezpieczyciel przejmuje na siebie odpłatnie określony rodzaj ryzyka na ściśle określony okres.
Świadczenie ochrony ubezpieczeniowej – to ponoszenie przez ubezpieczyciela
ryzyka zapłaty określonej sumy pieniężnej w przypadku zajścia wypadku przewidzianego w umowie ubezpieczenia.
W przypadku, gdy nastąpi przewidziany w umowie ubezpieczenie wypadek
ubezpieczeniowy (zdarzenie losowe), ubezpieczyciel rekompensuje jego następstwa w formie zapłaty określonej kwoty pieniędzy.
57
Świadczenia pieniężne ubezpieczyciela mają charakter:
– w ubezpieczeniach majątkowych - odszkodowania za szkodę powstałą
wskutek objętego umową ubezpieczeniowa wypadku,
– w ubezpieczeniach osobowych – określonej w umowie sumy pieniężnej
płatnej jednorazowo, renty wypłacanej okresowo lub dożywotnio lub innego
przewidzianego w umowie świadczenia w razie wystąpienia wypadku ubezpieczeniowego (utraty życia, zdrowia, zdolności do pracy itp.).
Mimo że w obu rodzajach ubezpieczeń występuje świadczenie pieniężne, należne w sytuacji, kiedy wystąpi określony wypadek ubezpieczeniowy, to jednak
między ubezpieczeniem majątkowym a osobowym występują istotne różnice. Nie chodzi jedynie o oczywista różnicę przedmiotu ubezpieczenia, ale także
fundamentalne zasady określania wysokości świadczenia.
W ubezpieczeniach majątkowych (a z tego typu ubezpieczeń najczęściej
korzysta przedsiębiorstwo logistyczne) ma zastosowanie zasada odszkodowania. W myśl tej reguły prawa ubezpieczeń majątkowych świadczenie ubezpieczeniowe stanowi odszkodowanie za szkodę spowodowaną wypadkiem ubezpieczeniowym. Wysokość odszkodowania jest uzależniona od stopnia utraty wartości przedmiotu ubezpieczenia, odszkodowanie nie może przewyższyć wartości
poniesionej szkody i w ten sposób wzbogacić ubezpieczonego.
Jak trafnie ujął to J.Łazowski, „ubezpieczenia ma na celu pokrycie potrzeb, nie
zaś wzbogacenie się albo zabawę. Potrzeby musza być potrzebami przyszłymi.
Dla ubezpieczenia istotny jest moment niepewności, a potrzeba już istniejąca
tego momentu nie zawiera” (Łazowski 1998, s. 15).
Zasada odszkodowania ma zastosowanie wyłączenie do ubezpieczeń majątkowych.
W ubezpieczeniach osobowych wysokość świadczenia pieniężnego nie jest
ograniczona ogólnymi zasadami odszkodowawczymi, może być swobodnie
kształtowana w umowie. Na przykład suma ubezpieczenia na życie może wynieść 50 000 zł, ale równie dobrze można zawrzeć umowę ubezpieczenia na
milion złotych (jeśli ubezpieczony jest w stanie opłacić odpowiednio wysoką
składkę). Dzieje się tak dlatego, że nie istnieje wartość przedmiotu ubezpieczenia
Okres trwania umowy nie zawsze musi pokrywać się z okresem trwania
ochrony ubezpieczeniowej. Z zasady umowy ubezpieczenia mają charakter trwały, do ich wygaśnięcia potrzebne jest oświadczenie woli jednej ze stron.
58
Dla przedsiębiorstwa logistycznego dysponującego własnymi środkami transportu i korzystającego z obowiązkowych ubezpieczeń od odpowiedzialności
cywilnej istotne jest to, że zawarcie umowy ubezpieczenia OC z nowym ubezpieczycielem nie powoduje automatycznie wygaśnięcie umowy z ubezpieczycielem dotychczasowym. W tym celu przed upływem terminu trwania umowy trzeba przekazać lub przesłać dotychczasowemu ubezpieczycielowi wypowiedzenie
tej umowy. W przeciwnym wypadku dotychczasowy ubezpieczyciel może żądać
opłacenia składek z tytułu ciągłości ochrony ubezpieczeniowej, mimo że pojazd
ubezpieczony został w innym towarzystwie ubezpieczeniowym. To samo oczywiście dotyczy ubezpieczeń O.C. kierowców będących osobami fizycznymi*
Okres trwania umowy ubezpieczeniowej wyznacza ramy czasowe, w jakich
występuje odpowiedzialność ubezpieczyciela.
Nie oznacza to jednak, że już następnego dnia po upływie tego okresu ubezpieczyciel nie ma żadnych zobowiązań wobec ubezpieczonego. Jeśli np. wypadek
ubezpieczeniowy nastąpi pod koniec tego okresu, czy wręcz w ostatnim dniu, to
likwidacja szkody i wypłata odszkodowania nastąpi już po tym terminie.
______________________________________________________________
Przykład 4.1
Firma spedycyjna otrzymała od kilku ubezpieczycieli oferty zawarcia umowy
ubezpieczenia pojazdów samochodowych od wypadków, szkód powstałych na
postoju i kradzieży (auto casco). Zdecydowała się o wyborze usługi jednego
ubezpieczyciela, zapewniającego przy danej sumie ubezpieczenia (szacowana na
podstawie odpowiednich taryfikatorów wartości pojazdów) najniższe składki i
najdogodniejsze formy płatności (składka płatna w ratach).
*
Osoba fizyczna to prawne określenie człowieka w prawie cywilnym - od chwili urodzenia do chwili śmierci, w odróżnieniu od osób prawnych. Osoby fizyczne mają zdolność do czynności prawnych, uzależnioną jednak od spełnienia dalszych warunków
(m.in. wieku). Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się po osiągnięciu pełnoletności (w Polsce i w większości krajów – 18 lat), ograniczoną zdolność do
czynności prawnych od chwili ukończenia lat 13. Osobę prawną, w odróżnieniu od
osób fizycznych, definiuje się zazwyczaj jako trwałe zespolenie ludzi i środków materialnych w celu realizacji określonych zadań, wyodrębnione w postaci jednostki organizacyjnej wyposażonej przez prawo (przepisy prawa cywilnego) w osobowość prawną.
59
Agent ubezpieczeniowy przygotował projekt umowy, która podpisana została 20
grudnia 2010 r. na czas określony 12 miesięcy. Strony umowy uzgodniły, że
początkiem ochrony ubezpieczeniowej będzie dzień 1 stycznia 2011 r., a ostatnim dniem – 31 grudnia 2011 r.
Pierwsza składka opłacona została w dniu umowy, pozostałe będą regulowane
w przewidzianych w umowie terminach.
W całym okresie ochrony ubezpieczeniowej (1.01.2011 r. – 31.12.2011 r.) ubezpieczyciel zgodnie z umowa zapewnia świadczenie w postaci ochrony ubezpieczeniowej przed określonymi rodzajami ryzyka występującego w ruchu drogowym i eksploatacji samochodów.
Gdyby w dniu 31 grudnia 2011 r. nastąpiła szkoda objęta ubezpieczeniem, np.
kradzież samochodu, to po zgłoszeniu szkody nastąpi wypłata sumy ubezpieczenia (odszkodowania). Wypłata ta nie będzie zrealizowana natychmiast, tzw.
likwidacja szkody (sprawdzenie, czy wydarzenie ubezpieczeniowe faktycznie
zaszło, czy spełnione zostały wymienione w umowie warunki wypłaty odszkodowania) może potrwać np. parę tygodni.
________________________________________________________________
Chwila zawarcia umowy ubezpieczenia nie musi oznaczać rozpoczęcia ochrony ubezpieczeniowej. Stąd też zawarcie umowy ubezpieczenia określane jest
jako formalny, a początek obowiązywania ochrony ubezpieczeniowej jako materialny początek ubezpieczenia.
Tak więc świadczenia obu stron (obowiązek wypłaty odszkodowania ze strony
ubezpieczyciela, obowiązek opłacenia składek) nie kończą się automatycznie z
dniem upływu terminu ochrony ubezpieczeniowej, ale dopiero po zrealizowaniu
wynikających z umowy zobowiązań.
Najczęściej świadczenie ochrony ubezpieczeniowej rozpoczyna się następnego
dnia po zawarciu umowy, nie wcześniej niż od dnia następującego po dniu opłacenia składki. Możliwe jest jednak ustalenie innego dnia rozpoczęcia ochrony
ubezpieczeniowej.
4.4. Sposób zawarcia umowy ubezpieczenia i jej dokumentowanie
Zawarcie umowy ubezpieczenia wymaga zgodnego oświadczenia woli obu
zainteresowanych stron: ubezpieczającego i ubezpieczyciela. W języku
prawniczym oznacza to, że umowa ma charakter konsensualny (od słowa konsens – porozumienie). Co istotne, do zawarcia umowy nie jest potrzebna jakaś
szczególna forma. Oczywiście, najczęściej umowy ubezpieczenia zawierane są
60
w formie pisemnej, ale coraz częściej oświadczenie woli decydujące o zawarciu
ubezpieczenia wyrażane jest w rozmowie telefonicznej lub przez Internet (por.
Orlicki 2010, s. 128).
Z reguły to ubezpieczający składa ubezpieczycielowi ofertę zawarcia ubezpieczenia, a ubezpieczyciel decyduje o jej przyjęciu. To, że oferentem jest potencjalny ubezpieczający, wynika z faktu, że dysponuje on najpełniejsza wiedza o
przedmiocie ubezpieczenia. Ubezpieczający wskazuje, jaki interes majątkowy
lub jakie dobro osobiste chce ubezpieczyć. Ubezpieczyciel dobiera stosownie do
tego odpowiedni rodzaj ubezpieczenia, dokonuje kalkulacji ryzyka i wysokości
składki ubezpieczeniowej.
Do przygotowania umowy posłużyć może wniosek o zawarcie umowy przedłożony przez ubezpieczyciela. Sam wniosek nie jest jeszcze umową, lecz stanowi ofertę ubezpieczającego. Wniosek może stać się umową w przypadku tzw.
milczącego akceptu (braku odpowiedzi zakładu ubezpieczeń w ciągu 14 dni).
W formularzu wniosku o zawarcie umowy znajdują się często pytania dotyczące przedmiotu ubezpieczenia, a także okoliczności mających wpływ na
prawdopodobieństwo podlegającego ubezpieczeniu zdarzenia losowego (wypadku ubezpieczniowego). Informacje to potrzebne są ubezpieczycielowi do
oceny ryzyka i mają wpływ na wysokość składki (np. właściciel magazynu może
uzyskać korzystniejsze warunki ubezpieczenia od kradzieży, jeśli wykaże, że
dysponuje odpowiednim systemem zabezpieczeń i monitoringu).
Integralną część umowy ubezpieczeniowej stanowią ogólne warunki ubezpieczenia (OWU), w których sprecyzowane zostały prawa i obowiązki stron
umowy. Mają one charakter ramowy, ogólny, dotyczą całej grupy umów, stanowią określony wzorzec stosowany przez ubezpieczyciela. Tym niemniej są one
obowiązujące. Przed podpisaniem umowy ubezpieczający powinien zatem starannie zapoznać się z OWU. Ubezpieczający powinien mieć wystarczająco dużo
czasu, aby zapoznać się z wszelkimi istotnymi warunkami ubezpieczenia przed
jego zawarciem. Stąd tez OWU powinny być doręczane (lub przesłane drogą
elektroniczną) przed, a nie dopiero po zawarciu umowy. Niekiedy ubezpieczyciele na swoich stronach internetowych oferują bardzo uproszczony tryb zawierania umowy. Wystarczy, aby ubezpieczający „kliknął” myszką w odpowiedni
kwadracik, aby potwierdzić, że zapoznał się z ogólnymi warunkami ubezpieczenia, które ewentualnie może wyświetlić sobie na ekranie monitora bez możliwości ich wydrukowania. Wydaje się, że taka forma zapoznania się z OWU jest
niewystarczająca. Dla firmy logistycznej ubezpieczającej z reguły mienie dużej
wartości możliwość zapoznania się (właściwie: starannego przeanalizowania)
61
OWU ma kluczowe znaczenie. Jeśli ubezpieczyciel utrudnia zapoznanie się z
OWU, to wskazana jest duża ostrożność, jeśli nie wręcz zmiana ubezpieczyciela.
W artykule 812 kodeksu cywilnego określono minimalny zakres OWU. Ogólne warunki ubezpieczenia musza zawierać następujące elementy:
– przedmiot i zakres ubezpieczenia,
– sumę ubezpieczenia i warunki jej zmiany,
– sposób zawierania umowy ubezpieczenia,
– zakres i czas trwania odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń,
– prawa i obowiązki stron umowy,
– tryb, warunki, sposób oraz przesłanki i terminy wypowiedzenia umowy przez
ubezpieczającego lub ubezpieczyciela,
– sposób ustalania i opłacania składki ubezpieczeniowej,
– sposób indeksacji składki (jeżeli jest wymagana),
– sposób ustalania wysokości szkody oraz wypłaty odszkodowania lub innego
świadczenia,
– sposób i tryb dochodzenia roszczeń z umowy ubezpieczeniowej,
– informację o sądzie właściwym dla rozstrzygnięcia sporu mogącego wynikać z
danej umowy ubezpieczenia.
Zgodnie z wymogami prawa, zawarcie umowy ubezpieczeniowej powinno być
potwierdzone odpowiednim dokumentem. Najczęściej jest nim polisa. Stosowane są także inne dokumenty – legitymacja ubezpieczeniowa, tymczasowe zaświadczenie (wydawane w momencie zawarcia umowy do czasu wystawienia
polisy), certyfikat ubezpieczeniowy, list przewozowy.
Dokument ubezpieczenia zawiera wybrane, najważniejsze elementy umowy
ubezpieczenia. Dlatego polisy (czy innego dokumentu ubezpieczenia) nie
należy utożsamiać z umowa ubezpieczenia. Jest to potwierdzenie zawarcia
ubezpieczenia, ale – jak już wspomniano – oprócz tego dokumentu ważne są
ogólne warunki ubezpieczenia, do których się odwołuje. Ewentualne zagubienie,
kradzież czy zniszczenie dokumentu ubezpieczenia nie powoduje nieważności
umowy ubezpieczenia.
Przy ubezpieczeniach zawieranych masowo umowy ubezpieczenia mają charakter adhezyjny (zawierane są według gotowego schematu, na narzuconych
przez ubezpieczyciela warunkach, bez możliwości negocjacji).
Ogólne warunki ubezpieczenia są na tyle powszechnie stosowane, że często
stanowią także część umów negocjowanych indywidualnie.
62
Polisa to dokument, za pomocą którego ubezpieczyciel potwierdza zawarcie
umowy ubezpieczenia.
Polisa zawiera podstawowe elementy umowy ubezpieczeniowej: dane ubezpieczającego, ubezpieczonego (jeśli inne niż ubezpieczającego), ewentualnie
uposażonego z umowy ubezpieczenia, okres i sumę ubezpieczenia, rodzaj ubezpieczenia i postanowienia dodatkowe (precyzujące lub odmienne od treści ogólnych warunków ubezpieczenia).
Między świadczeniami obu stron umowy występuje korelacja. Jeśli z jakiś
powodów ubezpieczyciel nie będzie w stanie zapewnić ochrony ubezpieczeniowej przez cały okres ubezpieczenia, to jest on zobowiązany do zwrotu składki za
okres, gdy ochrona ubezpieczeniowa nie będzie realizowana. Ubezpieczony,
który zaprzestanie opłacania składek, nie może liczyć na to, że ochrona ubezpieczeniowa będzie realizowana. Chodzi zatem o to, aby świadczenia były adekwatne do poziomu ryzyka, a składka opłacana była za okres rzeczywistego
realizowania ochrony ubezpieczeniowej. Obie strony umowy ubezpieczeniowej
są wyposażone w odpowiednie instrumenty prawne, które pozwalają dochodzić
wzajemnych roszczeń związanych z zawarciem i realizacją umowy ubezpieczeniowej. Oczywiście, aby z tych instrumentów skorzystać, niezbędna jest znajomość odpowiednich przepisów prawnych oraz należyta staranność przy zawieraniu umów.
Wyróżnia się następujące sposoby zawierania umów ubezpieczenia:
· tryb ofertowy z różnymi jego modyfikacjami,
· tryb negocjacyjny (rokowania),
· tryb przetargowy ustawowy lub umowny.
Tryb ofertowy stosowany jest najczęściej. Tryb przetargowy jest wymagany
dla ubezpieczających oraz rodzajów ryzyka zawartych w ustawie o zamówieniach publicznych. W tym trybie zawierają umowy ubezpieczeniowe jednostki
sektora publicznego. Podstawę do konstruowania umów ubezpieczeniowych
stanowi w tym przypadku specyfikacja istotnych warunków zamówienia (SIWZ)
zawarta w umowie przetargowej. Zasadniczo tryb przetargowy stosowany jest
do dużych ryzyk (np. ubezpieczenie mienia dużej wartości).
Istnieje także możliwość ubezpieczenia określonego przedmiotu ubezpieczenia
(z reguły chodzi tu o przedmiot ubezpieczenia o dużej wartości, niekoniecznie
w formie materialnej, ale także praw autorskich, licencji itp) u dwóch lub więcej
63
ubezpieczycieli działających w porozumieniu, na podstawie jednej umowy
ubezpieczeniowej. Mamy wówczas do czynienia z koasekuracją.
„Koasekuracja jest ubezpieczeniem jednego ryzyka u wielu ubezpieczycieli,
świadomie i celowo w tym ubezpieczeniu uczestniczących. Przeważnie jest ona
przeprowadzona z inicjatywy ubezpieczyciela, który ryzyko pozyskał”.
(Łazowski 1998, s. 98)
Koasekuratorzy partycypują w ryzyku w określonych częściach (zwykle jest to
udział określony procentowo). Ubezpieczający zawiera kilka umów ubezpieczeniowych, każdy z ubezpieczycieli przejmuje na siebie część ryzyka i w razie
wystąpienia zdarzenia losowego kilku ubezpieczycieli odpowiada bezpośrednio
wobec ubezpieczonego. Dla ułatwienie kontaktu z ubezpieczonym, jeden z
ubezpieczycieli może przyjąć rolę prowadzącego. Ten rodzaj koasekuracji nazywa się się koasekuracją zewnętrzną.
Bardziej dogodnym rozwiązaniem koasekuracja wewnętrzna, w ramach
której tylko jeden ubezpieczyciel odpowiada za całe ryzyko wobec ubezpieczonego, a pozostali ubezpieczyciele – na podstawie umowy koasekuracji – ponoszą
odpowiedzialność na podstawie umowy koasekuracyjnej tylko w stosunku do
pierwszego ubezpieczyciela. Umowy koasekuracji z reguły zawierane są sporadycznie.
Koasekuracji nie należy mylić z reasekuracją. Reasekuracja służy nie tylko do
podziału ryzyka między ubezpieczycieli, ale także do ich przeniesienia w określonym zakresie na reasekuratora.
Reasekuracja jest umową, na mocy, której jeden zakład ubezpieczeń (zwany
cedentem) odstępuje całość lub część ubezpieczonego ryzyka, wraz z odpowiednią częścią składek, innemu zakładowi ubezpieczeń (zwanemu reasekuratorem), który ze swojej strony zobowiązuje się do zapłaty cedentowi odpowiedniej
części świadczeń wypłaconych ubezpieczającym.
Największe światowe towarzystwa reasekuracyjne to Munich Re i Swiss Re.
64
4.5. Ograniczenia odpowiedzialności ubezpieczyciela w ubezpieczeniach
gospodarczych
Warto wiedzieć, że w ubezpieczeniach gospodarczych towarzystwo ubezpieczeniowe nie zawsze wypłaci odszkodowanie pokrywające pełna wartość szkody. Istnieje szereg ograniczeń odpowiedzialności ubezpieczyciela zgodnych z
prawem, takich jak:
· odpowiedzialność proporcjonalna,
· ubezpieczenie „za pierwsze ryzyko”,
· techniczno-ubezpieczeniowe ograniczenie wysokości odszkodowania,
· zasada proporcjonalności w ubezpieczeniach wielokrotnych.
Punktem wyjścia do rozważań nad udziałem ubezpieczyciela i samego ubezpieczającego (ubezpieczonego) w kosztach pokrycia szkody jest zdefiniowanie
wartości ubezpieczenia.
„Wartość ubezpieczenia określana jest jako stosunek sumy ubezpieczenia
(kwota, na która ubezpieczono dany przedmiot) do wartości ubezpieczenia, tzn.
do rzeczywistej lub szacunkowej wartości przedmiotu ubezpieczenia”.
(Handschke 1998, s. 92).
Biorąc pod uwagę relację sumy ubezpieczenia do wartości przedmiotu ubezpieczenia, można wyróżnić trzy warianty:
1) niedoubezpieczenie – gdy suma ubezpieczenia jest mniejsza od wartości przedmiotu ubezpieczenia,
2) ubezpieczenie w pełnej wartości – gdy suma ubezpieczenia jest równa
wartości przedmiotu ubezpieczenia,
3) nadubezpieczenie - gdy suma ubezpieczenia przewyższa wartość
przedmiotu ubezpieczenia.
Zarówno ubezpieczenie w pełnej wartości, jak i naubezpieczenie umożliwiają
pełne pokrycie szkody losowej, a więc zapewniają pełność ochrony ubezpieczedniowej.
Trzeba jednak pamiętać o jednej z podstawowych zasad prawa cywilnego, jaką
jest zasada odszkodowania (zasada niesłusznego wzbogacenia się), mająca zastosowanie w ubezpieczeniach. Odszkodowanie nie może z zasady przekroczyć
65
wartości szkody*, nie może służyć do wzbogacenia się ubezpieczonego. Stąd też
nadubezpieczenie jest nieopłacane, gdyż za zawyżoną składkę nie zapewniaj
dodatkowych korzyści (por.Handschke 1998, s. 91-92).
Realizacja formułowanego w literaturze przedmiotu zlecenia (postulatu) zapewniania pełności ubezpieczenia w praktyce zależy oczywiście od możliwości
finansowych ubezpieczonego (ubezpieczjącego). Zależy jednak również od systemu odpowiedzialności za szkodę przyjętego przez zakład ubezpieczeń lub
ubezpieczajacego. Dla przedsiębiorstwa logistycznego – podobnie zresztą
jak dla innych przedsiębiorstw – znajomość technicznych aspektów finansowego pokrycia poziomu strat ma pierwszorzędne znaczenie.
Odpowiedzialność proporcjonalna polega na tym, że zakład ubezpieczeń
wypłaca odszkodowanie w wysokości pozostającej w takim stosunku do wielkości szkody, w jakim suma ubezpieczeniowa pozostaje do wartości przedmiotu
ubezpieczenia (wartości ubezpieczeniowej).
W tym systemie odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń za szkodę żadna szkoda nie będzie wyrównana w pełni – nawet wtedy, gdy jej wielkość jest niższa od
sumy ubezpieczenia.
(Handschke 1998, s. 92)
System odpowiedzialności proporcjonalnej zakłada udział własny ubezpieczającego (ubezpieczonego), a więc partycypowanie w części powstałej szkody.
Udział własny w szkodzie (ryzyko własne ubezpieczającego) oznacza, że odszkodowanie ubezpieczeniowe wypłacane ubezpieczającemu ulega zmniejszeniu
o ustalony procent lub kwotę udziału ubezpieczającego (ubezpieczonego) w
wartości powstałej szkody.
*
Wyjątek od tej zasady stanowi ubezpieczenie tzw. wartości nowej lub wartości odbudowy – w przypadku zniszczenia przedmiotu ubezpieczenia do ustalenia wysokości
należnego odszkodowania nie bierze się pod uwagę stopnia rzeczywista wartość zniszczonego przedmiotu (z uwzględnieniem uprzedniego naturalnego zużycia), lecz wartość
przedmiotu nowego.
66
Zastosowanie tej reguły ilustruje poniższa formuła obliczeniowa:
O U
=
S W
gdzie: O - odszkodowanie ubezpieczeniowe (odszkodowanie),
S - wysokość doznanej szkody (szkoda),
U - suma ubezpieczenia (ubezpieczenie),
W - wartość przedmiotu ubezpieczenia (wartość ubezpieczenia).
O = S×
U
W
______________________________________________________________
Przykład 4.2.
Właściciel niewielkiej firmy postanowił ubezpieczyć sprzęt biurowy wartości
5000 zł na kwotę 3000 zł. Był przekonany, że jego biuro jest bezpieczne, więc
wybrał mniejszą sumę ubezpieczenia, aby zapłacić niższą składkę. W wyniku
włamania zostały jednak skradzione dwa laptopy o łącznej wartości 4000 zł.
Jakie odszkodowanie zapłaci zakład ubezpieczeniowy?
Dane:
W = 5000 zł; U = 3000 zł; S = 4000 zł; O = ?
O = 4000 ×
3000
5000
= 2400 zł
Odpowiedź:
Ubezpieczyciel wypłaci odszkodowanie w kwocie 2400 zł.
Suma ubezpieczenia stanowi 60% wartości przedmiotu ubezpieczenia. W
związku z tym, zgodnie z zasadą odpowiedzialności proporcjonalnej, odszkodowanie stanowić będzie 60% wartości szkody (60% z 4000 zł = 2400 zł).
________________________________________________________________
67
Odpowiedzialność za pierwsze ryzyko stosowana jest najczęściej w przypadkach, gdy szkoda powstaje z natury swej jako częściowa lub przy zmiennych
stanach ilościowych i wartościowych mienia.
Odpowiedzialność za pierwsze ryzyko polega na tym, że zakład ubezpieczeń
wypłaca odszkodowanie w wysokości poniesionej szkody do wysokości sumy
ubezpieczenia (odszkodowanie pokrywa w całości szkodę do wysokości sumy
ubezpieczenia).
Jeżeli szkoda jest wyższa od sumy ubezpieczenia, to jej część wykraczająca
poza ramy określone sumą ubezpieczenia nie zostaje pokryta.
Zakład ubezpieczeń uznaje za ubezpieczoną w pełnej wartości dowolną część
mienia do granicy sumy ubezpieczenia, która to część jest wystawiona w pierwszej kolejności na działanie wypadku ubezpieczeniowego.
Do obliczenia wysokości odszkodowania można zastosować następującą formułę:
ìS, gdy S £ U
O = ïí
ïîU , gdy S > U
gdzie:
O - odszkodowanie ubezpieczeniowe (odszkodowanie),
S - wysokość doznanej szkody (szkoda),
U - suma ubezpieczenia (ubezpieczenie).
"Pierwsze ryzyko" - to szkoda do wysokości sumy ubezpieczenia.
"Drugie ryzyko" - to część szkody, która stanowi nadwyżkę powyżej sumy
ubezpieczenia i nie podlega pokryciu przez zakład ubezpieczeń (pozostaje całkowicie na ryzyku ubezpieczającego).
Należy także zwrócić uwagę na inne techniczne aspekty finansowego poziomu
pokrycia strat, takie jak:
· franszyza integralna,
· franszyza redukcyjna.
68
Franszyza integralna (warunkowa) polega na tym, że zakład ubezpieczeń
zwolniony jest z obowiązku wypłaty odszkodowania za szkodę, która nie przekroczyła ustalonego minimum (kwoty lub procentu) sumy ubezpieczenia bądź
też wartości ubezpieczeniowej.
Jeżeli szkoda przekroczy tę wysokość, to zakład ubezpieczeń odpowiada za
szkodę w pełnej wysokości.
Franszyzę warunkową ustanawia się głównie po to, aby uwolnić zakład ubezpieczeń od prowadzenia postępowań likwidacyjnych w znacznej liczbie spraw
dotyczących drobnych szkód, których koszty likwidacji mogłyby być większe
od wielkości szkody i są mało dokuczliwe dla ubezpieczonych.
Franszyza redukcyjna polega na tym, że odszkodowanie każdorazowo pomniejszone zostaje o określony procent lub określona sumę
Stosowanie franszyzy redukcyjnej uzasadnia się potrzebą wyłączenia drobnych
szkód, które nie są z reguły typowymi szkodami losowymi, lecz naturalnymi
ubytkami (np. wysychanie czy parowanie ubezpieczonych towarów) czy też
mogą występować w ładunkach masowych (por. Handschke 1998, s. 93). Franszyza redukcyjna ma najczęściej zastosowanie w ubezpieczeniach towarów. A
ponieważ w logistyce mamy bardzo często do czynienia właśnie z ubezpieczeniami towarów (w magazynie, w transporcie etc.), warto wiedzieć o tym, że z
reguły spod odpowiedzialności ubezpieczyciela wyłączone są równego typu
ubytki naturalne, takie jak wysychanie, parowanie w ubezpieczonym mieniu czy
też różnice wagowe.
________________________________________________________________
Przykład 4.3.
Wartość przedmiotu ubezpieczenia W = 10 000 zł. Franszyza integralna (FI) =
3%. Oznacza to, że zakład ubezpieczeń nie ponosi odpowiedzialności za szkodę,
jeżeli jej wartość jest mniejsza lub równa 300 zł (3% z 10 000 zł = 300 zł):
1. S £ 300 zł; O = 0 zł.
2. 2. S = 301 zł; O = 301 zł.
________________________________________________________________
69
Franszyza bezwarunkowa (redukcyjna) polega na tym, że zakład ubezpieczeń
obniża kwotę wypłaconego odszkodowania ubezpieczeniowego o określoną
sumę lub ustalony procent wartości przedmiotu ubezpieczenia. Następuje to w
każdym przypadku szkody, przy każdej wysokości szkody, tj. niezależnie od
tego, czy szkoda franszyzę przewyższa, czy też nie.
W ubezpieczeniach majątkowych – w tym bardzo często ubezpieczeniach
komunikacyjnych, powszechnie stosowanych w logistyce – występuje pojęcie
wspomnianego już udziału własnego, dobrze znane także osobom fizycznym
ubezpieczającym swoje samochody. Udział własny w kosztach związanych ze
zdarzeniem losowym (szkodą) – jak już wskazano – jest określony kwotowo lub
procentowo w ogólnych warunkach ubezpieczenia (OWU). Raz jeszcze warto
podkreślić, że OWU stanowią integralną część umowy ubezpieczenia. Przed
zawarciem umowy ubezpieczenia należy dokładnie przestudiować ogólne warunki ubezpieczenia, zwracając szczególną uwagę na poziom pokrycia strat
przez ubezpieczyciela oraz udział własny w szkodzie.
Przedsiębiorstwo logistyczne – np. firma spedycyjna – musi mieć odpowiednią rezerwę własnych środków na sfinansowanie udziału własnego w
ewentualnych szkodach z tytułu zdarzeń losowych. W przeciwnym wypadku
wystąpienie tego typu szkód, nawet jeśli są one ubezpieczone, może uniemożliwić w pełni skompensowanie ich skutków finansowych i zagrozić normalnemu
jej funkcjonowaniu, a w skrajnych sytuacjach nawet doprowadzić do upadłości.
Udział własny może oznaczać ograniczenie wysokości ubezpieczenia (niedoubezpieczenie) narzucone ubezpieczającemu przez zakład ubezpieczeń. Wprowadzenia udziału własnego ma na celu działanie prewencyjne. Chodzi o to, aby
ubezpieczony nie był zainteresowany w powstaniu szkody (wypadku ubezpieczeniowego). Warto przy tym zwrócić uwagę na to, że udział własny może być
stosowany w obu systemach odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń: proporcjonalnej lub na pierwsze ryzyko.
Udział własny w odpowiedzialności proporcjonalnej można obliczyć korzystając z następującej formuły:
O U
=
Sp W
70
gdzie: O - odszkodowanie ubezpieczeniowe (odszkodowanie),
Sp - wysokość doznanej szkody pomniejszonej o udział
własny,
U - suma ubezpieczenia (ubezpieczenie),
W - wartość przedmiotu ubezpieczenia (wartość ubezpieczenia)
O=Sp×
U
W
______________________________________________________
Przykład 4.4. (szkoda częściowa)
W=5000 zł; U=3000 zł; S=4000 zł; UW=20%; O=?
O = ( 4000 - 800 ) ×
3000
= 1920 zł
5000
________________________________________________________________
Udział własny w systemie "za pierwsze ryzyko" polega na tym, że odszkodowanie ubezpieczeniowe nie pokrywa całej szkody (w granicach sumy ubezpieczenia), lecz jest zmniejszone o określoną część.
________________________________________________________________
Przykład 4.5.
1.
Szkoda częściowa: U=3000 zł; UW=20%; S=2000 zł; O=1600 zł.
2.
Szkoda całkowita: U=3000 zł; UW=20%; S=5000 zł; O=2400 zł.
________________________________________________________________
71
Przypadkiem szczególnym jest tak zwane nadubezpieczenia jest ubezpieczenie podwójne lub wielokrotne. Występuje ono wówczas, gdy ten sam przedmiot ubezpieczenia ubezpieczony jest w jednym lub w kilku zakładach ubezpieczeń, a łączna suma ubezpieczenia przekracza jego wartość (por. Handschke
1998, s. 92).
W ustalaniu odpowiedzialności ubezpieczycieli w ubezpieczeniu wielokrotnym zastosowanie ma zasada proporcjonalności. W piśmiennictwie
ubezpieczeniowym w przypadku odpowiedzialności proporcjonalnej używa się
określenia określenia system niemiecki (lub system francuski).
SYSTEM FRANCUSKI (NIEMIECKI)
Udział ubezpieczyciela w wypłacie odszkodowania określa się w stosunku zachodzącym między odszkodowaniem, które musiałby zapłacić, gdyby był jedynym ubezpieczycielem, a sumą odszkodowań, które obciążałyby każdego z
ubezpieczycieli, gdyby byli jedynymi ubezpieczycielami (proporcja odszkodowań).
________________________________________________________________
Przykład 4.6.
Przedmiot ubezpieczenia wartości 50 000 zł został ubezpieczony u dwóch
ubezpieczycieli na sumę 50 000 zł (ubezpieczyciel A) oraz 30 000 zł (ubezpieczyciel B). Jakie odszkodowanie zapłaci ubezpieczyciel A, a jakie ubezpieczyciel B w razie wystąpienia szkody całkowitej ?
S = 50000 zł;
Ubezpieczyciel A:
UA = 50000 zł; OA = ?
Ubezpieczyciel B:
UB = 30000 zł; OB = ?
O A = 50000×
50000
zł = 31 250 zł.
50000 + 30000
OB = 50000×
30000
zł = 18 750 zł.
50000 + 30000
72
________________________________________________________________
Pytania kontrolne
1.Czy polisa jest tym samym co umowa ubezpieczenia?
2. Na czym polega udział własny ubezpieczonego w kosztach szkody?
3. Wyjaśnij, na czym polega nadubezpieczenie i czy jest ono korzystne
dla ubezpieczonego.
3. Czym jest franszyza integralna?
4. Wyjaśnij pojęcie franszyzy redukcyjnej.
5. Co oznacza odpowiedzialność proporcjonalna ubezpieczyciela?
6. W jakim dokumencie zawarte są informacje na temat ograniczeń odpowiedzialności finansowej ubezpieczyciela w kosztach kompensaty
szkody?
Literatura zalecana:
1. J.Hanschke (1998):
Funkcje i zasady ubezpieczeń gospodarczych, w:
T.Sangowski (red.) (1998): Ubezpieczenia gospodarcze, Wydawnictwo Poltext,
Warszawa, s. 55-101.
2. M.Orlicki (2002): Umowa ubezpieczenia, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa.
73
ROZDZIAŁ 5.
PROGRAM UBEZPIECZENIOWY DLA LOGISTYKI
W tym rozdziale odpowiemy na pytania:
– Kim jest i jaką rolę pełni broker ubezpieczeniowy oraz agent ubezpieczeniowy?
– W jaki sposób skonstruowany jest program ubezpieczeniowy dla przedsiębiorstwa logistycznego?
– Z jakich ubezpieczeń majątkowych najczęściej korzysta przedsiębiorstwo logistyczne?
– Które z ubezpieczeń komunikacyjnych są szczególnie ważne dla firmy spedycyjnej?
– Które z ubezpieczeń chroniących potencjał kapitałowy przedsiębiorstwa powinny znaleźć zastosowanie w logistyce?
5.1. Projektowanie programu ubezpieczeń dla podmiotów świadczących
usługi logistyczne
Zarządzanie ryzykiem w działalności logistycznej powinno mieć charakter planowy, a nie doraźny. Punkt wyjścia do stworzenia programu
ubezpieczeń stanowi zawsze analiza ryzyka (por. I.Kwiecień 2010,
s.167).
Analiza ryzyka pozwala na:
· identyfikację i ocenę ryzyka,
· ustalenie stanu i wartości majątku firmy,
· dokonanie klasyfikacji ryzyka,
· wybór metod zarządzania ryzykiem, w tym – metody ubezpieczeniowej i odpowiednich produktów ubezpieczeniowych.
W przypadku działalności gospodarczej prowadzonej w dziedzinie logistyki analiza obejmuje oczywiście nie tylko różne rodzaje ryzyka występujące w samej firmie, ale także po stronie jej kontrahentów, w otoczeniu
zewnętrznym (gospodarczym, społecznym, politycznym, technologicznym) we wszystkich elementach łańcucha dostaw*.
*
Rodzaje ryzyka występującego w logistyce omówiono w punkcie 2.4.
74
W rezultacie dokonanej analizy i klasyfikacji ryzyka wybiera się określone rodzaje ryzyka do ubezpieczenia, a następnie – spośród dostępnej
oferty rynkowej, często w drodze negocjacji – określone produkty (usługi) ubezpieczeniowe.
Tworząc program ubezpieczeniowy można skorzystać z różnych kanałów dystrybucji usług ubezpieczeniowych:
· zakładu ubezpieczeń - bezpośrednio,
· agenta ubezpieczeniowego – reprezentującego jeden zakład ubezpieczeniowy,
· multiagenta,
· brokera ubezpieczeniowego.
Broker ubezpieczeniowy – osoba fizyczna lub prawna, która za zezwoleniem organu nadzoru nad rynkiem finansowym (w Polsce jest nim Komisja Nadzoru Finansowego) i wpisaniu na listę brokerów wykonuje
działalność brokerską (art. 20 ustawy z dnia 22 maja 2003 roku o pośrednictwie ubezpieczeniowym – Dz.U. z 2003 r., Nr 124, poz. 1154). Broker
ubezpieczeniowy jest niezależnym pośrednikiem ubezpieczeniowym.
Wykonuje czynności w imieniu i na rzecz klienta – m.in. polegające na
zwarciu lub pośrednictwie w zawieraniu umowy umów ubezpieczeniowych.
X X X
Agent ubezpieczeniowy jest przedsiębiorcą prowadzącym prowadzącym działalność na podstawie umowy agencyjnej, zawartej z zakładem ubezpieczeń.
Jest wpisany do rejestru agentów ubezpieczeniowych (art. 7 ust. 1 ustawy z dn.
22 maja 2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym – Dz.U. z 2003 r., Nr 124,
poz. 1154).
Czynności agenta ubezpieczeniowego polegają m. in. na pozyskiwaniu klientów,
zawieraniu w imieniu i na rzecz ubezpieczyciela umów ubezpieczeń gospodarczych, uczestniczeniu w administrowaniu i wykonywaniu umów ubezpieczenia.
Wszelkie czynności wykonuje w imieniu i na rzecz zakładu ubezpieczeń.
75
Program ubezpieczeniowy dla przedsiębiorstwa logistycznego powinien obejmować zarówno ubezpieczenia obowiązkowe dla działalności gospodarczej, jak
i szereg ubezpieczeń gospodarczych o charakterze dobrowolnym, pokrywających najważniejsze rodzaje ryzyka występujące w tej sferze aktywności gospodarczej. Dla przedsiębiorstwa logistycznego działającego na rynkach międzynarodowych istotne jest określenie, jakie ubezpieczenia są ubezpieczeniami obowiązkowymi w innych krajach. Na przykład w krajach należących do OECD,
organizacji skupiającej większość rozwiniętych gospodarczo państw świata,
występuje duże zróżnicowanie w tej dziedzinie.
W Polsce ubezpieczenia obowiązkowe uregulowane zostały w Ustawie o
ubezpieczeniach osobowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym oraz
Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych*. Ubezpieczenia obowiązkowe podzielić można na powszechne i szczególne (por.W.Ronka-Chmielowiec
2002, s. 46).
Do ubezpieczeń obowiązkowych powszechnych należą:
1) ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych,
2) ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej rolników,
3) ubezpieczenia budynków w gospodarstwie rolnym od ognia i innych
klęsk losowych,
4) ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej doradców podatkowych,
5) ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej niepublicznych zakładów
opieki zdrowotnej,
6) ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej adwokatów, radców
prawnych i notariuszy.
Dla przedsiębiorstwa logistycznego istotne są szczególnie zawarte w tej ustawie zasady zawierania i wykonywania obowiązkowego ubezpieczenia OC komunikacyjnego.
Do ubezpieczeń obowiązkowych szczególnych zalicza się ubezpieczenia OC
związane z wykonywaniem określonych zawodów, posiadaniem i eksploatowaniem określonych obiektów czy środków transportu. Katalog tego rodzaju ubezpieczeń jest bardzo szeroki, obejmuje ok. 85 pozycji, w tym ubezpieczenia OC:
1) przewoźnika lotniczego wykonującego międzynarodowe loty handlowe,
*
Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym
Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczeń Komunikacyjnych (Dz.U. z
2003 r., nr 124, poz. 1152).
76
2) posiadacza obcego cywilnego statku powietrznego w związku ze stałym
przebywaniem w Polsce,
3) organizatorów imprez masowych,
4) właścicieli statków przewożących ponad dwa tysiące ton oleju luzem,
5) osób eksploatujących obiekt jądrowy,
6) biegłych rewidentów uprawnionych do badania sprawozdań finansowych,
7) brokerów ubezpieczeniowych,
8) notariuszy,
9) organizatorów i pośredników turystycznych,
10) komorników sadowych, rzeczoznawców majątkowych,
11) ubezpieczenie od nieszczęśliwych wypadków sportowców (obowiązek
ciąży na klubie lub związku sportowym).
Dla logistyki z ubezpieczeń obowiązkowych szczególnych ważne są następujące ubezpieczenia:
1) ubezpieczenia majątkowe (ogniowe, od kradzieży, finansowe),
2) ubezpieczenia mienia w transporcie krajowym i międzynarodowym,
tzw. CARGO.
3) ubezpiecznia komunikacyjne:
– ubezpieczenia obowiązkowe powszechne: OC dla posiadaczy pojazdów samochodowych (dla floty samochodów będącej w dyspozycji firmy logistycznej);
– ubezpieczenia komunikacyjne dobrowolne (casco);
– ubezpieczenia obowiązkowe szczególne, jeśli firma logistyczna
dysponuje własnym transportem morskim lub lotniczym,
Biorąc pod uwagę liczbę przedmiotów lub podmiotów objętych ochroną
ubezpieczeniowa w ramach jednej umowy ubezpieczenia wyróżnia się
ubezpieczenia indywidualne oraz zbiorowe. W firmie logistycznej (np.
przedsiębiorstwo spedycyjne) często ubezpieczeniem w ramach jednej
umowy objęta jest cała grupa przedmiotów ubezpieczenia (np. flota pojazdów).
O ile w większości umów ubezpieczeniowych zastosowanie mają przepisy kodeksu cywilnego, o tyle ubezpieczenia morskie oparte są na innej pod-
77
stawie prawnej (kodeks morski)*. Natomiast do ubezpieczeń lądowych,
obejmujących oprócz transportu lądowego również ubezpieczenia lotnicze i
ubezpieczenia żeglugi śródlądowej (np. przewóz towarów barkami po rzece), w umowie ubezpieczenia jako podstawa prawna ma zastosowanie kodeks cywilny. Dla przedsiębiorstwa logistycznego ważna są także regulacje
prawa przewozowego oraz konwencji o umowie międzynarodowego przewozu towarów (Konwencja CRM)**.
5.2. Ochrona ubezpieczeniowa przedsiębiorstwa logistycznego
Przedsiębiorstwo logistyczne dysponuje określonym majątkiem niezbędnym
do prowadzenia działalności gospodarczej. Im większy majątek, tym większa
skala możliwego uszczerbku w majątku, do którego skompensowania służą
ubezpieczenia majątkowe. Dla przedsiębiorstwa posiadającego flotę samochodów poważnym zagrożeniem szkody komunikacyjne. Przedsiębiorstwa prowadzące działalność gospodarczą w sferze logistyki dysponują zwykle bazą magazynową, która która narażona jest na kradzieże, pożary i inne szkody losowe
związane z działaniem sił przyrody (np. wyładowania atmosferyczne, zalania,
powódź itp.). Stosownie do prawdopodobieństwa wystąpienia wypadków ubezpieczeniowych, przedsiębiorstwo logistyczne korzysta z reguły z całego pakietu
ubezpieczeń majątkowych, wśród których ubezpieczenia od ognia i innych zdarzeń losowych oraz ubezpieczenia komunikacyjne odgrywają szczególnie istotną
rolę.
Oprócz ryzyka związanego z utratą lub uszkodzeniem majątku (aktywów)
przedsiębiorstwa program ubezpieczeniowy dla firmy działającej w obszarze
*
Kodeks morski pozwala na objęcie ochroną ubezpieczeniową w ramach ubezpieczenia
morskiego nie tylko ryzyka związanego z przewozem towarów, ale także ryzyka dotyczące statków budowie.
**
Ustawa z dnia 15 listopada 1984 r. – Prawo przewozowe (t.j. Dz.U. z 2000 r. nr 50,
poz. 601 z późn. zm.). Konwencja o umowie międzynarodowego przewozu drogowego
towarów (CMR), sporządzonej w Genewie dnia 19 maja 1956 r. (Dz.U. z 1962 r. nr 49,
poz. 238 z późn. zm.).
78
logistyki powinien obejmować także ochronę potencjału kapitałowego (finansowego) oraz potencjału kadrowego (por. rys. 6.1).
W niniejszym podręczniku dokładniej zaprezentowane zostaną wybrane ubezpieczenia służące ochronie majątku rzeczowego oraz wybrane ubezpieczenia
dotyczące praw i zobowiązań. Ubezpieczenia osobowe służące do ochrony potencjału kadrowego – ze względu na bardzo obszerny zakres problematyki –
omówione zostaną w sposób skrótowy, w podstawowym zakresie.
UBEZPIECZENIA
MAJĄTKU RZECZOWEGO
PRAW
I ZOBOWIĄ-
ZAŃ
OSOBOWE
Ochrona przed:
- utratą aktywów,
- uszkodzeniem
aktywów
Ochrona przed:
- zmniejszeniem samofinansowania,
- wzrostem zadłużenia,
- pogorszeniem (utratą
płynności)
Ochrona zdrowia,
życia i zdolności do
zarobkowania
POTENCJAŁ
MAJĄTKOWY
POTENCJAŁ
KAPITAŁOWY
POTENCJAŁ
KADROWY
Rys. 5.1. Rodzaje ubezpieczeń służących ochronie potencjału zarobkowego
przedsiębiorstwa
Źródło: M.Wieczorek-Kosmala 2010, s. 57.
79
5.3. Wybrane ubezpieczenia majątkowe
Ubezpieczenia majątkowe umożliwiają odtworzenie utraconego lub uszkodzonego majątku. Do ochrony różnych składników aktywów służą odpowiednie,
ściśle określone rodzaje ubezpieczeń (por. rys. 5.2). Stosownie do tego, jakie
składniki majątkowe w przedsiębiorstwie logistycznym są szczególnie zagrożone, firma wybiera do swojego programu ubezpieczeniowego odpowiednią liczbę
ubezpieczeń. Biorąc pod uwagę specyfikę przedsiębiorstwa logistycznego, celowe wydaje się uwzględnienie przynajmniej ubezpieczeń od ognia i innych
zdarzeń losowych, od wszystkich ryzyk (tzw. all risks), od kradzieży z włamaniem i rabunku oraz ubezpieczeń transportowych.
UBEZPIECZENIA MAJĄTKU RZECZOWEGO
od ognia i innych zdarzeń losowych
od wszystkich ryzyk (all risks)
OCHRONA
POTENCJAŁU
od kradzieży z włamaniem i rabunku
MAJĄTKOtransportowe
(środków transportu, mienia w transporcie)
techniczne
(sprzętu elektronicznego, maszynod uszkodzeń i awarii, ryzyk budowlano-montazowych)
WEGO
Rys. 5.2. Ubezpieczenia majątku rzeczowego
Źródło: M.Wieczorek-Kosmala 2010, s. 58.
5.3.1. Ubezpieczenia od ognia i innych zdarzeń losowych
Zagrożenie pożarem to jeden z głównych rodzajów ryzyka odnoszącego się do
majątku firmy. Co roku wybucha w Polsce ok. 100 000 pożarów (por.
M.Kaczmarek 2010, s. 176). Powodują one nie tylko ogromne straty finansowe,
ale są też poważnym zagrożeniem dla zdrowia i życia ludzkiego. Stąd też –
80
oprócz przestrzegania przepisów przeciwpożarowych* – niezbędne jest wykupienie odpowiedniego ubezpieczenia od ognia i innych zdarzeń losowych.
Ubezpieczenia ogniowe służą nie tylko ochronie budynków, ale również mienia
w transporcie. Jak wcześniej wspomniano, ubezpieczenia ogniowe należą do
najstarszych ubezpieczeń gospodarczych.
Przedsiębiorstwo logistyczne może skorzystać w ramach ubezpieczenia
ogniowego dla zapewnienia sobie ochrony ubezpieczeniowej dla wszelkich
składników majątku obrotowego i trwałego, w szczególności:
1) budynków składowo-magazynowych i biurowych,
2) rzeczowych składników majątku obrotowego (towary, surowce, materiały, mienie przyjęte do wykonania usługi itp.);
3) maszyny, urządzenia i wyposażenie,
4) elektroniczny sprzęt biurowy i sprzęt komputerowy,
5) mienie osobiste pracowników,
6) gotówka.
Ubezpieczenie od ognia i innych zdarzeń losowych chroni nie tylko
przed pożarem, obejmuje także inne inne rodzaje ryzyka, takie jak: wybuch, uderzenie piorunu, upadek pojazdu powietrznego, osunięcie ziemi, zapadanie się ziemi, huragan, deszcz nawalny, grad, powódź, lawinę, dym, falę uderzeniową, wydostanie się wody lub pary wodnej z sieci wodociągowej,
kanalizacji, centralnego ogrzewania, wyciek z instalacji tryskaczowej lub
zraszaczowej, działanie ciężaru śniegu lub lodu, pośrednie skutki uderzenia
pioruna w postaci indukcji elektromagnetycznej.
Ważne jest, aby wszystkie rodzaje ryzyka zostały precyzyjnie zdefiniowane w
ogólnych warunkach ubezpieczenia.
Oprócz uszczerbku na majątku związanego z powyższymi zdarzeniami losowymi ubezpieczenia ogniowe pozwalają na pokrycie dodatkowych kosztów
związanych ze szkodą, takich jak: koszty ratunku uszkodzonego mienia, koszty
sprzątania po szkodzie, koszty zabezpieczenia przed szkodą zagrożonego mienia
(nawet jeśli nie były skuteczne – np. działania podejmowania w trakcie akcji
*
W Polsce obowiązuje ustawa o ochronie przeciwpożarowej z dnia 24.08.1991 (Dz.U. z
2002 r., nr 147, poz. 1229), nakładająca na właścicieli na właścicieli, zarządców i użytkowników obiektów obowiązek zabezpieczenia przed zagrożeniem pożarowym lub
innym miejscowym zagrożeniem.
81
gaśniczej). Koszty dodatkowe mogą być limitowane. Należy jednak zadbać o to,
aby zostały one określone w sposób realistyczny w umowie ubezpieczeniowej.
Przy ubezpieczeniach ogniowych ważne jest ustalenie sumy ubezpieczenia na
poziomie odpowiadającym wartości przedmiotu ubezpieczenia. To właśnie suma
ubezpieczenia stanowi podstawę do obliczania składki i wyznacza górną granicę
odpowiedzialności zakładu ubezpieczenia. Suma ubezpieczeniowa podana jest
oczywiście w umowie ubezpieczenia i polisie zawierającej najważniejsze postanowienia tej umowy. Nie zawsze jednak odszkodowanie wypłacone zostanie w
wysokości równej sumie ubezpieczenia – zależy to od tego, na jaką kwotę rzeczoznawca wyceni rzeczywista wartość szkody.
Nasuwa się pytanie, na jakiej podstawie określić wartość majątku przy zawieraniu ubezpieczenia ogniowego. Majątek trwały (budynki, budowle, urządzenia i
wyposażenie, sprzęt elektroniczny) może być ubezpieczany na wartość (por.
M.Kaczmarek 2010, s. 181-182):
1) odtworzeniową (odpowiadającą kosztom zakupu, odbudowy lub remontu),
2) rzeczywistą (wartość odtworzeniową pomniejszona o faktyczne zużycie),
3) wartość księgowa brutto, czyli wartość początkowa mienia z kolejnymi
przeszacowaniami,
4) wartość księgową netto, czyli wartość początkowa pomniejszoną o odpisy amortyzacyjne.
Suma ubezpieczenia rzeczowych składników majątku obrotowego (materiału,
surowce do produkcji, półfabrykaty, produkty gotowe) powinna odpowiadać
kosztom ich zakupu lub wytworzenia.
W ubezpieczeniach ogniowych stosowane są różne systemy ubezpieczenia,
na podstawie których ubezpiecza się majątek. Majątek trwały i rzeczowe składniki mąjatku obrotowego najczęściej ubezpieczane są według systemu na sumy
stałe. Dzięki temu możliwe jest ubezpieczenie całkowitej wartości mienia stanowiącego własność ubezpieczającego. W systemie tym możliwe jest nadubezpieczenie (suma ubezpieczenia przekracza wartość mienia), jak i niedoubezpieczenie (suma ubezpieczenia niższa od wartości ubezpieczeniowej).
82
System ubezpieczenia na sumy stałe można stosować w odniesieniu do każdej
z kategorii ubezpieczanego mienia. W przypadku zadeklarowania przez ubezpieczającego zaniżonej sumy ubezpieczenia, naliczone odszkodowanie zostanie
zmniejszone w takiej proporcji, w jakiej pozostaje zadeklarowana suma ubezpieczenia do faktycznej, całkowitej wartości ubezpieczanego mienia.
________________________________________________________________
Przykład 5.1.
Przedsiębiorstwo spedycyjne dysponuje siecią własnych magazynów mieszczących się w budynkach użytkowanych poniżej 5 lat. Aby zabezpieczyć swoje
mienie, ubezpieczyło każdy z 5 magazynów od ognia i innych żywiołów na
kwotę 1 mln zł. W okresie obowiązywania umowy w jednym z magazynów
wybuchł pożar i budynek został całkowicie spalony. Szkody zostały wycenione
na rzeczoznawcę na podstawie rzeczywistej wartości budynku (wartość odtworzeniowa pomniejszona o zużycie) na 500 tys. zł. Odszkodowanie zostanie wypłacone w kwocie 500 tys. zł.
________________________________________________________________
Możliwe jest także zastosowanie systemu sum zmiennych w odniesieniu do
rzeczowych składników majątku obrotowego. Ma to uzasadnienie wówczas, gdy
w okresie obowiązywania ubezpieczenia ubezpieczający przewiduje znaczne
zmiany wartości tych składników majątku. Rozliczenie składki przebiera w następujący sposób: na początku okresu ubezpieczenia pobierana jest minimalna
składka zaliczkowa (np. w wysokości 80% całkowitej rocznej składki wyliczonej na podstawie zadeklarowanej sumy ubezpieczenia). Rozliczenie składki następuje po upływie okresu ubezpieczenia na podstawie kwartalnych lub półrocznych raportów ubezpieczającego wykazujących średnie stany zapasów w poszczególnych miesiącach, przy czym minimalna składka zaliczkowa jest ostatecznie korygowana w oparciu o średnią arytmetyczną wartości stanu zapasów w
poszczególnych miesiącach. Minimalna składka zaliczkowa nie podlega zwrotowi.
System ubezpieczenia na sumy zmienne można stosować w odniesieniu do
towarów, surowców, produkcji w toku oraz wyrobów gotowych (przy czym
suma ubezpieczenia środków obrotowych powinna odpowiadać kosztom ich
nabycia lub wytworzenia dla najwyższego stanu dziennego przewidywanego
podczas okresu ubezpieczenia ) .
83
W ramach ubezpieczeń ogniowych możliwe jest także zastosowanie systemu
odpowiedzialności za pierwsze ryzyko*, w szerszym zakresie stosowanego do
szkód powstałych w wyniku kradzieży. Według tego systemu można np. ubezpieczyć gotówkę, mienie osobiste pracowników.
W ramach ubezpieczeń ogniowych coraz popularniejsze stają się ubezpieczenia all risks. Mają one bardzo szeroki zakres ochrony ubezpieczeniowej. W
ogólnych warunkach ubezpieczeń typu all risks, inaczej niż klasycznych ubezpieczeniach ogniowych, nie wymienia się wszystkich zdarzeń losowych stanowiących przedmiot ubezpieczenia.
W ubezpieczeniu all risks zakład ubezpieczeń ponosi odpowiedzialność za
wszelkie szkody rzeczowe (utrata, zniszczenie lub uszkodzenie mienia wskutek wypadku/zdarzenia losowego). Jednak także w tym przypadku odpowiedzialność ubezpieczyciela nie jest nieograniczona. W umowie ubezpieczeniowej zawarte są wyłączenia od odpowiedzialności ubezpieczeniowej w
określonych warunkach.
_______________________________________________________________
Przykład 5.2.
Jedno z większych towarzystw ubezpieczeniowych w Polsce oferuje ubezpieczenie przedsiębiorstw od wszystkich ryzyk w obszarze szkód majątkowych
oraz utraconego zysku. Jest ono kierowane do firm prowadzących działalność na
dużą skalę – suma ubezpieczenia to co najmniej 10 mln zł.
Ubezpieczenie typu „all risks” ma szeroki zakres,w miare potrzeby może zostać poszerzone o kolejne rodzaje ryzyka, m.in. o ryzyko terroryzmu, katastrofy
budowlanej, rozmrożenia środków obrotowych, strajki, zamieszki i rozruchy, a
także uszkodzenia i awarii maszyn i urządzeń.
________________________________________________________________
Biorąc pod uwagę specyfikę przedsiębiorstw logistycznych, ubezpieczenia
ogniowe typu all risks mogą okazać się w wielu przypadkach bardziej przydatne
od klasycznych ubezpieczeń ogniowych (od tzw. ryzyk nazwanych). Są one
niewątpliwie bardziej elastyczne, trzeba jednak zwrócić szczególną uwagę na
wyłączenia odpowiedzialności ubezpieczyciela.
*
O ubezpieczeniu „za pierwsze ryzyko” – por. punkt 4.5.
84
5.3.2 Ubezpieczenie od kradzieży z włamaniem i rabunku
Kradzież z włamaniem i rabunek stanowi poważne ryzyko dla przedsiębiorstw
logistycznych, zajmujących się przechowywaniem i przemieszczaniem towarów
i świadczeniem usług w łańcuchu dostaw. Jest to zresztą jedno z najpowszechniejszych zagrożeń także dla firm działających w innych sektorach i sekcjach
gospodarki. Nic więc dziwnego, że ubezpieczenia od kradzieży w włamaniem i
rabunku należą do najczęściej oferowanych usług z zakresu ubezpieczeń majątkowych dla podmiotów gospodarczych.
Przedmiot i zakres ubezpieczenia może być w umowie ubezpieczeniowej
określony szeroko i obejmować następujące składniki majątku przedsiębiorstwa
logistycznego:
· rzeczowe składniki majątku obrotowego: towary, mienie przyjęte w celu
wykonania usługi (np. do konfekcjonowania),
· maszyny, urządzenia, wyposażenie,
· elektroniczny sprzęt biurowy i komputerowy,
· mienie osobiste pracowników,
· gotówka.
Ponadto ochroną ubezpieczeniową mogą być objęte zabezpieczenia lokalu
uszkodzone w czasie kradzieży (np. wybite okna, wyłamane drzwi itp.).
Ubezpieczyciel odpowiada za za utratę lub uszczerbek na mieniu powstałe w
wyniku:
· kradzieży z włamaniem,
· zaboru mienia dokonanego z użyciem siły fizycznej,
· kradzieży gotówki w trakcie transportu,
· wandalizmu (umyślne uszkodzenia mienia).
Trzeba jednak pamiętać o wyłączeniach z zakresu odpowiedzialności, jeżeli
powstałe szkody:
· spowodowane zostały kradzieżą z użyciem oryginalnych kluczy (zdobytych bez włamania i kradzieży),
· powstałe w sytuacji, kiedy nie ma widocznych śladów włamania,
· wynikające ze złego zabezpieczenia przed kradzieżą,
· wyrządzone umyślnie lub wskutek niedbalstwa ubezpieczającego.
Towarzystwa ubezpieczeniowe wymagają, aby ubezpieczone mienie było należycie ubezpieczone. Oznacza to, że ubezpieczony majątek powinien znajdować się w budynkach o odpowiedniej do funkcji konstrukcji (np. budynek ma85
gazynu z odpowiedniej grubości ścianami, zamkami, kratami lub roletami antywłamaniowymi w oknach. Pokonanie drzwi bez użycia siły i odpowiednich
narzędzi nie powinno być możliwe. Ubezpieczyciele w kalkulacji składki
uwzględniają też dodatkowe systemy zabezpieczeń (systemy alarmowe, straż
przemysłową lub wynajęta ochronę itp.). Przed podpisaniem umowy ubezpieczeniowej ubezpieczyciel może od ubezpieczającego zażądać wprowadzenia czy
też zamontowania dodatkowych zabezpieczeń.
W ubezpieczeniach od kradzieży mogą mieć zastosowanie różne, wcześniej
omówione systemy (na sumy stałe, na pierwsze ryzyko, na sumy zmienne, według obrotów miesięcznych).
Taryfa kradzieżowa jest zróżnicowana, dostosowana do przedmiotu ubezpieczenia. Wiadomo, że niższe stawki mogą być zastosowane wówczas, gdy
przedmiotem ochrony ubezpieczeniowej są przedmioty niższej wartości. dodatkowe ubezpieczenie od wandalizmu powoduje wzrost ceny ubezpieczenia. W
taryfie zwykle zawarte są zniżki za posiadanie przez ubezpieczającego dodatkowych systemów zabezpieczeń (np. wspominany system alarmowy, monitoring,
straż przemysłowa, dozór 24h itp.).
Mimo zróżnicowania oferty ubezpieczeń od kradzieży z włamaniem i rabunku,
ubezpieczyciele stosują podobne zasady wyceny szkód i ustalania wysokości
odszkodowania (por. M.Kaczmarek 2010, s.200):
· wysokość szkody w rzeczowych składnikach majątku obrotowego ustala się
na podstawie ceny lub kosztu wytworzenia (na podstawie cen obowiązujących w dniu powstania szkody);
· szkody w mieniu osób trzecich przyjętym dla realizacji usługi (np. przewozu
towaru od producenta do odbiorcy – szczególnie istotne dla firm logistycznych) ustala się na podstawie wartości mienia zadeklarowanej przez zleceniodawcę, do której dodaje się ceny nakładów poniesionych przez usługodawcę (np. firmę spedycyjną);
· wysokość szkód w wyposażeniu i urządzeniach określana jest na podstawie
kosztu zakupu urządzeń według cen z dnia powstania szkody.
Wartość odszkodowania może być powiększona o koszty zniszczonych zabezpieczeń czy uszkodzenia lokalu powstałe podczas włamania. Podobnie jak przy
innego typu ubezpieczeniach majątkowych, ważne jest, aby ubezpieczający nie
zaniżał wartości przedmiotu ubezpieczenia po to, aby zapłacić niższa składkę. W
razie wystąpienia szkody odszkodowanie nie pokryje rzeczywistych strat, a niekiedy takie niedoubezpieczenie może okazać się fatalne w skutkach (np. okradziona firma nie będzie w stanie wznowić działalności gospodarczej).
86
W ubezpieczeniach od kradzieży z włamaniem i rabunku przedsiębiorstwo
może wynegocjować (samodzielnie lub za pośrednictwem brokera ubezpieczeniowego) i wprowadzić do umowy z ubezpieczycielem dodatkowe klauzule,
które korzystanie wpływają na wysokość odszkodowania. Oto przykłady tego
typu klauzul:
· Klauzula likwidacyjna - zapewnia wypłatę odszkodowania bez potrącenia umorzenia księgowego i zużycia technicznego.
· Klauzula odstąpienia od zasady proporcji przy wypłacie odszkodowania - gwarantuje odstąpienie od niezwykle niekorzystnej dla ubezpieczającego zasady proporcji (w systemie sum stałych) i związanego
z tym niedoubezpieczenia.
· Klauzula zabezpieczeń - zakłada, iż ubezpieczyciel uznaje stan zabezpieczeń przeciwpożarowych i przeciwkradzieżowych za wystarczający
nawet jeśli nie spełnia on wymogów zawartych w ogólnych warunkach
ubezpieczenia.
· Klauzula likwidacyjna w sprzęcie elektronicznym - zapewnia wypłatę
odszkodowania w kwocie pozwalającej zastąpić ubezpieczony sprzęt
przez fabrycznie nowy, jak najbardziej zbliżony parametrami do sprzętu
zniszczonego
· Klauzula zaliczki na poczet odszkodowania - przewiduje, iż ubezpieczyciel wypłaca zaliczkę na poczet odszkodowania w wysokości 50%
szacunkowych kosztów szkody
· Klauzula dodatkowych kosztów - zapewnia pokrycie przez ubezpieczyciela kosztów wynajęcia rzeczoznawców, ekspertów w celu ustalenia
zakresu i rozmiaru szkody.
· Klauzula przeoczenia powodująca wzrost ryzyka wystąpienia szkody - gwarantuje wypłatę odszkodowania także w sytuacji, gdy ubezpieczający nie zgłosił ubezpieczycielowi wszelkich okoliczności mających
wpływ na wzrost ryzyka wystąpienia szkody (np. zmiana profilu działalności, zmiana w elementach zabezpieczających biura i magazynów,
itp.)
· Klauzula ubezpieczenia poza miejscem ubezpieczenia - zapewnia
ochronę również w sytuacji, gdy składniki majątku znajdują się poza
miejscem ubezpieczenia, określonym w polisie.
· Klauzula tymczasowego magazynowania - gwarantuje ochronę podczas tymczasowego magazynowania (poza stanowiskiem pracy), chwilowej przerwy w użytkowaniu w miejscu objętym ubezpieczeniem lub w
sytuacji, gdy następuje przerwa w prowadzeniu działalności.
87
5.4. Ubezpieczenia komunikacyjne
W przedsiębiorstwie logistycznym znaczną część majątku stanowią własne lub
użytkowane w ramach leasingu środki transportu. Firmy logistyczne dysponują
tez często samochodami osobowymi przeznaczonymi do użytku służbowego.
Równie ważne jest ubezpieczenie powierzonego przez klientów mienia (ładunków). Do ochrony potencjału majątkowego własnego firmy logistycznej, jakim
są samochody osobowe do użytku służbowego, służą ubezpieczenia komunikacyjne. Natomiast do ochrony specjalistycznych środków transportu (auta ciężarowe, statki, samoloty etc.) stosowane są ubezpieczenia transportowe, w
szczególności ubezpieczenia OC przewoźnika w ruchu krajowym oraz w ruchu
międzynarodowym, ubezpieczenia OC spedytora oraz ubezpieczenia ładunków
w transporcie (cargo) krajowym oraz w transporcie międzynarodowym (cargo
ICC).
W pierwszej kolejności omówione zostaną ubezpieczenia komunikacyjne,
przydatne także dla osób fizycznych.
Posiadacze pojazdu mechanicznego zarejestrowanego lub dopuszczonego
do ruchu mają obowiązek zawarcia ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej (OC) posiadacza pojazdu mechanicznego. Warunki i zasady tego
ubezpieczenia są uregulowane w ustawie o ubezpieczeniach obowiązkowych,
stanowiącej integralną część umowy ubezpieczenia. Umowa OC zawierana jest
z reguły na okres 12 miesięcy. Zawarcie umowy powinno być potwierdzone
specjalnym dokumentem (polisą, certyfikatem), w którym powinna być określone suma gwarancyjna. Z umowy OC sprawcy wypadku pokrywane są szkody
wyrządzone użytkownikom innych pojazdów, a także ewentualne koszty leczenia i rehabilitacji osób poszkodowanych. Brak potwierdzenia zawarcia umowy
OC w razie kontroli drogowej może być nie tylko podstawą do nałożenia kar, ale
także wycofania pojazdu z ruchu.
Można powiedzieć, że komunikacyjne OC zapewnia kompensatę szkody dla
poszkodowanego, ale chroni również ubezpieczonego (jeśli będzie sprawcą
szkody). Łatwo sobie wyobrazić, jak dużym ryzkiem byłoby poruszanie się po
drodze bez ubezpieczenia komunikacyjnego OC. Wysokiem koszty napraw pojazdów czy leczenia osób poszkodowanych mogłyby stanowić olbrzymie obciążenie finansowe dla sprawców wypadków, którymi są też zawodowi kierowcy.
Kilka wypadków w firmie spedycyjnej bez ubezpieczeń OC mogłoby np. spowodować tak duże straty finansowe, że firma straciłaby płynność finansową, a w
dłuższej perspektywie nawet doprowadzić do jej upadłości.
88
W ubezpieczeniach komunikacyjnych OC zwykle stosuje się odrębne stawki
dla różnego typu pojazdów (np. samochodów osobowych i pozostałych). Taryfa
składek obejmuje składkę podstawową oraz tabele zniżek i zwyżek (zależnych
m.in. od tego, czy posiadacz pojazdu spowodował w poprzednim okresie ubezpieczenia szkody komunikacyjne, czy też nie; oczywiści zniżką premiowana jest
bezszkodowa jazda). Podobnie jak w dobrowolnych ubezpieczeniach autocasco,
wysokość stawek ubezpieczeń komunikacyjnych OC zależy m.in. od strefy regionalnej miejsca zarejestrowania pojazdu oraz od pojemności silnika.
Wysokość odszkodowania określa się na podstawie poniesionych szkód, a jego
górny pułap stanowi suma gwarancyjna zawarta w umowie komunikacyjnego
ubezpieczenia OC. Mają tu zastosowanie zasady określone w kodeksie cywilnym – m.in. zasada pełnego odszkodowania (za poniesione straty i utracone
korzyści). Ubezpieczyciel przejmuje na siebie obowiązek naprawienia szkody.
Naprawienie szkody majątkowej w mieniu ma charakter odszkodowania w formie pieniężnej lub restytucji naturalnej (np. rozliczana bezgotówkowo naprawa
w warsztacie samochodowym opłacone przez ubezpieczyciela).
Szkoda dotycząca osób kompensowana jest w formie zawrotu poniesionych
kosztów lub renty (jeśli poszkodowany utracił w pełni lub częściowo zdolność
do pracy zarobkowej).
Ubezpieczenia autocasco (AC) zapewniają ochronę od szkód powstałych w
pojeździe ( jego wyposażeniu) ubezpieczonego, takich jak uszkodzenie lub kradzież. Szkody mogą być następstwem zdarzeń losowych związanych z działaniem sil przyrody (żywioły itp.) bądź wypadków komunikacyjnych lub uszkodzeń powstałych w trakcie postoju. Z zasady mają one charakter nieobowiązkowy, w przeciwieństwie do obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadacza pojazdu mechanicznego.
Podstawo zakres ubezpieczenia autocasco obejmuje szkody w pojeździe (wyposażeniu) takie, jak (por. K.Oryński 2010, s. 258):
· uszkodzenie pojazdu w ruchu i na postoju spowodowane:
– nagłym działaniem siły mechanicznej,
– działaniem osób trzecich (także włamania);
· uszkodzenie lub utrata pojazdu wskutek:
– powodzi, zatopienia, uderzenia pioruna, pożaru, wybuchu atmosferycznego, huraganu, osuwania lub zapadania się ziemi,
– nagłego działania czynnika termicznego lub chemicznego pochodzącego z zewnętrz pojazdu;
89
·
uszkodzenia wnętrza pojazdu związane z koniecznością udzielana pomocy medycznej;
· kradzieży pojazdu lub części jego wyposażenia;
· uszkodzenia pojazdu w trakcie kradzieży, krótkotrwałego użycia przez
osoby do tego nieupoważnione itp.
Integralną częścią umowy AC oprócz polisy są, podobnie jak w przypadku
innych ubezpieczeń, ogólne warunki ubezpieczenia (OWU). W OWU mogą
znaleźć się klauzule zmniejszające, jak i rozszerzające zakres ubezpieczenia.
Zmniejszenie zakresu polegać może na często stosowanym w tego typu ubezpieczeniach udziale własnym lub franszyzie (np. integralnej). Wpływa to na
zmniejszenie składki, ale w razie wystąpienia szkody odszkodowanie pomniejszone zostanie o udział własny w szkodzie (np. o 10% sumy ubezpieczenia).
Możliwe jest oczywiście, po opłaceniu wyższej składki, także zastosowanie
opcji z wyłączenie wkładu własnego i pokryciem całej odpowiedzialności za
szkodę przez ubezpieczyciela. Wysokość odszkodowania ustalana jest na podstawie wyceny kosztu naprawy dokonanej przez ubezpieczyciela. Jeśli np.
uszkodzona wcześniej część nie była nowa (np. wcześniej lakierowany zderzak
samochodu), to ubezpieczyciel może pokryć koszt naprawy służący doprowadzeniu do stanu poprzedzającego szkodę, ale ubezpieczony ma swój udział w
pokryciu kosztu reszty naprawy. W razie wątpliwości ubezpieczony może żądać
przedstawienia oględzin szkody własnego rzeczoznawcy i podjąć negocjacje z
ubezpieczycielem co do udziału własnego w koszcie naprawy.
Na wysokość składki, oprócz wysokości wkładu własnego, wpływ mają następujące czynniki:
· suma ubezpieczenia,
· rodzaj, marka, typ i model pojazdu,
· strefa regionalna,
· zakres i okres ubezpieczenia,
· ewentualne zniżki za bezszkodową jazdę, kontynuację ubezpieczenia itp.
Rozwiązanie umowy następuje w określonych umowa przypadkach:
· po upływie okresu ubezpieczenia (określonego w polisie);
· po wypłacie odszkodowania za szkodę obejmującą całkowite zniszczenie lub utratę pojazdu;
· z chwila wyczerpania sumy ubezpieczenia określonej w polisie w
związku z wypłatą odszkodowania;
90
· z upływem 7 dni od dnia otrzymania od ubezpieczającego wezwania do
zapłaty kolejnej raty składki wysłanego po upływie tej płatności (w piśmie od ubezpieczyciela znajduje się ostrzeżenie, że niewpłacenie kolejnej raty składki spowoduje ustanie odpowiedzialności ubezpieczeniowej);
· z upływem 3 dni od przeniesienia własności pojazdu (umowa ubezpieczenia nie przestanie obowiązywać, jeśli stroną transakcji jest inny,
określony we wniosku, posiadacz pojazdu);
· z dniem odstąpienia od umowy ubezpieczenia bądź z upływem okresu
wypowiedzenia,
· z dniem udokumentowania nieobjętej ubezpieczeniem szkody polegającej na trwałej utracie pojazdu.
Inne szczegółowe regulacje zawarte są w OWU. Im większa suma ubezpieczenia i im więcej pojazdów służbowych ubezpieczanych jest u danego ubezpieczyciela, tym korzystniejsze warunki ubezpieczenia AC może uzyskać ubezpieczający. Przy dużych kontraktach warto skorzystać z pomocy brokera, który
jest w stanie indywidualnie dobrać zakres ochrony ubezpieczeniowej do potrzeb
ubezpieczającego, dysponując oferta rynkową wielu ubezpieczycieli.
Dopełnienie dobrowolnych ubezpieczeń autocasco stanowić mogą również
dobrowolne ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków kierowcy i
pasażerów pojazdu mechanicznego (NW).
Generalnie stwierdzić można, że przedsiębiorstwo logistyczne, które zajmuje
się przemieszczeniem towarów i usług w łańcuchu dostaw, dysponujące z reguły
własną flotą samochodów, powinno nie tylko efektywnie zarządzać środkami
transportu biorąc pod uwagę aspekty techniczne i ekonomiczne, ale także dążyć
do optymalnej (najlepszej w danych warunkach) ochrony przed ryzykiem za
pomocą odpowiednio dobranego pakietu ubezpieczeń komunikacyjnych.
5.5. Ubezpieczenia transportowe
Ubezpieczenia transportowe należą ubezpieczeń majątkowych.
Do ubezpieczeń transportowych zalicza się:
1. Ubezpieczenia OC przewoźnika w ruchu krajowym.
2. Ubezpieczenie OC przewoźnika w ruchu międzynarodowym.
3. Ubezpieczenia mienia w transporcie krajowym (CARGO).
4. Ubezpieczenia mienia w transporcie międzynarodowym (CARGO ICC).
5. Ubezpieczenia wartości pieniężnych w transporcie krajowym (CARGO).
91
6. Ubezpieczenia OC spedytora.
7. Ubezpieczenia kontenerów.
8. Ubezpieczenia casco taboru kolejowego.
9. Aerocasco (Ubezpieczenia casco statków powietrznych).
10. Ubezpieczenia CASCO jednostek pływających.
Ubezpieczenia transportowe – jak trafnie wskazuje J.Hanschke – „nie stanowią
instytucji jednolitej, lecz maja charakter złożony, dotyczą bowiem różnych
przedmiotów, rodzajów środków transportu i ryzyka” (Handschke 1994, s. 121).
Ryzyka występujące w transporcie wiążą z ruchem środków komunikacji (casco), przewożonego ładunku (cargo) oraz pasażerów.
Ubezpieczenia transportowe, a zwłaszcza ubezpieczenia morskie, należą – jak
już wcześniej wspomniano (por. rozdział 1) – do najstarszych ubezpieczeń. Tradycyjny podział na ubezpieczenia morskie i lądowe obecnie nie jest już aktualny, choćby z tego względu, że na szeroką skalę rozwinął się transport lotniczy.
W coraz większym stopniu służy on do transportu towarowego, a nie tylko pasażerskiego. Dynamiczny rozwój transportu lotniczego stanowi jeden z czynników, który spowodował przezwyciężenie tradycyjnych ograniczeń, jakie stanowiły duże odległości geograficzne w międzynarodowym podziale pracy i handlu
światowym, stał się jednym z warunków procesu globalizacji (np. wytwarzanie
podzespołów do produktu finalnego w różnych częściach świata, przenoszenie
produkcji z USA i Europy na Daleki Wschód itp.). Nie oznacza to bynajmniej,
że wraz z doskonalenie środków transportu droga morską, lądową czy lotniczą
zniknęły zagrożenia. Można powiedzieć, ze biorąc pod uwagę intensywność
wymiany dóbr w procesie globalizacji, z którym mamy do czynienia od lat 7080 XX w., nieporównanie wzrosło zapotrzebowanie na usługi logistyczne, które
nieuchronnie wiążą się z określonym ryzykiem. Wzrosło zatem również zapotrzebowanie na ubezpieczenia mienia w transporcie.
Ubezpieczenia transportowe CARGO zapewniają finansową rekompensatę w
przypadku powstania szkody w mieniu (towarze) w transporcie zarówno krajowym, jak i międzynarodowym.
Mienie objęte jest ubezpieczeniem na całej trasie przewozu, w razie konieczności – także w trakcie niezbędnych czynności przeładunkowych i przejściowego
składowania podczas zwykłego przebiegu transportu.
92
Ubezpieczenia cargo mogą być zawierane na określony okres lub na daną podróż (transport).
W transporcie krajowym przedmiotem ubezpieczenia jest ładunek przewożony
w granicach Rzeczpospolitej Polskiej środkami transportu lądowego, rzecznego,
kolejowego czy drogą lotniczą, na podstawie krajowej dokumentacji przewozowej (podstawowym dokumentem jest list przewozowy).
Przy ubezpieczeniach cargo istotne jest precyzyjne określenie momentu i miejsca przyjęcia mienia do ochrony. W ogólnych warunkach ubezpieczenia za moment, w którym mienie przyjęte zostaje do ochrony, uznaje się:
· gdy mienie przewożone jest środkiem transportu należącym do ubezpieczającego – chwilę zakończenia załadunku mienia do środka transportu; ochrona ubezpieczeniowa kończy w momencie rozpoczęcia rozładunku w miejscu przeznaczenia określonym w dokumencie przewozowym lub w fakturze;
· gdy mienie przewozi wynajęty odpłatnie uprawniony przewoźnik (np.
firma spedycyjna) – od chwili przyjęcia mienia do przewozu do momentu wydania odbiorcy wskazanemu w liście przewozowym.
Ochrona ubezpieczeniowa obejmuje tzw. zdarzenia elementarne (wypadek
środka transportu, pożar, uderzenie pioruna, wybuch, huragan, deszcz nawalny,
lawinę, zapadanie i osuwanie się ziemi, trzęsienie ziemi, osuniecie się przedmiotu na środek transportowy) oraz zdarzenia dodatkowe (kradzież z włamaniem,
kradzież środka transportu wraz z mieniem, rabunek, zaginiecie czy też straty
mienia z innych przyczyn).
Oczywiście, także w ubezpieczeniach cargo występują określone wyłączenia
odpowiedzialności. Mogą one być związane z właściwościami przewożonego
ładunku (np. naturalne ubytki, utrata danych na nośnikach, brak miary) lub nieprawidłowym postępowaniem (np. wina umyślna, rażące niedbalstwo). Standardowo wyłączenia obejmują także zagrożenia związane z przewozem towaru na
terenach, gdzie toczy się wojna, możliwość wystąpienia strajków, opóźnień w
transporcie niezawinionych przez przewoźnika.
W transporcie międzynarodowym morskim oraz lądowym mienie ubezpieczane jest na warunkach Instytutowych Klauzul Ładunkowych (Insitute Cargo
Clausules – ICC) opracowanych przez Instytut Londyńskich Ubezpieczycieli.
Istnieja trzy zestawy tych klauzul, oznaczone odpowiednio literami A, B i C,
przewidujący szerszy lub węższy zakres ubezpieczenia, zależnie od potrzeb
93
ubezpieczającego. Do przewozów lotniczych zastosowanie mają Klauzule Ładunków Lotniczych (z wyłączeniem przesyłek pocztowych) – ICC Air. Dla
uzgodnienia warunków dostarczania towaru opracowane zostały przez Mędzynarodowa Izbę Handlową w Paryżu reguły i specjalne formuły określające, gdzie
ma być dostarczony i odebrany towar, tzw. „Incoterms”.
Szczegółowe omawianie klauzul ICC i Incoterms wykracza poza ramy podręcznika. W tym miejscu trzeba zwrócić uwagę na kwestię zasadniczą: komplementarny charakter ubezpieczeń cargo (chroniących ładunek w transporcie) oraz ubezpieczeń OC przewoźnika w transporcie międzynarodowym.
W przypadku ubezpieczeń cargo nie zawsze ten, kto ubezpiecza towar, jest
jego właścicielem. Ubezpieczyciel musi więc mieć pewność, kto w danym momencie ponosi ryzyko za przewożony towar: sprzedający, kupujący czy przewoźnik. Firma logistyczna może pośredniczyć w zawarciu umowy cargo lub
zawrzeć ją w imieniu osób trzecich. Ubezpieczenie cargo nie zdejmuje jednak
odpowiedzialności za firmę logistyczną (np. spedytora) za właściwe wykonanie
usługi.
Firmy transportowe i spedycyjne ponoszą koszty i ryzyko związane z obsługą
niejednokrotnie bardzo skomplikowanych, międzynarodowych roszczeń cywilnoprawnych. Ponoszony przez te firmy na ryzyku własnym ciężar ewentualnych
przyszłych wypłat odszkodowań, może doprowadzić do zachwiania płynności
finansowej tych firm, zwłaszcza, gdy przedmiotem szkody są wartościowe ładunki. Dlatego w interesie firmy logistycznej leży to, aby zabezpieczyć się poprzez zawarcie umowy ubezpieczenia OC przewoźnika drogowego w transporcie międzynarodowym, wobec której umowa cargo ma charakter komplementarny
Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej przewoźnika drogowego w ruchu
międzynarodowym służyć ma zminimalizowaniu takiego ryzyka poprzez przejęcie przez ubezpieczyciela roszczenia, jakie zostało złożone przez poszkodowanego do przewoźnika. W takim wypadku ubezpieczyciel, podejmie obronę
przewoźnika przed nieuzasadnionym roszczeniem, jeśli z okoliczności szkody
wynikać będzie brak odpowiedzialności przewoźnika lub wypłaci należne
uprawnionemu odszkodowanie zgodnie z postanowieniami zawartej umowy
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej przewoźnika drogowego w ruchu
międzynarodowym.
Ubezpieczenie cargo jest uzupełniającym rozwiązaniem względem ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej przewoźnika drogowego. Zarówno w jednym
94
jak i w drugim przypadku zagadnieniem, na którym, niejako skupia się uwaga
wszystkich zainteresowanych w procesie transportu stron, jest przewożony ładunek, który może ulec zniszczeniu bądź uszkodzeniu, jednakże perspektywa tego
spojrzenia jest inna.
Z punktu widzenia firmy logistycznej (i jej ubezpieczyciela) ważna jest przede
wszystkim ochrona odpowiedzialności przewoźnika drogowego. W ubezpieczeniu cargo całe zainteresowanie skupia się na uszkodzonym bądź zniszczonym w
czasie transportu ładunku.
Umowy ubezpieczenia cargo nie można zawrzeć na rzecz przewoźnika lub
spedytora, gdyż w razie utraty, ubytku lub uszkodzenia rzeczy podczas przewozu, firma logistyczna nie ponosi uszczerbku w swoim własnym majątku (takiej
jak właściciel). Ciąży na nich jedynie odpowiedzialność za powierzone im rzeczy. W interesie firmy logistycznej leży zatem to, aby posiadać ubezpieczenie
OC przewoźnika międzynarodowego, a przy transportach ładunków mających
większą wartość zadbać o to, aby właściciel przewożonego ładunku dodatkowo
zabezpieczył się w formie ubezpieczenia cargo.
Możliwym jest zawarcie umowy ubezpieczenia rzeczy w przewozie międzynarodowym na rzecz osoby trzeciej. W takim przypadku najczęściej sprzedający występuje jako ubezpieczający, czyli zawiera umowę ubezpieczenia cargo na rzecz swojego kontrahenta handlowego (kupującego) będącego w tym
przypadku ubezpieczonym.
Zakres ochrony ubezpieczeniowej uzależniony jest od zastosowanego zestawu
klauzul ładunkowych. W międzynarodowych ubezpieczeniach ładunkowych
stosowane są, znane i powszechnie przyjęte w obrocie międzynarodowym, angielskie warunki ubezpieczeniowe o ponad dwustuletniej tradycji ubezpieczeniowej. Są nimi wspomniane wcześniej Instytutowe Klauzule Ładunkowe. (Institute Cargo Clauses). Instytutowe Klauzule Ładunkowe mają charakter
uniwersalny, ponieważ można je zastosować do większości rodzajów ładunków
i różnych środków transportu.
5.6. Ubezpieczenia potencjału kapitałowego
Ubezpieczenia potencjału kapitałowego odnoszą się do praw i zobowiązań
przedsiębiorstwa (por. rys. 6.3).
95
UBEZPIECZENIA PRAW I ZOBOWIĄZAŃ
Ubezpieczenia finansowe
(ubezpieczenie kredytu, gwarancje
ubezpieczeniowe)
Ubezpieczenie utraty zysku
(business interruption, BI)
OCHRONA
POTENCJAŁU
KAPITAŁÓWEGO
Ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej
Rys. 5.2. Ubezpieczenia służące ochronie potencjału kapitałowego przedsiębiorstwa
Źródło: M.Wieczorek-Kosmala 2010, s. 61.
W niniejszym opracowaniu przedstawione zostanie ubezpieczenie od utraty
zysku business interruption, BI). Ubezpiecznia od utraty zysku nalezą do szerszej kategorii ubezpieczeń finansowych.
Ubezpieczenia finansowe zaliczane są do ubezpieczeń majątkowych i dotyczą następujących grup ryzyka:
– ubezpieczenie kredytu, w tym ogólnej niewypłacalności, kredytu eksportowego, spłaty rat, kredytu hipotecznego, kredytu rolniczego,
– gwarancje ubezpieczeniowe, w tym: gwarancja bezpośrednia, gwarancja
pośrednia,
– ubezpieczenia różnych ryzyk finansowych, w tym ryzyka m.in. zatrudnienia,
niewystarczającego dochodu, złych warunków atmosferycznych, utraty zysków
(business interruption), stałych wydatków ogólnych, nieprzewidzianych wydatków handlowych, utraty wartości rynkowej, utraty stałego źródła dochodu, poza
wyżej wymienionymi, innych strat finansowych.
Kwestie ubezpieczeń finansowych szczegółowo omówione zostały w innych
pozycjach literatury przedmiotu (por. Kukiełka, Poniewierka 2003).
96
5.6.1.Ubezpieczenia od utraty zysku (business interruption, BI) jako ochrona
potencjału kapitałowego firmy
Jeżeli np. wskutek pożaru nastąpią straty majątku rzeczowego, to do ich zrekompensowania ubezpieczenie ogniowe. Jednak samo odtworzenie np. spalonego budynku nie zniweluje w pełni negatywnych skutków zdarzeń losowych.
Konsekwencją pożaru jest często także zniszczenie części towaru, przerwa w
produkcji, w przypadku firmy logistycznej – niemożliwość świadczenia usług
związanych z przechowywaniem i dalszym przemieszczeniem towarów w łańcuchu dostaw. To z kolei prowadzi do zmniejszenia zysku operacyjnego i zysku
brutto, czy wręcz do powstania strat finansowych, może spowodować utratę
płynności finansowej, a nawet doprowadzić do upadłości firmy. Dlatego też
uzupełnieniem ubezpieczeń od strat majątkowych powinny być ubezpieczenia
od start finansowych. Taką rolę spełnia ubezpieczenie od utraty zysku (business interruption insurance). Z reguły nie występują samodzielnie, lecz w powiązaniu z innymi ubezpieczeniami majątkowymi dla firm (np. ubezpieczeniem
ogniowym, ubezpieczeniem od kradzieży itp.).
Podstawowym celem ubezpieczenia od utraty zysku jest zapewnienie przedsiębiorstwu możliwości przetrwania do czasu, aż odbuduje swój potencjał i będzie zdolne do wytwarzania wyrobów lub świadczenia usług na poziomie sprzed
szkody. Ubezpieczenia od utraty zysku można zawierać na różne okresy – z
reguły okres ubezpieczenia wynosi 12 miesięcy. Ubezpieczenie od utraty zysku
oraz posiadanie planu na wypadek sytuacji kryzysowych ułatwia przedsiębiorstwu przetrwanie krytycznego okresu (por. T.Skwara 2010, s. 222). Jeżeli umowa ubezpieczenia BI zawierana jest równolegle z umowa ubezpieczenia mienia,
to należy zadbać o to, żeby okres ubezpieczenia utraty zysku był co najmniej tak
długi, jak ochrony mienia. Również zakres ubezpieczenia BI powinien być powiązany z rodzajami ryzyka, przed którymi chroni ubezpieczenie mienia (np.
szkody powstałe wskutek pożaru, bezpośredniego uderzenia pioruna, powodzi,
huraganu,od których chroni ubezpieczenie ogniowe – i związane z tymi konkretnymi ubezpieczenia od utraty zysku, BI).
W ubezpieczeniach BI bardzo istotną kwestią jest ustalenie maksymalnego
okresu odszkodowawczego. W praktyce powinien on być dłuższy od okresu,
potrzebnego do odzyskania przez przedsiębiorstwo zdolności do generowania
zysku z okresu sprzed szkody.
97
Długość maksymalnego okresu odszkodowawczego powinna być zdefiniowana w polisie BI.
Natomiast okres odszkodowawczy – to rzeczywisty okres, przez który ubezpieczyciel rzeczywiście będzie pokrywał szkody związane z powstałymi zakłóceniami działalności firmy.
Prawidłowe określenie maksymalnego okresu odszkodowawczego przedstawia
rysunek 5.4.
Okres ubezpieczenia: 1 rok
Okres odszkodowawczy: 8 miesięcy
szkoda
Maksymalny okres odszkodowawczy: 12 miesięcy
Rys. 5.4. Przykład właściwie określonego maksymalnego okresu
odszkodowawczego
Źródło: opracowanie własne na podstawie T.Skwara 2010, s. 224.
W ubezpieczeniach od utraty zysku występują również inne ograniczenia odpowiedzialności ubezpieczyciela, które należy wziąć pod uwagę już na etapie
zawierania umowy ubezpieczeniowej:
– franszyza redukcyjna,
– okres oczekiwania,
– limity odpowiedzialności.
Trzeba również zwrócić uwagę na to, że przedmiot ubezpieczenia – określona
wysokość zysku brutto – dla celów ubezpieczeniowych naliczany jest nieco
inaczej niż zysk brutto, jaki występuje w sprawozdaniach finansowych firmy.
Franszyza redukcyjna (kwota, o która pomniejszane jest każdorazowo odszkodowanie, czyli współuczestnictwo ubezpieczonego w szkodzie) w ubezpieczeniach BI może być określana na trzy sposoby:
·
jako stała kwota wyrażona w danej walucie (np. 10 000 zł);
98
·
·
jako procent wartości szkody, z limitem kwotowym (np. 5% wartości
szkody, nie mniej niż 50 000 i nie więcej niż 250 000 zł);
jako liczba dni, tzw. okres wyczekiwania, np. 7 dni roboczych.
Okres wyczekiwania to czas, przez jaki ubezpieczyciel nie ponosi odpowiedzialności za szkodę w zysku brutto, mimo że jest ona objęta zakresem ubezpieczenia. Jeśli skutki zdarzeń losowych trwają dłużej, niż okres wyczekiwania,
następuje wypłata odszkodowania z uwzględnieniem franszyzy redukcyjnej.
________________________________________________________________
Przykład 5.3. Ograniczenia odpowiedzialności ubezpieczyciela w szkodzie w
formie franszyzy redukcyjnej oraz okresu wyczekiwania
Dane:
- Przedmiot ubezpieczenia BI: wartość zysku (ubezpieczeniowego) brutto
3000 000 zł;
- franszyza redukcyjna 10%, nie mniej niż 100 000 zł, nie więcej niż 300 000 zł;
- okres ubezpieczenia: 1 rok;
- okres odszkodowawczy: 100 dni;
- okres oczekiwania: 10 dni.
W przedsiębiorstwie nastąpiła szkoda całkowita (zniszczenie zakładu wskutek
powodzi), która spowodowała utratę zysku brutto na kwotę 3 000 000 zł.
Aby ustalić wysokość utraconego zysku podlegającego ubezpieczeniu, najpierw
obliczamy średnia wielkość utraconego zysku przypadającą na 1 dzień w okresie
odszkodowawczym:
3 000 000 zł/ 100 dni = 30 000 zł/dzień.
Utrata zysku wystąpiła w okresie dłuższym niż 10 dni, po okresie oczekiwana
uruchomiona zatem została procedura odszkodowawcza.
Od sumy ubezpieczenia potrącamy franszyzę redukcyjną:
10 dni x 30 000 zł = 300 000 zł.
Wypłacone odszkodowanie od utraty zysku wyniesie:
3 000 000 zł – 300 000 zł = 2 700 000 zł.
________________________________________________________________
99
Zawierając umowę ubezpieczenia od utraty zysku trzeba uwzględnić to, że
zysk brutto stanowiący przedmiot ubezpieczenia nie pokrywa się z zyskiem
księgowym. W zasadzie jest on zbliżony do zysku operacyjnego (wykazywanego w rachunku wyników). Ubezpieczeniu podlegają też niektóre kategorie kosztów.
Ubezpieczenie od utraty zysku dotyczy dwóch wielkości ekonomicznych: zysku operacyjnego i kosztów stałych.
Umowa ubezpieczenia obejmuje jedynie tę część zysku, którą przedsiębiorstwo
uzyskałoby w okresie trwania szkody przy założeniu niezakłóconej pracy i poniesionych kosztach stałych (wynagrodzenia, koszty najmu, dzierżawy, energii
elektrycznej, gazu, wody, c.o., raty leasingowe, itp.).
Ubezpieczyciele pod pojęciem zysku operacyjnego rozumieją również zysk
zawarty w zniszczonych produktach gotowych i niegotowych oraz tych niezniszczonych, ale nie nadających się do sprzedaży.
Kwalifikują również, jako podlegające wypłacie odszkodowania, pewne koszty dodatkowe. Należą do nich:
·
·
·
·
·
·
koszt wynajęcia i przeprowadzki do budynków i pomieszczeń zastępczych
koszty prac w godzinach nadliczbowych
narzuty socjalne na wynagrodzenia
koszty wynajęcia rzeczoznawców
kary umowne
koszt zawiadomienia klientów o zaistniałe sytuacji
Kosztami, które nie podlegają ubezpieczeniu, są m.in. wszystkie koszty ponoszone przez ubezpieczającego związane z operacjami kapitałowymi, zarządzaniem portfelem inwestycyjnym, odsetki płacone od kredytów niezwiązanych z
działalnością zasadniczą.
Zakres ochrony ubezpieczeniowej nie obejmuje m.in. zwiększenia straty w
zysku brutto, powstałej na skutek:
· nieuzasadnionej zwłoki we wznowieniu działalności przez ubezpieczającego,
· decyzji uprawnionych organów administracji państwowej i samorządowej,
· braku odpowiednich środków finansowych na odtworzenie zniszczonego mienia.
100
Aby uniknąć niedoubezpieczenia, ubezpieczający może uzgodnić z zakładem
ubezpieczeń odpowiedzialność dodatkową. Oznacza to, że w razie szkody asekurator odpowiada do wysokości sumy ubezpieczenia zapisanej w polisie
(uwzględnia ona planowany wzrost), pomniejszonej o ustaloną wielkość odpowiedzialności dodatkowej. Jest to wielkość rzędu 20%. Zaleta tej odpowiedzialności polega na tym, że opłata składki nastąpi dopiero po wygaśnięciu polisy i
tylko wówczas, gdy ubezpieczający faktycznie pozostawał w większym ryzyku
niż to wynikało z zapisanej w polisie sumy ubezpieczenia.
Do ubezpieczenia business interruprion można zakwalifikowac również
koszty poniesione w celu ograniczenia szkody. Zaliczane do nich są m.in.:
· koszty wynajęcia i przeprowadzki do pomieszczeń prowizorycznych,
·
koszty zawiadomienia klientów o zaistniałej sytuacji,
·
koszty prac w godzinach nadliczbowych.
Stosowana jest tu nieraz klauzula dodatkowych ograniczeń czasowych, mająca
na celu zapobieżenie możliwości skonsumowania całego ustalonego dla kosztów
limitu w przypadku krótkotrwałej przerwy w działalności.
Inną grupą kosztów możliwych do objęcia ochroną z polisy business inerruption są uwarunkowane koszty dodatkowe. Różnią się one od wyżej omówionych tym, że warunkiem ich uznania jest wystąpienie zakłócenia lub przerwy w
działalności ubezpieczającego w następstwie szkody, do której doszło w wyniku
ubezpieczonego ryzyka na posesji kooperującego z ubezpieczającym dostawcy/odbiorcy. Takie ubezpieczenie jest zasadne przy okazji zastosowania klauzul
szkody w kooperacji z dostawcami/odbiorcami.
Kolejną grupą kosztów możliwych do objęcia ubezpieczeniem od utraty zysku
są:
·
koszty rzeczoznawców,
·
kary umowne,
·
opłaty płacowe.
Formularz do obliczania zysku brutto dla potrzeb ubezpieczenia BI przedstawiono na rysunku 6.2.
W umowie ubezpieczenia business interruption można zastosować klauzule
dotyczące szkód kooperacyjnych. Szkody kooperacyjne mogą dotyczyć dostawców lub odbiorców. Jeżeli są one uwzględnione w treści umowy ubezpieczenia, to strata poniesiona w wyniku przerw w działalności dostawcy lub odbiorcy zostanie pokryta przez ubezpieczyciela. Klauzule te mogą dotyczyć
wszystkich kooperantów lub wybranych jednostek.
Można również zastosować klauzulę braku dostępu. Zdarza się, że szkoda
wystąpi w części budynku lub na posesji podmiotu sąsiadującego z ubezpieczającym. Efektem tej szkody może być niemożność normalnego funkcjonowania
101
zakładu mimo pełnej gotowości. Odpowiedzialność asekuratora powstaje jedynie wtedy, gdy zaistniała szkoda na sąsiadującej posesji była zdarzeniem objętym ochroną ubezpieczeniową wynikającą z umowy ubezpieczenia zawartej
pomiędzy asekuratorem a ubezpieczającym.
Ubezpieczenie business interruption odpowiednio dobrane do potrzeb danego
przedsiębiorstwa daje ubezpieczającemu gwarancję, że w razie zajścia szkody w
mieniu otrzyma on odpowiednie odszkodowanie. Dzięki temu możliwe będzie w
momencie przerwy w działalności gospodarczej uzyskanie wyniku ekonomicznego zbliżonego do osiąganego normalnie.
X X X
Scharakteryzowane powyżej rodzaje ubezpieczeń nie wyczerpują oczywiście
katalogu usług ubezpieczeniowych, po które może sięgnąć w razie potrzeby
firma logistyczna. Jak każde przedsiębiorstwo, także firma logistyczna korzysta
w miarę potrzeb z różnych usług finansowych, co również związane jest z określonym ryzykiem.
Aby ograniczyć ewentualne negatywne następstwa stosowania określonych
instrumentów finansowych (np. powszechnego w obrocie towarowym kredytu
kupieckiego) i zmniejszyć ryzyko finansowe, można zastosować odpowiednie
ubezpieczenia. Wiąże się to z dodatkowymi kosztami, które jednak w określonych sytuacjach warto ponieść. Szczegółowe przedstawienie problematyki
ubezpieczeń finansowych (np. ubezpieczenia wierzytelności handlowych, ubezpieczenia faktoringu, wspomnianego ubezpieczenia kredytu kupieckiego, ubezpieczenia należności zagranicznych, ubezpieczenia kredytu bankowego, ubezpieczenia należności leasingowych czy też gwarancji ubezpieczeniowych) wykracza poza ramy niniejszego podręcznika. Osobom szerzej zainteresowanym
problematyką ubezpieczeń finansowych polecić można lekturę dostępnych na
rynku pozycji z tej dziedziny (por. Poniewierka, Kukiełka 2003, Wierzbicka,
Wierzbicki 2010).
Pytania kontrolne
1. Kim jest broker ubezpieczeniowy?
2. Jaką funkcję pełni agent ubezpieczeniowy i jakie są jego uprawnienia?
3. Jakie ubezpieczenia określa się mianem ubezpieczeń obowiązkowych szczególnych – podaj przykłady.
4. Przed jakimi rodzajami ryzyka chroni ubezpieczenie ogniowe?
5. Czym różni się wartość odtworzeniowa od wartości rzeczywistej majątku?
6. Czy ubezpieczenie od kradzieży z włamaniem i rabunku może chronić majątek przedsiębiorstwa logistycznego, które nie posiada własnej ochrony ani nie
102
wynajmuje zewnętrznej firmy do ochrony mienia (np. magazynu, stacji przeładunkowej, bazy transportowej)?
7. W jaki sposób posiadanie dodatkowych zabezpieczeń przez ubezpieczającego
może wpłynąć na wysokość składki?
8. Jakie korzyści może zapewnić wprowadzenie do umowy ubezpieczenia klauzuli odstąpienia od zasady proporcji przy wypłacie odszkodowania?
9. Jaka klauzula dodatkowa może być szczególnie przydatna dla firmy logistycznej zajmującej się odbiorem sprzętu elektronicznego i dostarczaniem go do
sieci handlowej?
10. Co zrobić, aby w razie kradzieży bardzo szybko otrzymać od ubezpieczyciela przynajmniej część odszkodowania przed całkowita likwidacją szkody?
11. Dlaczego przedsiębiorstwo logistyczne oprócz obowiązkowych ubezpieczeń
komunikacyjnych OC powinny korzystać także z dobrowolnego ubezpieczenia
autocasco?
12. Od kiedy rozpoczyna się ochrona ubezpieczeniowa w ubezpieczeniu AC?
13. Czy spedytor może we własnym imieniu zawrzeć umowę cargo?
14. Dlaczego ubezpieczenia odpowiedzialności przewoźnika w transporcie międzynarodowym i ubezpieczenia cargo mają charakter komplementarny?
15. Czego dotyczą Incoterms?
16. Czy ubezpieczenie all risk chroni bez ograniczeń przed wszelkimi rodzajami
ryzyka?
17. Czym różni się zysk brutto będący przedmiot ubezpieczenia business interruption od zysku brutto w ujęciu księgowym?
18. Podaj przykład kosztów dodatkowych, które mogą zostać objęte ubezpiecze
niem od utraty zysku.
19. Czy za pomocą BI można ubezpieczyć ryzyko biznesowe w prowadzonej
działalności gospodarczej (wynikające z konkurencji rynkowej)?
20. Czy z ubezpieczenia business interruption można również pokryć koszty kar
umownych za niewywiązanie się z kontraktu, jeśli nie wystąpi szkoda w mieniu
ograniczająca możliwości prowadzenia normalnej działalności gospodarczej?
Literatura zalecana:
1. Kaczmarek M. (2010): Ubezpieczenia majątkowe dla podmiotów gospodarczych, w: E.Wierzbicka (red.) (2010), s. 175-215.
2. Kwiecień I. (2010): Ubezpieczenia w zarządzaniu ryzykiem działalności gospodarczej, C.H.Beck 2010, s.167-175.
103
3. T.Skwara (2010): Ubezpieczenia od utraty zysku (Business Interruption, BI) –
rola, konstrukcja, specyfika, w: E.Wierzbicka (red.) (2010), s.217-249.
4. Z.Jęksa, Ubezpieczenie majątku i zysku firmy, Poltext, Warszawa.
5. T.Skwara (2009): Suma ubezpieczenia, „Miesiecznik Ubezpieczeniowy”,
wrzesień.
6. K.Ortyński (2010): Ubezpieczenia komunikacyjne, istota, grupy ryzyka w:
E.Wierzbicka (red.) (2010): Ubezpieczenia non-life, CeDeWu, wydawnictwa
Fachowe,Warszawa 2010, s. 251-260.
7. G.Bieniek (2006): Odpowiedzialność cywilna za wypadki drogowe, WP Lexis
Nexis, Warszawa.
8. K.Ludwichowska (2008): Odpowiedzialność cywilna i ubezpieczeniowa za
wypadki samochodowe, Dom Organizatora TNOiK, Toruń.
104
BIBLIOGRAFIA
1. Apgar D.: Inteligencja ryzyka, One Press, Gliwice 2008.
2. Ciesielski M. (2005): Rynek usług logistycznych, Difin, Warszawa.
3. Gabryszak R., Magierka D. (red.), Wprowadzenie do polityki społecznej,
DIFIN, ENGRAM, Warszawa.
4. Gawroński A., Handschke J., Łańcucki J., Sangowski T. (1994): Ubezpieczenia w handlu zagranicznym, Poltext, Warszawa.
5. Gołebska E. (red.) (2002): Kompendium wiedzy o logistyce, wyd. III,
Wydawnictwo naukowe PWN S.A., Warszawa- Poznań.
6. Hadyniak B., Monkiewicz J. (red.) (2010): Ubezpieczenia w zarządzaniu
ryzykiem przedsiębiorstwa. Podstawy, tom 1, wydawnictwo Poltext,
Warszawa.
7. Hadyniak B. (2010a): Ryzyko w przedsiębiorstwie, w: Hadyniak B.,
Monkiewicz J. (red.) (2010), s. 13-29.
8. Hadyniak B. (2010b): Przewidywalność, wartość i ryzyko, w: Handschke
J., Monkiewicz J. (red.) (2010), s.15-42.
9. Hadyniak B., Szumlicz T. (2010): Ubezpieczenie jako urządzenie finansowe, w: J.Handschke, J.Monkiewicz (red.) (2010), s.43-81.
10. Handschke J. (1994): Ubezpieczenia towarów w transporcie lądowym i
w czasie ich składowania, w: A.Gawroński, J.Handschke, J.Łańcucki
(1994), s.121-134.
11. Handschke J. (1998): Funkcje i zasady ubezpieczeń gospodarczych, w:
Sangowski T. (red.) (1998), s. 77-82.
12. Handschke J., Monkiewicz J. (red.) (2010): Ubezpieczenia podręcznik
akademicki, Wydawnictwo Poltext, Warszawa.
13. Jędrasik-Jankowska I. (2009): Pojęcie i konstrukcje prawa ubezpieczenia społecznego, Wydawnictwo Lexis-Nexis, Wydanie 2, Warszawa.
105
14. Kaczmarek M. (2010): Ubezpieczenia majątkowe dla podmiotów gospodarczych, w: E.Wierzbicka (red.) (2010), s. 175-215.
15. Kęszycka B. (1999): Prawo ubezpieczeń gospodarczych, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu.
16. Kisperska-Moroń D., Krzyżaniak S. (red.) (2009): Logistyka, Instytut
Logistyki i Magazynowania, Poznań 2009.
17. Knight F.H.(2006), Risk, Uncertainty and Profit, Mineola, New York.
18. Kwiecień I. (2010): Ubezpieczenia w zarządzaniu ryzykiem działalności
gospodarczej, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa.
19. Lament M. (2010): Ryzyko w zakładzie ubezpieczeń, w: Wierzbicka E.
(red.) (2010), s. 91-109.
20. Łańcucki J. (1996): Podstawy finansów ubezpieczeń gospodarczych,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
21. Łazowski J. (1998): Wstęp do nauki o ubezpieczeniach, Wydawnictwo
Prawnicze Lex, Sopot, adaptavja i redakcja naukowa W.Mogilski.
22. Machowiak W. (2009a): Zarządzanie ryzykiem, w: Instrumenty
zarządzania łańcuchem dostaw, M.Ciesielski (red.), Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
23. Machowiak W. (2009b): Ryzyko w logistyce, w: Kisperska-Moroń D.,
Krzyżaniak S. (red.) (2009), s. 400-409.
24. Orlicki M. (2002): Umowa ubezpieczenia, Wydawnictwo C.H.Beck,
Warszawa .
25. Orlicki M. (2004): Umowa ubezpieczenia, w: Prawo zobowiązań – część
szczegółowa. System Prawa prywatnego, tom 7, Warszawa.
26. Orlicki M. (2010): Regulacja umowy ubezpieczenia, w: Handschke J.,
Monkiewicz J. (red.) (2010), s. 120-141.
27. Ortyński K. (2010): Dobrowolne ubezpieczenia
autocasco, w:
E.Wierzbicka (red.) (2010), s. 258-259.
106
28. Monkiewicz J. (red.) (2001): Podstawy ubezpieczeń, Poltext, Watszawa,
t. I i II.
29. Poniewierka D., Kukiełka J. (2003): Ubezpieczenia finansowe, Oficyna
Wydawnicza BRANTA, Bydgoszcz.
30. B.Polaszkiewicz, J.Boehlke (red.) (2005): Ład instytucjonalny w gospodarce, Wydawnictwo Uniwesytetu M.Kopernika, Toruń.
31. Ratajczak J., System emerytalny w Niemczech, w: T.Szumlicz,
M.Żukowski (red.) (2004), s. 2398-268.
32. Ronka-Chmielowiec W. (2002): Ubezpieczenia. Rynek i ryzyko, Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
33. Ratajczak M. (2005): Instytucjonalizm – wzbogacenie czy alternatywa
ekonomii głównego nurtu, w: B.Polaszkiewicz, J.Boehlke (red.) (2005),
s. 57-72.
34. Neuman J von, Morgerstarn O., Theory of Games and Economic Behaviuor, Princenton 1944.
35. Orczyk J. (2005): Polityka społeczna, Wydawnictwo Akademii Ekon
omicznej w Poznaniu, Poznań.
36. Orlicki M. (2002): Umowa ubezpieczenia, Wydawnictwo C.H.Beck,
Warszawa.
37. Orlicki M. (2010a): Polisa ubezpieczeniowa, w: A.Szumański (red.)
(2010), s. 479-504.
38. Orlicki M (2010b): Regulacja umowy ubezpieczenia, w: J.Handschke,
J.Monkiewicz (red.) (2010), s. 121-142.
39. Sangowski T. (1994): Ubezpieczenia morskie, w:
40. Sangowski T.(red.) (1998): Ubezpieczenia gospodarecze, Poltext, Warszawa.
41. Sangowski T.(red.) (2000): Ubezpieczenia gospodarecze, Poltext, Warszawa.
107
42. Sangowski T.(red.) (2002): Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej,
Branta, Bydgoszcz-Poznań 2002.
43. Shimer P. , Sonsino Y. (2002): Survey report - Involvement of captive
insurance companies with multinational pooling, Marsh, Nowy Jork.
44. Skwara T. (2010): Ubezpieczenia od utraty zysku (Business Interruption, BI) – rola, konstrukcja, specyfika, w: Wierzbicka E. (red.) (2010),
s. 217-250.
45. Szczepański M. (2006), Dylematy rozwoju polskiego systemu emerytalnego, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań.
46. Szumański A. (red.) (2010): System prawa prywatnego, t.18, Prawo papierów wartościowych, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa.
47. Szumlicz T., Żukowski M. (red.) (2004): Systemy emerytalne w krajach
Unii Europejskiej, Twigger, Warszawa.
48. Szumlicz T. (2009): Ubezpieczenie. W sprawie zastrzeżenia terminologicznego, „Wiadomości Ubezpieczeniowe”, nr 1/2009.
49. Wąsiewicz A. (2002): Umowa ubezpieczenia, w: T.Sangowski (red.)
(2002).
50. Wieczorek-Kosmala M. (2010): Ochrona ubezpieczeniowa przedsiębiorstwa, w: B.Hadyniak, J.Monikiewicz (red.) (2010), s.53-74.
51. Wierzbicka E. (red.) (2010): Ubezpieczenia non-life, CeDeWu.pl, Wydawnictwa Fachowe, Warszawa.
52. Wierzbicka E., Wierzbicki Z.R. (2010): Ubezpieczenia finansowe, w:
Wierzbicka E. (red.) (2010), s, 375-422.
108