Notatki nauczyciela

SCENARIUSZE LEKCJI BIOLOGII DO CYKLU „CIEKAWA BIOLOGIA”
DZIAŁ I – „ WIAT ZWIERZ T BEZKR GOWYCH”
Temat: Budowa i funkcja tkanek zwierz cych.
ZWIERZ TA – to najliczniejsze królestwo, cudzo ywne, ruchliwe, zwykle o budowie
tkankowej. Wi kszo z nich to bezkr gowce - 90%.
ORGANIZACJA BUDOWY ORGANIZMÓW:
KOMÓRKA
TKANKA
NARZ D (ORGAN)
UKŁAD NARZ DÓW
ORGANIZM
TKANKA – ZESPÓŁ KOMÓREK O PODOBNEJ BUDOWIE
WYSPECJALIZOWANYCH DO PEŁNIENIA OKRE LONYCH FUNKCJI W
ORGANIZMIE
TKANKI ZWIERZ CE:
A. Nabłonkowa
B. Mi
niowa
•
Gładka
•
Poprzecznie pr
kowana szkieletowa
•
Poprzecznie pr
kowana serca
C. Ł czna
Stała
•
Chrz stna
•
Kostna
•
Tłuszczowa
Płynna
D. Nerwowa
Tkanka nabłonkowa
•
Krew
•
Limfa (chłonka)
Jedno- lub wielowarstwowa , komórki ci le przylegaj ce o ró nych kształtach
(płaskie, sze cienne, walcowate, pokryte niekiedy rz skami)
Rodzaj
Nabłonek pokrywaj co –
wy ciełaj cy
Wyst powanie
Tworzy zewn trzn
warstw skóry, wy ciela
narz dy wewn trzne np.
przewód pokarmowy ,
oddechowy
Nabłonek zmysłowy
Wchodzi w skład
receptorów zmysłowych
Nabłonek gruczołowy
(wydalniczo –
wydzielniczy)
Tworzy gruczoły
wydzielania zewn trznego
i wewn trznego
Nabłonek rozrodczy
Wchodzi w skład
gruczołów rozrodczych
(j dra, jajniki)
Rysunek:
Rola
Oddziela rodowisko
zewn trzne od wn trza
ciała, chroni przed
wnikaniem
drobnoustrojów, urazami
mechanicznymi,
działaniem truj cych
zwi zków chemicznych,
utrat wody, jego
wytworami s paznokcie ,
włosy.
Uczestniczy w odbieraniu
zmian zachodz cych w
rodowisku zewn trznym
lub wewn trznym
organizmu
Wytwarza i usuwa ró ne
wydaliny i wydzieliny np.
pot, luz łój, wod ,
hormony, enzymy
Bierze udział w
wytwarzaniu gamet
(plemniki i komórki jajowe)
Tkanka mi niowa – utworzona jest z komórek mi
mog cych si kurzy i rozkurcza
niowych (miocytów),
Rodzaje
Wyst powanie/Rola
Charakterystyka
Mi
W cianach przewodu
pokarmowego, układu
krwiono nego,
limfatycznego, moczo –
płciowego i
oddechowego
Komórki wrzecionowate,
ostro zako czone,
jednoj drowe, j dro
poło one centralnie,
kurcz si wolno, wolno
si m cz , działaj
niezale nie od woli
Wraz ze szkieletem
stanowi układ ruchu,
Komórki walcowate
(cylindryczne), t po
zako czone,
wieloj drowe, j dra
poło one peryferyjnie,
wyst puj pr ki
poprzeczne, pracuje
szybko (cz sto
skurczów du a) i szybko
si m czy, praca
zale na od woli.
niowa gładka
Mi niowa poprzecznie
pr kowana
szkieletowa
Mi niowa poprzecznie
pr kowana serca
Rysunki:
Buduje mi sie sercowy
Komórki walcowate ,
rozgał zione,, wiele
j der uło onych
centralnie, skurcze
rytmiczne,
automatyczne,
niezale ne od woli.
Tkanka ł czna
- stała- utworzona z ywych komórek i martwej substancji mi dzykomórkowej
- płynna - utworzona z ywych komórek rozproszonych w wieloskładnikowej
cieczy
Rola:
- wypełnia przestrzenie pomi dzy innymi tkankami, narz dami i układami
Zapewnia łaczno
mi dzy nimi , podtrzymuje je i wzmacnia.
Rodzaje
Wyst powanie/Rola
Charakterystyka
Kostna
Buduje ko ci
Ma posta zwartej
struktury utworzonej z
uło onych wokół
kanałów Haversa blaszek
kostnych, tworz cych
podstawow jednostk
strukturaln ko ci –
osteon.
Chrz stna
Tworzy powierzchnie
stawowe ko ci,
przegrod nosa,
wi zadła, kr ki
mi dzykr gowe,
mał owin uszn , krta ,
koniuszek nosa
Zbudowana z komórek
chrz stnych i silnie
rozbudowanej substancji
mi dzykomórkowej,
zawieraj cej włókna
kolagenowe.
Krew
1. osocze – stanowi główn
mas krwi (ok.60%)
1. płyn, którego90%
stanowi woda, a reszt
głównie białka, tłuszcze,
hormony, enzymy,
witaminy, sole mineralne,
cukry, aminokwasy,
mocznik.
2.erytrocyty (krwinki
czerwone); komórki krwi
Osocze bez fibrynogenu
to surowica krwi.
zawieraj ce hemoglobin Osocze transportuje
czerwony barwnik
składniki pokarmowe
uczestnicz cy w transporcie głównie cukry i białka.
tlenu i CO2;
2. u ssaków bezj drowe, u
3. leukocyty (krwinki
innych kr gowców
białe)- niszcz
zawieraj j dro, jest ich 4drobnoustroje
5mln/mm3 krwi.
chorobotwórcze i ciała obce
(antygeny)
4. trombocyty (płytki krwi)
– uczestnicz w procesie
krzepni cia krwi.
3. najwi ksze spo ród
wszystkich krwinek,
zawieraj j dro, maj
zdolno pełzakowatego
ruchu i wła ciwo ci
erne; jest ich 5-10 tys.
4. bezbarwne,
bezj drowe fragmenty
komórek, jest ich 150 –
400 tys.
Limfa (chłonka)
Naczynia limfatyczne i
w zły chłonne
Skład zbli ony do osocza
krwi, erytrocytów brak,
liczne leukocyty, ma
znaczny udział w
funkcjach obronnych
organizmu (niszczy
drobnoustroje
chorobotwórcze0,
transportuje substancje
od ywcze, głównie
tłuszcze.
Tkanka tłuszczowa - komórki tej tkanki gromadz tłuszcz, który mo e by
wykorzystywany przez organizm jako ródło energii. Tkanka ta wyst puje pod
skór , a tak e wokół serca i nerek. Jej głównym zadaniem jest zatrzymywanie
ciepła w organizmie. Szczególnie du o tkanki tłuszczowej maj ludzie otyli.
Rysunki:
Tkanka nerwowa
Utworzona z komórek nerwowych – neuronów, których cech jest posiadanie
wielu wypustek: krótkich – dendrytów i jednego aksonu ( neuryt). Zr bem
tkanki nerwowej jest tkanka glejowa, której zadaniem jest od ywianie
neuronów i uczestnictwo w ich regeneracji.
Za pomoc dendrytów kontaktuj si z receptorami i od nich otrzymuj
informacje, przewodz impulsy do rodkowo.
Za pomoc aksonu p[przewodz impulsy do efektorów np. mi
impulsy od rodkowo.
ni. Przewodz
Rola:
Odbiera informacje ze rodowiska zewn trznego i wewn trznego organizmu,
przekazuje je do innych narz dów i układów ciała.
Dzi ki niej odbieramy subiektywne wra enia oraz wiadomie podejmujemy
decyzje o dalszym działaniu.
Rysunek:
Temat: Ró norodno
organizmów zaliczanych do g bek i parzydełkowców.
Zwierz ta dzielimy zwyczajowo na bezkr gowce i kr gowce.
Bezkr gowce nie maj kr gosłupa, a kr gowce maj .
Typy bezkr gowców:
a. G bki
b. Parzydełkowce (jamochłony)
c. Płazi ce
d. Oble ce
e. Pier cienice
f.
Stawonogi
g. Mi czaki
h. Szkarłupnie
G BKI
Wyst puj w wodach słodkich i słonych, wielokomórkowe, ale nie maj tkanek,
ciało dwuwarstwowe. Prowadz osiadły tryb ycia. Tworz kolonie.
W ciele liczne otwory, którymi pobieraj wod , odfiltrowuj z niej pokarm oraz
pobieraj tlen niezb dny do oddychania. Z wn trza ciała woda jest usuwana przez
otwór znajduj cy si w górnej cz ci ciała. Posiadaj szkielet krzemionkowy
(koronkowiec, nadecznik), wapienny lub z włókien sponginowych (g bka grecka).
Kształt ró ny(dzban, drzewkowaty, workowaty).
W Polsce w rzekach i jeziorach yje g bka zwana nadecznikiem tworz ce
kłaczkowate kolonie.
Organizmy, które tak jak g bki , które przepuszczaj przez swe wn trze wod i
odfiltrowuj z niej pokarm nazywamy filtratorami.
G bki jako filtratory pobieraj szcz tki organiczne i oczyszczaj wod .
Zastosowanie
•
•
•
•
•
W redniowieczu g bki były u ywane w chirurgii, jako materiał szlifierski w
jubilerstwie oraz jako podkład pod zbroj rycersk .
Dla celów gospodarczych wydobywa si yj c w Morzu ródziemnym g bk
szlachetn .
G bka Tethya crypta, posiadaj ca szkielet krzemionkowy, stanowiła przedmiot bada
w leczeniu ludzi chorych na białaczk ze wzgl du na wła ciwo ci hamowania wzrostu
komórek ssaków.
Oczyszczone szkielety spongoinowe słu do celów higienicznych i tamowania krwi.
S bioindykatorami, czyli wska nikami czysto ci wody.
Typ: Parzydełkowce (Jamochłony)
Gromady: stułbiopławy, kr kopławy koralowce.
Cechy parzydełkowców:
1.
2.
3.
4.
jama chłon co – trawi ca, w której nast puje trawienie i wchłanianie strawionego pokarmu
parzydełka na czułkach i ramionach
tkanki
dwie warstwy ciała : zewn trzna – ektoderma i wewn trzna – entoderma, mi dzy nimi
bezpostaciowa substancja - mezoglea.
5. Symetria promienista (przez ciało mo na poprowadzi kilka osi symetrii tak, by jedna strona
była lustrzanym odbiciem drugiej)- daje to zwierz tom mo liwo zdobywania pokarmu i
obron oraz mo liwo odbierania i reagowania na bod ce.
6. Wyst puj w wodach słodkich i słonych
7. Wyst puj w postaci osiadłego polipa i pływaj cej meduzy
8. S drapie nikami- ywi si drobnymi zwierz tami wodnymi np. Skorupiakami, larwami
owadów, małymi rybkami. Swoje ofiary chwytaj dzi ki komórkom parzydełkowym.
Niektóre komórki działaj jak strzały zatrute jadem – wystrzelone nici wbijaj si w ciało
ofiary i parali uj j toksyczn substancj . Inne wystrzelon ni przyklejaj do powierzchni
ciała ofiary, powoduj c jej unieruchomienie, ofiara zostaje wci gni ta przez otwór g bowy do
jamy chłon co – trawi cej.
9. Rozmna aj si bezpłciowo lub płciowo (przemiana pokole )
Stułbia – Budowa (rys.)
1)
2)
3)
4)
5)
6)
yje w wodach słodkich, przyczepiona do ro lin wodnych.
Osiadły tryb ycia.
Wielko 1-3 mm
Posta wydłu onego woreczka polipa.
Mo e porusza si na zasadzie koziołkowania.
Rozmna a si bezpłciowo przez p czkowanie i płciowo przez wytwarzanie gamet.
Wi kszo stułbiopławów to morskie organizmy yj ce w koloniach zło onych z bardzo wielu
poł czonych ze sob polipów.
Chełbia modra –wyst puje w Morzu Bałtyckim, nale y do kr kopławów, gdy
wyst puje u niej na przemian posta polipa i meduzy, przy czym posta meduzy jest
wi ksza i stanowi pokolenie dominuj ce(przemiana pokole ).
Budowa (rys.)
Cykl rozwojowy chełbi modrej (rys.)- przemiana pokole .
W rozwoju wyst puje przemiana pokole czyli zjawisko naprzemiennego
wyst powania osobników rozmna aj cych si płciowo i bezpłciowo.
Koralowce: korale i ukwiały.
1) Wyst puj
w wodach czystych, ciepłych i zasolonych.
2) Wył cznie posta polipa
3) Korale yj w koloniach a ukwiały pojedynczo.
4) Korale maj szkielet wewn trzny, który po obumarciu tworzy rafy koralowejedno z najbogatszych w gatunki rodowisk ycia na Ziemi.
5) Ukwiały maj posta mi sistych polipów, wiele kolorowych ramion, swoim
wygl dem bardziej przypominaj kwiaty, ni zwierz ta.
Temat: Przystosowania płazi ców i oble ców do paso ytniczego trybu
ycia.
TYP: PŁAZI CE:
GROMADY:
A. WIRKI (wolno yj ce) np. wypławek biały
B. PRZYWRY (paso yty) np. motylica w trobowa
C. TASIEMCE (paso yty) np. uzbrojony, nieuzbrojony, b blowiec
Cechy płazi ców:
1. Ciało spłaszczone grzbietobrzusznie oraz wyra nie widoczny przód i tył.
2. Dwuboczna symetria ciała (przez ciało mo na poprowadzi tylko jedn o
symetrii, tak , aby otrzyma dwie takie same cz ci.
3. Ciało pokryte worem skórno – mi
4. W przedniej cz
niowym.
ci skupione narz dy zmysłów i układ nerwowy.
5. Wi kszo płazi ców to paso yty (organizmy yj ce kosztem innych ywych
organizmów).
6. Wi kszo płazi ców (poza tasiemcami) ma lepo zako czony układ
pokarmowy tzn. rozpoczyna si otworem g bowym, ale brak otworu
odbytowego).
7. Cykle rozwojowe s skomplikowane, oprócz postaci dorosłej wyst puj larwy –
rozwój zło ony. Organizm, w którego ciele yje posta dorosła paso yta
nazywamy ywicielem ostatecznym, a ten , w którego ciele yje larwa
ywicielem po rednim.
TASIEMCE:
1. Dorosłe osobniki yj w jelicie cienkim kr gowców, a larwy w innych
narz dach wewn trznych.
2. Długo
ciała 2-12 metrów.
3. Budowa:
a) Główka z narz dami czepnymi – przyssawkami (uzbrojonego tak e
haczyki), którymi przyczepia si do ciany jelita.
b) Szyjka – wytwarza nowe człony
c) Człony, które w miar wzrostu i oddalania si od szyjki s coraz wi ksze i
starsze, te na ko cu odrywaj si i wraz z kałem s usuwane na
zewn trz.
4. Przystosowania do paso ytnictwa:
1) Płaskie ciało zajmuje mało miejsca w jelicie
2) Przyssawki (haczyki)- silne przytwierdzenie do jelita.
3) Ciało pokryte oskórkiem odpornym na działanie soków
trawiennych.
4) Brak przewodu pokarmowego, pokarm chłonie całym ciałem(
nie musi go trawi , gdy jest strawiony)
5) Oddycha beztlenowo (fermentacja), gdy w jelicie brak tlenu.
6) Jest obojnakiem (jeden tasiemiec ma narz dy rozrodcze e skie
i m skie), wyst puje u niego samozapłodnienie (jego plemniki
zapładniaj wytworzonego przez niego komórki jajowe). W
ka dym członie mo e by 120 tys. Jaj. Tak ogromna rozrodczo
zapewnia ci gło gatunku, stwarzaj c dla zwierz t i człowieka
ogromne ryzyko zaka enia.
7) Cykl rozwojowy tasiemca:
Rozwój zło ony – czyli wyst puj larwy zwane w grami , yj w
ciele ywiciela po redniego – dla tasiemca uzbrojonego jest to
winia , a dla nieuzbrojonego krowa, ywicielem ostatecznym
jest człowiek, w jelicie którego yje posta dorosła tasiemca.
ZARA ENIE NAST PUJE PRZEZ ZJEDZENIE SUROWEGO LUB
NIEDOGOTOWANEGO MI SA WOŁOWEGO LUB WIEPRZOWEGO.
CHOROBA WYWOŁANA PRZEZ TASIEMCA TO TASIEMCZYCA.
Zapobieganie – je
weterynarza.
mi so ugotowane , zbadane przez
Ludzie najcz ciej zaka aj si nim, jedz c mi so wolowe
zawieraj ce w gry. W przewodzie pokarmowym człowieka
larwa przekształca si w dorosłego tasiemca, który w ka dym
swoim członie wytwarza ogromn liczb komórek rozrodczych.
Po samozapłodnieniu człony, wypełnione zapłodnionymi
komórkami jajowymi, odrywaj si i z kałem wydostaj na
zewn trz. Wraz z trawa lub wod zabrudzon ludzkimi
odchodami jaja zostaj zjedzone przez ywiciela po redniego –
krow . Z jaj rozwija si larwa, która wnika do mi ni. Gdy
człowiek zje mi so zawieraj ce w gry , cykl si powtarza.
CYKL ROZWOJOWY TASIEMCA NIEUZBROJONEGO:
MI SO ZAWIERAJ CE W GRY ZJADA CZŁOWIEK
CZŁOWIEK JEST YWICIELEM OSTATECZNYM – W JEGO
JELICIE ROZWIJA SI POSTA DOROSŁA TASIEMCA
DOJRZALY CZŁON WYPEŁNIONY JAJAMI ODRYWA SI I
WRAZ Z KAŁEM S USUWANE NA ZEWN TRZ (TRAWA)
JAJA LUB CAŁE CZŁONY ZJADA KROWA
W JEJ CIELE- W MI NIACH WYL GAJ SI LARWY –
W GRY (KROWA – YWICIEL PO REDNI)
ZARA ONE MI SO ZJADA CZŁOWIEK
Zrobi rysunek cykl rozwojowy i budowa tasiemca.
MOTYLICA:
1) Paso ytuje w w trobie kr gowców.
2) Kształt listkowaty.
3) 2 cm długo ci
4) Przyssawka g bowa i brzuszna.
5) Rozwój zło ony – ywicielem po rednim jest limak.
6) ZARA ENIE NAST PUJE PRZEZ NIE MYTE WARZYWA I OWOCE. Zapobieganie –
my warzywa i owoce oraz r ce.
7) Pozostałe cechy jak u tasiemca.
Rys.
WYPŁAWEK BIAŁY
1. Płaziniec wolno yj cy.
2.
yje w czystych wodach.
3. Porusza si dzi ki rz skom pokrywaj cym brzuszn stron ciała.
4. Długo
5. Zdolno
1cm.
regeneracji.
6. Wydziela soki trawienne na swoje ofiary, nast pnie za pomoc wysuwanej
gardzieli zasysa cz ciowo strawiony pokarm (trawienie poza organizmem).
7. Rozwój prosty – brak larwy.
8. Rys.
TYP: OBLE CE:
GROMADY:
A. WROTKI
B. NICIENIE
a) Glista ludzka
b) Włosie kr ty
c) Owsik
d) M twik buraczany(paso yt ro li rzepak, kapustne , buraki), powoduje
słaby wzrost ro lin, ółkni cie li ci, obni enie plonów.
Cechy nicieni:
1. Kształt ciała – wydłu ony a w przekroju poprzecznym okr głe (obłe)
2. Symetria dwuboczna.
3. Ciało pokryte mocnym oskórkiem b d cym wydzielin nabłonka.
4. Dro ny przewód pokarmowy – rozpoczynaj cy si otworem g bowym a
ko cz cy odbytem- co umo liwia sprawniejsze przetwarzanie pokarmu.
5. Cz
prowadzi paso ytniczy tryb ycia , a cz
jest wolno yj ca.
6. Wi kszo jest rozdzielnopłciowa, a samca i samic łatwo odró ni na
podstawie cech budowy zewn trznej – dymorfizm płciowy.
GLISTA LUDZKA
1. Paso yt yj cy w jelicie cienkim człowieka.
2. Rozwój zło ony, ale tylko jeden ywiciel – człowiek.
3. Ciało obłe długo ci 20 -40 cm.
4. Rozdzielnopłciowe- samiec ró ni si od samicy – dymorfizm płciowy, samica
dłu sza, grubsza a samiec krótszy, cie szy, haczykowato zako czone ciało.
5. Rys.
6. Cykl rozwojowy glisty ludzkiej:
ZARA ENIE NAST PUJE PRZEZ SPOZYCIE NIUMYTYCH WARZYW NAWO ONYCH
LUDZKIMI ODCHODAMI, PICIA WODY ZANIECZYSZCZONEJ GNOJOWIC , LUB
NIEPRZESTRZEGANIAPODSTAWOWYCH ZASAD HIGIENY OSOBISTEJ I YWIENIA.
CHOROBA WYWOŁANA PRZEZ GLIST TO GLISTNICA.
Zapobieganie glistnicy – my war.zywa i owoce, pi przegotowan wod ,
my r ce, produkty spo ywcze i naczynia
W jelicie cienkim osłonki jaj zostan rozpuszczone, a oswobodzone larwy
przebijaj cianki jelita, dostaj c si do naczy krwiono nych. Wraz z krwi
w druj do ró nych narz dów, trafiaj c w ko cu do płuc. Przenikaj do
wn trz p cherzyków płucnych, nast pnie przedostaj si kolejno do: oskrzeli,
tchawicy i gardła. Ponownie połkni te znów docieraj do jelita cienkiego, w
którym osi gaj dojrzało płciow . Samica glisty ludzkiej wytwarza około 200
jaj na dob . Po zapłodnieniu wewn trznym jaja wydostaj si na zewn trz
ciała człowieka wraz z kałem. W odpowiedniej temperaturze i wilgotno ci
oraz przy dost pie tlenu w jaju rozwija si larwa. Takie jajo nazywamy jajem
inwazyjnym. Cykl si powtarza , gdy człowiek połknie jajo wraz z ywno ci .
Cykl rozwojowy trwa 2 -4 miesi ce.
CYKL ROZWOJOWY GLISTY-rys.
CZŁOWIEK SPO YWAJ C JAJA INWAZYJNE (Z LARWAMI)ULEGA ZAKA ENIU
W JELICIE CIENKIM LARWY WYL GAJ
WRAZ Z KRWI
DOCIERAJ
W DRUJ
SI Z JAJ I PRZEDOSTAJ
DO KRWI
DO RÓZNYCH NARZ DÓW (W TROBA, SERCE)
KOLEJNO DO PŁUS, OSKRZELI, TCHAWICY I GARDŁA
POŁKNI TE LARWY OSIADAJ
DOJRZAŁO
PŁCIOW
W JELICIE CIENKIM, GDZIE OSI GAJ
ZAPŁODNIONE JAJA WRAZ Z KAŁEM CZŁOWIEKA WYDOSTAJ
ZEWN TRZ
CZLOWIEK SPO YWAJ C JAJA INWAZYJNE ULEGA ZAKA ENIU
SI NA
WŁOSIE KR TY
1. Jeden z najgro niejszych paso ytów człowieka.
2. Wywołuje chorob wło nic .(trychinoza), która mo e ko czy si
mierci .
3. Mo e wyst powa u ró nych gatunków mi so ernych lub wszystko ernych
(dzik, winia, lis, kot, nied wied , szczur)
4. Zaka enie nast puje przez zjedzenie zaka onego mi sa wini lub dzika.
5. Zapobieganie wło nicy – je
lekarza.
mi so znanego pochodzenia i zbadane przez
6. Cykl rozwojowy
W oł dku człowieka, pod wpływem enzymów trawiennych, otorbione larwy (znajduj ce si
wcze niej w mi niach zwierz cia) wydostaj si z otoczek, a nast pnie przedostaj si do
jelita cienkiego. Tam w ci gu 48-72 godzin osi gaj dojrzało płciow i kopuluj . Po
kopulacji samce gin , a samice przedostaj si do w złów chłonnych. Samice rodz ywe
larwy, ka da samica około 1500. Z w złów chłonnych larwy dostaj si do krwi, a wraz z ni
do mi ni poprzecznie pr kowanych. Po wnikni ciu do włókna mi niowego zwijaj si
spiralnie i otorbiaj . Niektóre gin , inne zachowuj zdolno do zara ania nawet przez
kilkadziesi t lat. Te, które przetrwaj mog powodowa powa ne zaburzenia w organizmie.
OWSIK
1. Wielko
1-3 mm, barwy białawej.
2. Paso ytuje w jelicie grubym, wyrostku robaczkowym i ko cowym odcinku jelita
cienkiego.
3. Wywołuje chorob zwan owsic .
4. Objawy: sw dzenie, bezsenno , bóle brzucha, nudno ci, zaburzenia
wypró niania, zapalenie skóry, wysypka.
5. Zara enie nast puje poprzez bezpo redni kontakt chorych dzieci, spanie we
wspólnej po cieli, u ywanie wspólnych rodków higieny np. r cznika.
Zapobieganie – przestrzega zasad higieny.
WROTKI
Zwierz ta te zamieszkuj przede wszystkim wody słodkie, ale znane s te formy
słonowodne i l dowe, yj ce na wilgotnych mchach i w glebie.
Wrotki s rozdzielnopłciowe, wyst puje u nich dymorfizm płciowy. Samce maj
uwstecznione narz dy wewn trzne, u wi kszo ci gatunków przewód nasienny ko czy si
pr ciem. Jajniki mog by pojedyncze lub parzyste, jajowody otwieraj si do kloaki. Wrotki
maj zdolno do rozmna ania si w drodze partenogenezy przez kilka pokole .
Ciało wrotka podzielone jest na trzy odcinki: głow , tułów i nog . Maj najcz ciej
kształt wydłu ony z szerokim przednim ko cem, tzw. aparatem wrotnym. Aparat
wrotny lub rz skowy ma posta tarczy z rozmieszczonymi na niej rz skami. Tylny
koniec ciała zw a si tworz c krótsz lub dłu sz nog zako czon dwoma
palcami. Ciało pokryte jest cienk kutikul . Warstwa okrywaj ca ciało jest na tyle
przejrzysta, e widoczne s przez ni narz dy wewn trzne wrotk
TEMAT: CECHY PIER CIENIC NA PRZYKLADZIE D D OWNICY.
TYP: PIER CIENICE:
GROMADY:
A. SK POSZCZETY np. d d ownicaA- gleba, rureczniki yj ce w mi kkim mule,
wazonkowce – w glebie-1cm, białe
B. PIJAWKI
C. WIELOSZCZETY NP. NEREIDA
Cechy pier cienic:
1. Zamieszkuj wody słodkie, słone i gleb .
2. Niektóre prowadz osiadły tryb ycia, inne swobodnie pływaj , jeszcze inne
yj zagrzebane w mule lub piasku dna zbiornika wodnego.
3. Podział ciała na pier cienie = segmenty = metamery.
4. Segmenty takie same, z wyj tkiem przednich i tylnych, wyra ny przód i tył
ciała, nieco wi ksze segmenty u d d ownicy tworz ce siodełko, które
wydziela luz chroni cy zapłodnione jaja.
5. Ciało wydłu one , obłe, pokryte worem skórno – mi
niowym.
6. Rozpoczyna si proces cefalizacji, czyli wyodr bniania głowy.
7. Poruszaj si za pomoc szczecinek (parapodiów) – 4 pary w ka dym
segmencie.
8. Zamkni ty układ krwiono ny (krew kr y w naczyniach krwiono nych , nie
wylew si do jam ciała). Składa si z naczynia grzbietowego, brzusznego i
naczy okr nych.
9. Wymiana gazowa cał powierzchni ciała.
10. Układ wydalniczy składa si z nefrydiów i nazywany jest metanefrydialnym.
Ma metameryczn budow ciała.
11. Drabinkowy układ nerwowy – składa si ze zwoju nadprzełykowego,
podprzełykowego poł czone obr czk około przełykow .
12. D d ownice – brak oczu, wieloszczety posiadaj oczy.
13. S obojnakami, zapłodnienie krzy owe,rozwój prosty, wieloszczety
rozdzielnopłciowe, larwa trochofora.
Znaczenie d d ownic:
1. Dr
korytarze umacniane luzem, korytarzami do korzeni ro lin dostaj si
powietrze wraz z tlenem i woda.
2. Wci gaj w korytarze opadłe li cie, opadłe li cie gnij c poprawiaj
gleby.
yzno
3. Mieszaj poszczególne warstwy gleby i spulchniaj j i poprawiaj jej struktur .
D d ownice s saprofitami, ywi si martwymi szcz tkami ro lin i zwierz t.
PIJAWKA
Pijawka lekarska ywi si krwi kr gowców. Jest półpaso ytem, gdy eruje na
swoich ywicielach czasowo. Ma przyssawki po obu ko cach ciała. Wydziela
substancj zapobiegaj c krzepni ciu krwi – hirudyn prze gruczoły przewodu
pokarmowego. Ma jelito z bocznymi kieszeniami, w których przechowuje krew i
dlatego długo mo e wytrzyma bez pobierania pokarmu (nawet 2 lata).
Niektóre pijawki s drapie nikami.
NEREIDA
Gatunek pier cienic, nale cy do gromady wieloszczetów , yj cy w Bałtyku.
Posiadaj oczy, s rozdzielnopłciowe.
TEMAT: RÓ NORODNO
MI CZAKÓW.
TYP: MI CZAKI
Gromady:
a.
limaki
b. mał e
ZWIERZ T ZALICZANYCH DO TYPU
c. głowonogi
Cech mi czaków jest mi kkie ciało okryte muszl . Wyst puj w wodach słodkich,
słonych i na l dzie.
LIMAKI
1. Ciało składa si z głowy, nogi i worka trzewiowego, okrytego pojedyncz ,
spiralnie skr con muszl .
2. Muszla jest wytworem płaszcza okrywaj cego worek trzewiowy, w którym
znajduje si wi kszo narz dów wewn trznych.
3. Noga zbudowana jest z mi
nia, słu y do poruszania si .
4. Spodnia powierzchnia nogi wydziela luz, który ułatwia poruszanie.
5. W głowie znajduje si mózg, a na Glowie jedna lub dwie pary czułków, na
dłu szych s wyra nie wyodr bnione oczy.
6. J zyk pokryty tark do cierania pokarmu ro linnego (u l dowych).
7.
limaki l dowe: winniczek i wst
linik wielki i szary
yk oraz limaki nagie: pomrów bł kitny i wielki,
8.
limaki słonowodne oddychaj skrzelami, a l dowe i słodkowodne np.
błotniarka stawowa płucami.
9.
limaki l dowe i słodkowodne s obojnakami , a słonowodne
rozdzielnopłciowe.
10. limaki morskie wyró niaj si barwami i niezwykłymi kształtami muszli. S
w ród nich niebezpieczni drapie cy np. sto ki i rozkolce- parali uj ofiary
jadowit wydzielin . Ich uk szenia mog by niebezpieczne nawet dla
człowieka. Jaskrawa barwa jest ostrze eniem dla drapie ników przed trucizn
zawart w ciele limaka.
MAŁ E
1. Zwierz ta wodne
a. Słodkowodne : szcze uja , skójka, racicznica
b. Słonowodne: ostrygi, perłopław, (sercówka, rogowiec, omułek,
małgiew- mał e Bałtyku)
2. Ciało mał a okrywa muszla składaj ca si z dwóch cz
wi zadłami.
3. Wielko
2mm – 140 cm. Jest to przydacznia nale
bezkr gowców wiata i wa ca 400kg.
ci, poł czonych
ca do najwi kszych
4. Prowadz osiadły tryb ycia, przytwierdzone do skał(ostrga) lub zakopane w
mule (szcze uja).
5. Składaj si z nogi i worka trzewiowego, wi kszo
nie posiada oczu.
6. S filtratorami – pobieraj pokarm z wody za pomoc syfonu wpustowego,
syfon wypustowy do usuwania zb dnej wody.
7. Oddychaj skrzelami.
8. Niektóre mał e jak racicznice i perłopław wydzielaj substancj , która
krzepn c tworzy nici – tzw. Bisior, słu cy do zakotwiczania si w twardym
podło u.
9. Powstawanie perły:
Perły powstaj z wydzieliny słu cej do ochrony organizmu przed drobnymi ,
obcymi ciałami wnikaj cymi do wn trza muszli. Wi kszo gatunków mał y
mo e wytworzy perł , lecz tylko te, które s tworzone przez yj ce w
tropikach perłopławy maj czyst barw i połysk.
•
Drogocenna perła powstaje , gdy do wn trza muszli dostanie si obce
ciało np. ziarenko piasku.
•
Mał broni si odkładaj c wokół niego kolejne cieniutkie warstwy masy
perłowej, któr wy cielona jest od wewn trz muszla.
•
Po kilku latach we wn trzu muszli powstaje l ni ca perła. Za
najcenniejsze uwa a si niezwykle rzadkie, czarne perły.
10. Rola mał y:
- pokarm dla zwierz t i ludzi
- oczyszczaj wod .
GŁOWONOGI
1. Wyst puj w wodach słonych.
2. Nale
tu kałamarnice (kalmary), o miornice, m twy, lodziki.
3. Ciało zbudowane z głowy i worka trzewiowego.
4. Maj wieniec ramion wokół otworu g bowego, które s pokryte komórkami
odbieraj cymi bod ce dotykowe i smakowe. Ramiona słu do chwytania
zdobyczy i pomagaj w pływaniu.
5. Prowadz bardzo aktywny tryb ycia.
6. Przy poruszaniu si wykorzystuj sił odrzutu wody, wyrzucanej przez tzw. Lejek
znajduj cy si poni ej otworu g bowego.
7. Podczas ucieczki uwalniaj z gruczołu czernidłowego ciemn substancj , co
chroni je przed wrogiem.
8. Maj zdolno zmiany kolorów ciała, co słu y im do maskowania lub
ostrzegania przed niebezpiecze stwem np. rozdra niona kałamarnica –
czerwona, zaniepokojona – niebieska.
9. Układ krwiono ny otwarty.
10. S drapie nikami, ywi si rybami, limakami, krabami.
11. Doskonały wzrok i dobrze rozwini ty układ nerwowy, widz kształty i barwy.
12. Inteligentne, łatwo si ucz .
13. Muszla kalmarów uległa redukcji, pozostała im jedynie wewn trzna płytka w
kształcie li cia.
TEMAT: RODOWISKO YCIA A CECHY BYDOWY I CZYNNO CI YCIWYCH
SKORUPIAKÓW I PAJ CZAKÓW.
TYP: STAWONOGI
GROMADY:
A. SKORUPIAKI
B. PAJ CZAKI
C. OWADY
Cechy stawonogów:
1.
yj we wszystkich rodowiskach (woda, l d, gleba, powietrze, a nawet jako
paso yty – powierzchni oraz wn trze innych organizmów).
2. Pochodz od pier cienic.
3. Ciało pokryte chitynowym oskórkiem.
4. Maj zdolno linienia ( zrzucania pancerza) przez całe ycie tylko owady w
fazie larwy i poczwarki.
5. Oskórek ten stanowi zewn trzny szkielet, do którego s przytwierdzone mi
umo liwiaj ce poruszanie.
nie
6. Oskórek stawonogów l dowych chroni je przed utrat wody przez parowanie.
7. W ciele mo na zaobserwowa podział ciała na pier cienie, cho u wi kszo ci
stawonogów ł cz si one w wi ksze odcinki ciała.
8. Otwarty układ kr
ciała).
enia (krew wylewa si z naczy krwiono nych do jam
9. Nazwa stawonogi pochodzi od charakterystycznej cechy przedstawicieli tego
typu zwierz t – maj one odnó a zło one z kilki cz ci poł czonych ze sob
ruchomo za pomoc stawów.
10. Niektóre odnó a słu do chodzenia lub pływania, inne s przekształcone w
czułki lub narz dy g bowe.
SKORUPIAKI:
1.
yj w wodzie słodkiej (rak, oczlik rozwielitka-dafnia), słonej (krab, krewetka,
homar, langusta) i nieliczne na l dzie (stonoga, prosionek).Planktonowe to
rozwielitka, dafnia, p kle (osiadłe, wytwarzaj ce ochronne, sto kowate
skorupki wapienne, wygl dem przypominaj ce wulkany)
2. Pokryte stwardniałym, chitynowym pancerzem, który m a zdolno
wtedy rosn – taki wzrost nazywamy skokowym.
linienia,
3. Ciało składa si z głowotułowia i odwłoku.
4. Maj liczne zró nicowane pod wzgl dem budowy i funkcji odnó a(g bowe –
3 p. –para uwaczek i dwie pary szcz k, czułki- 2p-narz dy dotyki i smaku,
kroczne-5p., odwłokowe, wachlarz).
5. Oczy osadzone na słupkach, dzi ki czemu obserwuj teren wokół siebie.
6. Pierwsza para odnó y krocznych to szczypce, które słu
przytrzymywania pokarmu.
do chwytania i
7. Odwłok podzielony jest na segmenty, na nim s odnó a odwłokowe – do
przenoszenia jaj i młodych raków oraz do pływania, ostatni to wachlarz.
8. Oddychaj skrzelami.
9. S rozdzielnopłciowe, młode pozostaj przez pewien czas pod opiek matki,
przechodz c kolejne wylinki upodabniaj si do osobników dorosłych.
10. Układ wydalniczy – gruczoły zielone (metanefrydia) u podstawy drugiej pary
czułków.
11. Ciekawostki:
a. Rak zagro ony podwija gwałtownie odwłok pod tułów i na zasadzie
odruchu płynie do tyłu;
b. Krab porusza si chodz c bokiem za pomoc pi ciu par odnó y;
c. Rozwielitka- 0,5 cm, przezroczysty pancerzyk, pływa uderzaj c silnie
rozgał zionymi czułkami;
d. Stonoga – skorupiak l dowy, yje pod kamieniami i w spróchniałym
drewnie, 1cm
PAJ CZAKI:
1. Wi kszo
paj czaków yje na l dzie.
2. Nale do nich paj ki (krzy ak, topik – paj k wodny), kosarze, roztocza,
zaleszczotki, skorpiony.
a. Kleszcz- las, ł ka, pastwisko
b. Skorpion –rejony tropikalne i subtropikalne, liczny na pustyniach
c. Zaleszczotek –opadłe li cie, szczeliny w korze drzew, zakurzone ksi
starych bibliotekach
d.
wierzbowiec – paso yt, yje w naskórku ssaków
ki w
e. Kosarz – ł ki, pola, zagrody, domostwa,
f. Topik – wody stoj ce zbiorników słodkowodnych
3. Ciało składa si z głowotułowia i odwłoku.
4. 4 pary pojedynczych oczu.
5. Okryte chitynowym pancerzem.
6. 4 pary odnó y krocznych.
7. Narz dy g bowe to nogogłaszczki – do przytrzymywania zdobyczy oraz
szcz koczułki – do rozrywania pokarmu zaopatrzone w kolce jadowe.
8. Na odwłoku gruczoły prz dne, wydzielaj ciecz zastygaj c na powietrzu w
ni , z której za pomoc grzebyków na ko cu odnó y tkaj paj czyn .,
Składa si ona z nici okr nych – lepkich i promienistych – nielepkich , po
których si porusza.
9. Narz d oddechowy – płucotchawki do których prowadz otwory na
brzegach ciała – przetchlinki.
10. S drapie nikami, ywi si innymi stawonogami, ofiary chwytaj w sie ,
wstrzykuj im jad oraz owijaj prz dz . Trawienie poza organizmem – do ciała
ofiary wydzielaj soki trawienne, by po pewnym czasie wyssa strawiony
pokarm.
11. S rozdzielnopłciowe, rozwój Prost.
12. Wydalaj za pomoc cewek Malpighiego.
13. Ciekawostki:
a) Paj k krzy ak buduje sie codziennie rano.
b) Kosarze nie prz d paj czyny, s aktywne głównie w nocy, od ywiaj si
ywymi i martwymi ro linami oraz drobnymi zwierz tami.
c) Roztocza- niektóre mikroskopijne roztocza yj w rodowisku wodnym,
niewielkie roztocze l dowe cz sto wyst puje w naszych mieszkaniach, a
ich odchody gromadz ce si w kurzu s przyczyn alergii wielu osób. Do
roztoczy nale kleszcze, które ywi si krwi zwierz t i ludzi. Przenosz
one zapalenie opon mózgowych lub borelioz . Przenosz pierwotniaki,
które u psów wywołuj babeszjoz ko cz c si zazwyczaj mierci .
Innym rodzajem roztoczy jest wierzbowiec wywołuj cy chorob skóry
zwan wierzbem. Zarazi si mo na przez po ciel i ubrania, z których
korzystała chora osoba.
TEMAT: ZALE NO
1.
MI DZY BUDOW , RODOWISKIEM YCIA I CZYNNO CIAMI
ZYCIOWYMI OWADÓW.
yj w rodowisku l dowo – powietrznym i w wodach słodkich, nieliczne
paso yty.
2. Jest to najliczniejsza w gatunki gromada zwierz t współcze nie yj cych.
3. Maj zdolno aktywnego lotu dzi ki skrzydłom, co pozwoliło im opanowa
ró ne rodowiska ycia.
4. Rz dy owadów:
a. Chrz szcze (stonka ziemniaczana, biedronka siedmiokropka,
chrab szcz majowy, pływak ółtobrze ek);
b. Motyle (niepylak Apollo, bielinek kapustnik, pa królowej, pa
eglarz).
c. Błonkówki (osy, trzmiel, pszczoły, mrówki)
d. Muchówki (much, b ki, gzy).
5. Dziedzina nauki badaj ca owady to entomologia.
6. Ciało składa si z głowy, tułowia i odwłoku.
7. Pokryte chitynowym oskórkiem.
8. Na głowie:
a. Oczy zło one – owady maj zdolno rozpoznawania kolorów
nierozró nialnych dla człowieka, a ich oczy s wyczulone na
gwałtowny ruch.
b. Czułki – to główne narz dy zmysłów – dzi ki nim rozpoznaje kształt i
struktur napotkanych obiektów oraz zapach i smak
c. Ró ne typy aparatów g bowych np. motyl od ywiaj cy si nektarem
kwiatów ma aparat g bowy ss cy w postaci długiej rurki, mucha –
li cy, komar – kłuj co – ss cy.
9. Na tułowiu
a. Trzy pary odnó y – głównie do chodzenia (konik polny – dobrze
umi nione tylne odnó a – do skakania, turku podjadek, yj cy w
glebie i dr
cy w niej korytarze, ma przednie odnó a grzebne, a
pływak ółtobrze ek yj cy w wodzie ma przednie odnó a pływne)
b. Skrzydła – dwie pary błoniastych (wa ki, motyle), lub jedna para jest
przekształcona w twarde pokrywy (u chrz szczy), u muchówek – jedna
para skrzydeł, druga uległa redukcji, istniej te owady, które ze
wzgl du na paso ytniczy tryb ycia utraciły skrzydła np. wszy, pchły,
pluskwy.
10. Na odwłoku u samców wyst puje narz d kopulacyjny, a u samic pokładełko
– rurka słu ca do składania jaj. U niektórych owadów np. pszczół i os, na
odwłoku znajduje si
dło, które jest broni przeciwko napastnikom.
11. Oddychaj tchawkami – cienkie rurki doprowadzaj ce tlen do wszystkich
Komorek ciała. Tlen nie jest rozprowadzany przez krew.
12. Układ krwiono ny otwarty.
13. Narz d wydalniczy – cewki Malpighiego.
14. Owady s rozdzielnopłciowe, zapłodnienie wewn trzne, rozwój zło ony z
przeobra eniem zupełnym lub niezupełnym.
Przeobra enie zupełne
Jajo----------------larwa-------------------poczwarka--------------------owad dorosły
(imago)
Larwy nie s podobne do postaci dorosłej. Ró ni si te budow i trybem
ycia np. p drak – larwa chrab szcza yj ca w glebie, czerw – larwa much,
pszczoły, g sienica – larwa motyla.
Poczwarka – powstaje z przekształconej larwy, nieruchoma, nie pobiera
pokarmu, otacza si osłon zwan kokonem. W kokonie nast puje
przeobra enie postaci larwalnej w posta dorosł .
Wyst puje u motyla, pszczoły, chrab szcza, biedronki.
Przeobra enie niezupełne
Jajo---------------------------larwa---------------------posta dorosła (imago)
Larwa podobna do postaci dorosłej, ale mniejsza, pozbawiona skrzydeł i
niedojrzała płciowo. Mo e te y w innym rodowisku, ni owad dojrzały.
Larwa ro nie, przechodzi kolejne linienia, z czasie przekształca si w zdolnego
do rozrodu dorosłego owada. Takie przeobra enie wyst puje u konika
polnego, wierszcza, termita, wszy, patyczaka.
15. Niektóre owady tworz społecze stwa. W społeczno ciach pszczół wyst puj
trzy wyspecjalizowane grupy osobników zwane kastami: królowe, trutnie i
robotnice.
Robotnice – buduj i naprawiaj gniazdo, opiekuj si królow i larwami,
przynosz pokarm
Trute zapładnia samic
Królowa – jest podczas lotu godowego zapładniana przez wielu samców raz
w yciu, co wystarcza jej na całe Zycie, dzi ki temu jest matk wszystkich
pszczół w gnie dzie.
Owady społeczne buduj gniazda. Owadami społecznymi SA mrówki i
termity.
16. Mimetyzm – jest d to zdolno upodabniania si niektórych zwierz t i ro lin
barw , kształtem do otoczenia lub innych zwierz t (ro lin). Jest to jeden z
mechanizmów obronnych zwierz t oraz jeden ze sposobów wabienia
owadów zapylaj cych przez ro liny.
17. Znaczenie owadów
1) Zapylaj wi kszo
ro lin u ytkowych.(motyle)
2) Oczyszczaj gleb z martwych szcz tków organicznych,
poprawiaj struktur gleby.(mrówki, uk gnojowy)
3) Produkuj pewne surowce jak wosk, miód, jedwab.(pszczoła,
jedwabnik morwowy)
4) Niszcz lasy, uprawy polowe i ogrodowe.(osnuja gwia dzista,
korniki, bielinek kapustnik, stonka ziemniaczana, mszyce –
wypijaj soki.)
5) Uszkadzaj i niszcz zapasy po ywienia, odzie (wołek zbo owy,
m cznik młynarek, mól odzie owy)
6) S roznosicielami ró nych chorób, jak zarod ców malarii – komar
widliszek, wesz głowowa – tyfus, mucha – zarazki duru
brzusznego.
WIJE
Wije (Myriapoda) - podtyp stawonogów charakteryzuj cych si obecno ci wyra nie
wyró nionej głowy i wydłu onego tułowia o wielu segmentach (od 10-180, chocia nazwa
"Myriapoda" znaczy "dziesi ciotysi conogie"). Na segmentach parzyste odnó a lokomocyjne,
czasem zró nicowane w zale no ci od poło enia segmentu. Ostatni segment - telson pozbawiony odnó y.
TEMAT: SZKARŁUPNIE
1. Zwierz ta morskie , yj w morzach ciepłych o du ym zasoleniu.
2. Nale
tu rozgwiazdy, je owce, strzykwy, w
owidła, liliowce.
3. Symetria promienista.
4. Posiadaj szkielet wewn trzny zbudowany ze zwi zków wapnia.
5. Maj układ wodny – system kanałów wypełnionych wod . Wypustki tego
układu, małe nó ki wychodz ce przez otworki na dolnej stronie ciała na
zewn trz, słu do poruszania si po dnie.
TEMAT: CHOROBY PASO YTNICZE
Paso yt – to organizm yj cy kosztem innego ywego organizmu
Paso yty gro ne dla ycia człowieka:
Włosie
Tasiemiec b blowcowy
Toksoplazmoza
Tasiemiec b blowcowy
To jeden z najniebezpieczniejszy w ród tasiemców dla człowieka, który wywołuje chorob zwan b blowic .. Dojrzała posta
tasiemca bytuje w jelicie cienkim u po redniego ywiciela z rodziny psów, jakim jest pies, lis, wilk, pies dingo, kojot, itp. Osi ga
niewielkie rozmiary, zaledwie od 2 do 5mm długo ci.
Cykl rozwojowy tasiemca b blowcowego w organizmie psa
Jaja tasiemca po dostaniu si do ywiciela po redniego, jakim jest zwykle pies zaka aj jego układ pokarmowy. Z jaj wyl gaj
si larwy - tzw. onkosfery, które naczyniami krwiono nymi dostaje si do narz dów wewn trznych ywiciela. Po okresie rozwoju
rozwój larw w stadium zwane b blowiec s one wydalane z kałem. Drog pokarmow dostaj si do ywiciela ostatecznego,
jakim jest bydło, kozy oraz człowiek.
Jak si zara amy?
Człowiek zara a si zwykle za po rednictwem psów. Typow przyczyn jest nierozwa na pieszczota ze zwierz ciem –
całowanie psa w pysk, co powoduje zbli enie ust do nosa, gdzie na okolicznych włosach mog by przyczepione jaja tasiemca,
czy przez lin . ródłem zaka enia mog by równie jaja tasiemca wydalone przez lisy na le ne owoce. Oczywi cie ryzyko
jest niewielkie – tote po zjedzeniu niemytych jagód w lesie nie powinni my od razu biec do lekarza podejrzewaj c b blowic .
Choroba nie rozwija si od razu, a wska nikowe badania krwi na obecno paso yta mog by wiarygodne dopiero po kilku
miesi cach od zaka enia.
Objawy b blowicy
Po przeniesieniu si do przewodu pokarmowego człowieka jaja tasiemca b blowcowego rozwijaj si w larwy. Larwy mog
usadawia si niemal w ka dym narz dzie ciała ludzkiego, gdzie si rozrastaj si wytwarzaj c torbiele. Objawy i przebieg
choroby zale od miejsca usadowienia torbieli larwalnych, ich ilo ci i wielko ci. Najcz ciej torbiele rozwijaj si w w trobie,
płucach i mózgu, ale mog tworzy si równie w nerkach, ledzionie, ko ciach i oku. Je eli torbiel usadawia si w w trobie,
mo e da objawy pobolewania w prawym pod ebrzu, ogólnego złego samopoczucia, a w przypadku ucisku na drogi ółciowe
równie ółtaczki. Larwy tasiemca mog wykazywa równie cechy nowotworu zło liwego daj c odległe przerzuty i prowadz c
szybko do wyniszczenia organizmu.
Leczenie b blowicy
Leczenie farmakologiczne polega na przyjmowaniu przez długi okres czasu leków niszcz cych tasiemca i jego larwy (np.
albendazol). Ponadto mo e by niezb dne chirurgiczne usuwanie zaatakowanych tkanek.
Niezb dna higiena
Unikajmy li ni i całowania swego domowego zwierz cia! Przed zbiorami czarnych jagód (jagód borówki czernicy) niezale nie od tego, jak realne jest to zagro enie – warto dokładnie umy zakurzone owoce, równie ze wzgl du na inne
zarazki.
Toksoplazmoza ) – paso ytnicza choroba ludzi i zwierz t spowodowana zara eniem pierwotniakiem Toxoplasma gondii
ywicielem ostatecznym s koty domowe i niektóre kotowate ywicielem po rednim za wszystkie ssaki ł cznie z człowiekiem oraz ptaki.
Mo na wyró ni kilka typów toksoplazmozy:
•
•
ze wzgl du na sposób zara enia: nabyt lub wrodzon
ze wzgl du na wyst puj ce objawy: objawow lub utajon .
Drogi zara enia: toksoplazmoza nabyta - spo ywanie surowego lub niedogotowanego mi sa, nieprzegotowanego mleka, niemytych owoców
z ogrodu, po którym chodz zara one zwierz ta; toksoplazmoza wrodzona - przej cie paso yta na płód przez ło ysko.
wie e zara enie u osoby z prawidłow odporno ci jest zazwyczaj bezobjawowe.
W postaci wrodzonej objawy zale od zaawansowania ci y w chwili zaka enia matki. Wynika st d ich zró nicowanie. Charakterystyczna
triada objawów tzw. triada Sabina i Pinkertona, do której nale małogłowie i (lub) wodogłowie zapalenie siatkówki oraz naczyniówki, a
tak e zwapnienia ródmózgowe wyst puje w ok. 30% przypadków. Towarzyszy jej cz sto znacznego stopnia opó nienie rozwoju umysłowego.
Głównym ródłem zara enia kotów jest polowanie na drobne gryzonie (i oczywi cie ich zjadanie). Ograniczenie swobody kota poza domem
zapobiega przenoszeniu si infekcji z innych zwierz t, co znowu chroni nas przed infekcj .
W obecnym stanie bada wynika, e główn przyczyn (70%) jest surowe lub niedogotowane mi so. Wst pnie badaj cym od 10 lat udało si
ustali , e po zamro eniu go gł boko lub "gotowaniu" powy ej 20 minut w temp. 60 stopni Celsjusza pierwotniak zanika.
ZASADY PROFILAKTYKI CHORÓB PASO YTNICZYCH:
1. niejedzenie niemytych owoców, surowego, niedogotowanego lub niezbadanego przez
weterynarza mi sa
2. Unikanie picia nieprzygotowanej wody.
3. Korzystanie z wył cznie czystych r czników, własnej bielizny i po cieli.
4. Unikanie przez kobiety w ci y kontaktów z kotami.
Paso yt
Włosie
Glista ludzka
Sposób zaka enia
Zjedzenie niezbadanego
mi sa wieprzowego lub
mi sa z dzika
Spo ycie wody, warzyw lub
owoców ska onych jajami
Miejsce
bytowania
Najpierw jelito
cienki, pó niej
mi nie
Jelito cienkie
Owsiki
Zaka one jajami po ciel,
r cznik, deska sedesowa
Jelito grube
Giardie
(lamblie)
Połkni cie cyst , które
znajduj si w
zanieczyszczonej fekaliami
wodzie.
Kontakt z psami, brudne
owoce le ne
Jelito cienkie
Tasiemiec
b blowcowy
Tasiemiec
uzbrojony i
nieuzbrojony
Toksoplazma
Motylica
w trobowa
Zjedzenie niezbadanego,
niedogotowanego mi sa
wieprzowego lub wołowego
Zjedzenie surowego mi sa,
kontakt z odchodami
zara onego kota, zjedzenie
niemytych owoców,
przej cie paso yta przez
ło ysko do płodu
Zanieczyszczona woda,
niemyte warzywa i owoce
W troba, płuca,
mózg, nerki,
ledziona, ko ci,
oko
Jelito cienkie
krew
W troba
Objawy
Wysoka gor czka, ból
mi ni, ból brzucha,
obrz k twarzy
Osłabienie, zawroty
głowy, kaszel,
nadmierna pobudliwo ,
obrz k twarzy
Sw dzenie odbytu,
utrata łaknienia,
nerwowo
Bóle brzucha, nudno ci
Zale od
zaatakowanego narz du,
ogólne złe
samopoczucie, bóle i in.
Osłabienie, chudni cie,
bóle brzucha, nudno ci,
wymioty, biegunka
Powi kszenie w złów
chłonnych, utrata
wzroku, słuchu,
upo ledzenie umysłowe
(u dzieci zara onych
przez matki)
Bóle głowy, osłabienie,
nudno ci, pokrzywka,
brak łaknienia, gor czka
Pełzak czerwonki - drog pokarmow poprzez spo ycie cyst -…jelito grube zapalenie jelita poł czone z owrzodzeniem, krwawa biegunka, bóle brzucha, wymioty
rz sistek pochwowy – kontakty seksualne, wspólny r cznik, deska sedesowa – drogi
moczopłciowe – zapalenie pochwy, ółtozielona wydzielina, pieczenie sromu, u m czyzn
mleczny wyciek z cewki moczowej, cz ste parcie na mocz
kleszcz – spadaj z drzew –skóra – borelioza, odkleszczowe zapalenie opon mózgowych
(przenosz bakterie, wirusy, pierwotniaki)
wierzbowiec – r czniki, po ciel – naskórek – ró owe korytarze wypełniaj ce si szaro –
czarnym kałem paso yta, wi d.
TEMAT: POWTÓRZENIE WIADOMO CI O BEZKR GOWCACH.
TEMAT: SPRAWDZIAN WIADOMO CI Z BEZKR GOWCÓW.
DZIAŁ II
WIAT ZWIERZ T KR GOWYCH
TEMAT: PRZYSTOSOWANIA RYB DO YCIA W WODZIE.
Cechy kr gowców:
1. Posiadaj szkielet osiowy zło ony z czaszki i kr gosłupa.
2. Cz
ci ciała: głowa, tułów, ogon.
3. W głowie mózg i narz dy zmysłów: wzroku, słuchu, równowagi, w chu, smaku,
na ciele dotyku.
4. Tułów zawiera narz dy wewn trzne zaopatrzony w 2 pary ko czyn.
5. Ciało pokryte wielowarstwow skór .
6. Oddychaj skrzelami – wodne i płucami – l dowe.
7. Do kr gowców nale
gromady: ryby, płazy, gady, ptaki, ssaki.
8. Ryby, płazy, gady – zmiennocieplne.
9. Ptaki, ssaki – stałocieplne.
Zmiennocieplne, to takie, których temperatura ciała zmienia si wraz z
temperatur otoczenia.
Stałocieplne to takie, które utrzymuj stała temperatur ciała niezale nie od
temperatury otoczenia.
Porównanie budowy ciała bezkr gowców i kr gowców – rys.
Ichtiologia - to nauka o rybach
Cechy ryb:
1. Wyst powanie – wody słodkie : (karp, leszcz, lin, pło ,pstr g) i słone ( led ,
dorsz, makrela, łoso ).
2. Podział
a. Kostne (kostnoszkieletowe) –ich szkielet jest zbudowany z tkanki kostnej,
posiadaj p cherz pławny, który jest narz dem hydrostatycznym
umo liwiaj cym zmian gł boko ci zanurzenia, nale tu: dorsze, pstr gi,
karpie.
b. Chrz stne (chrz stnoszkieletowe)- ich szkielet zbudowany jest z tkanki
chrz stnej, brak p cherza pławnego, aby nie opa na dno nieustannie
pływaj . Nale tu rekiny i płaszczki.
3. S zmiennocieplne- tempo procesów biologicznych zale y od temperatury
otoczenia.
4. Budowa:
a. Opływowy kształt ciała
b. Pokryte łuskami uło onymi dachówkowato (jest mocne, elastyczne,
ułatwia poruszanie si ) i luzem
c. Cz
ci ciała: głowa, tułów, ogon, brak szyi
d. Płetwy:
Parzyste: piersiowe i brzuszne – słu do utrzymania
równowagi, odgrywaj rol stateczników (zapewniaj
wła ciw pozycj ciała), do zmiany kierunku ruchu i
zatrzymania si w miejscu.
Nieparzyste: grzbietowa, odbytowa, ogonowa –
stateczniki, a ogonowa stanowi nap d ryby
Kształt płetw wiadczy o trybie ycia: długie w skie
płetwy piersiowe i ogonowa oraz gł boko wci te– szybki
pływak np. tu czyk, du e , szerokie płetwy – wolny pływak
np. sum, ciernik yj ce przy dnie.
e. Linia boczna – narz d zmysłu odbieraj cy drgania i zawirowania wody.
f. P cherz pławny – narz d hydrostatyczny reguluj cy gł boko
zanurzenia ryby w wodzie.
Rysunek:
5. Ró norodno
barw i kształtów ma znaczenie maskuj ce(kamufla ) i
odstraszaj ce.
6.
ywi si pokarmem ro linnym lub zwierz cym (du e, płaskie, szerokie z by –
pokarm ro linny, skorupiaki, korale; ostro zako czone tzn., e ofiara jest
rozszarpywana, szeroko otwieraj cy si otwór g bowy – jest połykana w
cało ci.
7. Oddychaj skrzelami, tlenem rozpuszczonym w wodzie. Wymiana gazowa u
wielu ryb odbywa si tak e przez skór .
Skrzela s umieszczone w komorach skrzelowych po bokach głowy. Z
zewn trz okrywaj je pokrywy skrzelowe. Wymiana gazowa odbywa si w
skrzelach . Tlen pochodzi z wody pobieranej przez otwór g bowy, przenika do
krwi i jest doprowadzany do wszystkich komórek ciała. Do wody oddawany
jest Co2, która pod pokrywami skrzelowymi wypływa na zewn trz.
8. Ryby s jajorodne, zapłodnienie zewn trzne (w wodzie), okres godowy ryb to
tarło, miejsce składania jaj – tarlisko. Na ogół nie opiekuj si potomstwem,
ale np. samce cierników buduj gniazda i opiekuj si narybkiem, piel gnice
przechowuj i chroni zapłodnion ikr i narybek w jamie g bowej, konik
morski nosi zapłodniona ikr w specjalnej komorze na brzusznej stronie ciała i
opiekuje si narybkiem. Iglicznia – samiec w komorze l gowej po brzusznej
stronie przechowuje ikr a potem mlode. Koniki potrafi porusza jednym i
drugim okiem niezale nie od siebie i zmienia kolor ciała jak kameleon.
Samce
monogamiczna – maj jednego partnera.
W czasie tarła samice składaj jaja, zwane ikr , a samce polewaj je
nasieniem zawieraj cym plemniki. Do zapłodnienia dochodzi w wodzie.
Istniej te gatunki yworodne np. rekiny, u których zapłodnienie jest
wewn trzne.
9. W drówki ryb – niektóre ryby , aby zło y ikr , odbywaj długie w drówki na
tarlisko np. łoso z morza płynie w gór rzeki, by tam w czystych i bogatych w
tlen wodach odby tarło, po czym ginie, w gorz za z rzek płynie do Morza
Sargassowego i tam składa ikr .
10. Układ krwiono ny zamkni ty, jeden obieg krwi , serce składa si z przedsionka i
komory , wyst puje zatoka ylna i sto ek t tniczy, wymiana gazowa odbywa
si w skrzelach i komórkach ciała.
Rysunek;
11. Wydalanie – nerki
12. Znaczenie- s wykorzystywane na całym wiecie w celach konsumpcyjnych,
przemysłowych (rybny, farmaceutyczny, nawozy, kleje)oraz rekreacyjnopoznawczych(akwaria, w dkarstwo)
13. Ciekawostki: Ryby dwudyszne - zamieszkuj wody słodkie Australii, Afryki i
Ameryki Południowej, cho formy kopalne yły tak e w morzach (np. w
triasie). Charakteryzuj si cz ciow redukcj skrzeli i podczas okresów
suchych (suszy) zagrzebuj si w mule, otaczaj kokonem z zasychaj cego
luzu i zapadaj w odr twienie (kopalne nory dwudysznych znane od
dewonu); oddychaj wówczas tylko za pomoc przekształconego p cherza
pławnego, który pełni funkcj prymitywnych płuc poł czonych z przełykiem
(jest to rozwi zanie anatomiczne pierwotne dla kr gowców szcz kowych).
Dwudyszne ryby posiadaj tak e oddzielny krwiobieg płucny.
TEMAT: PŁAZY JAKO ZWIIERZ TA DWU RODOWISKOWE.
Herpetologia to – nauka o płazach i gadach.
1. Pochodzenie –przodkiem jest ichtiostega - forma rybio – płazia,
wyst powała około 375 lat temu, 1m długo ci, ciało kształtem
przypominało ryb , ale zamiast płetw mocne ko czyny do poruszania si
po l dzie .
2.
yj cz ciowo w wodzie, cz ciowo na l dzie (aksolotl – salamandra
pochodz ca z Meksyku całe ycie sp dza w wodzie, a ropuchy na l dzietylko na rozród wracaj do wody). yj w miejscach wilgotnych,
zacienionych, ich cykl yciowy jest ci le zwi zany ze rodowiskiem
wodnym.
3. Podział
Rz dy:
A. Ogoniaste: traszki (grzebieniasta, górska, karpacka, zwyczajna) i
salamandry (plamista), maja masywny szkielet i ogon przez całe
ycie
B. Bezogonowe: aby (wodna, moczarowa, jeziorkowa, trawna),
ropuchy (szara, paskówka, zielona), kumaki (górski, nizinny), rzekotki
(drzewna), doro li przedstawiciele nie maj ogonów, a ko ci ich
czaszki s bardzo lekkie.
C. Beznogie -marszczelce (pier cieniowaty)
4. Sposób poruszania – skacz , pływaj , wspinaj si , a niekiedy nawet
lataj wykorzystuj c umiej tno ci lotu lizgowego.
5. Dobrze rozwini te narz dy zmysłów: słuchu, w chu, dotyku.
6. S zmiennocieplne, na okres zimy zapadaj w odr twienie
zimowe(hibernacja).
7. Budowa:
A. Cz
ci ciała: głowa, tułów, dwie pary ko czyn , brak szyi
B. Ciało pokryte cienk skór , w której s gruczoły luzowe
C. Oczy pokryte powiekami (nawil aj i chroni oczy na l dzie)
D. Nozdrza zamykane klapkami na górnej cz
ci pyska
E. Długi, lepki, j zyk do chwytania owadów
F. Ko czyny przednie i tylne umo liwiaj ce sprawne poruszanie si na
l dzie i pływanie w wodzie.
8. Przystosowania płazów do ycia na l dzie:
Oddychanie płucami i przez skór (poło enie naczy krwiono nych
w nagiej , wilgotnej skórze)
Wilgotna skóra ( luz) zabezpiecza przed wysychaniem
Ko czyny tylne dłu sze od przednich umo liwiaj ce skakanie
Powieki nawil aj i chroni
Oczy pozwalaj obserwowa otoczenie
Długi, lepki j zyk do chwytania owadów
9. Przystosowania płazów do ycia w wodzie
Opływowy kształt ciała
luz pokrywaj cy ciało
Palce ko czyn tylnych spi te błon pławn (dzi ki nim pokonuj
opór wody podczas pływania)
Rozmna anie w wodzie
10. Oddychaj workowatymi płucami o małej powierzchni oddechowej i
przez skór .
11. Płazy s jajorodne, zapłodnienie zewn trzne (w wodzie), jaja – skrzek,
rozwój zło ony – larwa kijanka. Samica składa jaja w wodzie(s one
otoczone galaretowat osłon , wra liw na brak wody), samce polewaj
je nasieniem zawieraj cym plemniki , dochodzi do zapłodnienia w wodzie
– zapł. Zewn trzne, wyl ga si larwa – kijanka, która ma ogon, a nie ma
ko czyn. Stopniowo zanika jej ogon i pojawiaj si ko czyny, najpierw
tylne, pó niej przednie, zanikaj skrzela a pojawiaj si płuca.
Porównanie kijanki i aby
Kijanka
yje w wodzie , pływa
aba
na l dzie, skacze
Kształt –wydłu ony
okr gły
Oddycha skrzelami
płucami
Brak ko czyn
ko czyny
Długi ogon
brak
Linia boczna
brak
Od ywia si drobnymi organizmami planktonowymi
drapie nik(owady, limaki)
12. Układ krwiono ny zamkni ty, dwa obiegi krwi: mały – płucny (zaopatruje
krew w tlen) i du y – obwodowy ((dostarcza pokarm i tlen do komórek
ciała a odprowadza produkty przemiany materii). Serce składa si z
dwóch przedsionków i jednej komory, co sprawia, e krew natlenowana i
odtlenowana w pewny stopniu si miesza.
13. W szkielecie brak klatki piersiowej, w oddychaniu pomaga dno jamy
g bowo – gardzielowej.
14. Czaszka poł czona z kr gosłupem za pomoc dwóch klykci potylicznych ,
co umo liwia ruch głowy w jednej płaszczy nie.
15. W Polsce wyst puje 17 gatunków płazów, wszystkie chronione.
16. Ropucha w skórze ma brodawki- gruczoły jadowe, a skóra aby jest
gładka.
17. Znaczenie – s sprzymierze cami człowieka w walce ze szkodnikami,
utrzymuj równowag biologiczn .
TEMAT: GADY JAKO ZWIERZ TA TYPOWO L DOWE.
1. Gady to zwierz ta typowo l dowe o czym zadecydowały nast puj ce
cechy: sucha , pokryta łuskami skóra chroni ca je przed nadmiern utrat
wody oraz składanie na l dzie jaj, zabezpieczonych przed wyschni ciem
błonami płodowymi i skórzast skorup , oddychaj płucami lepiej
rozwini tymi, ni u płazów – zabezpieczaj odpowiedni wymian gazow ,
wykształciły wyspecjalizowane ko czyny np. waranów do kopania, gekonów
– do wspinania si po gładkich powierzchniach.
2. Nale tu 4 rz dy: 1.łuskoskóre to jaszczurki (zielona, zwinka yworodna,
padalec)i w e (zaskroniec, mija zygzakowata, w Eskulapa, gniewosz –
miedzianka), 2. ółwie (błotny), 3.krokodyle(nilowy, aligator), 4.hatterie
3. S zmiennocieplne.
4. Ciało okrywa pancerz zło ony z łusek lub płytek kostnych chroni cych przed
nadmiernym wyparowywaniem wody.
5. Pancerz co pewien czas zostaje zrzucony – linienie i wtedy zwierz ro nie.
6.
Jaszczurki w sytuacji zagro enia maja zdolno
jego regeneracji.
odrzucania ogona, a potem
7. Ciało składa si z głowy, tułowia, ko czyn i ogona.
8. Gady to zwierz ta mi so erne , pokarmem s owady, pier cienice, mi czaki.
9. Oddychaj g bczastymi płucami o du ej powierzchni oddechowej, wymiana
gazowa przez skór nie jest mo liwa.
10. Wydalaj za pomoc nerek, ostatecznym produktem przemian azotowych
jest kwas moczowy.
11. Rozmna anie – jajorodne lub jajo yworodne(anakonda, mija zygzakowata),
zapłodnienie wewn trzne – w drogach rodnych samicy (w jajowodzie).
Rozwój prosty, brak larwy , młode podobne do dorosłych. Wi kszo nie
opiekuje si potomstwem, s wyj tki np. kobra, krokodyl rzeczny.
Składaj jaja na l dzie do wykopanych w piasku jam. Jaja s okryte cienk ,
delikatn osłon pergaminow . Rozwijaj cy si wewn trz zarodek otaczaj
błony płodowe, które tworz wokół niego wypełniony wod p cherz.
Dlatego cho jajo jest zło one na ladzie zarodek rozwija si w wodzie. Dzi ki
temu nie jest nara ony na wyschni cie ani na nagle zmiany temperatury.
12. Gady s owodniowcami , gdy wytwarzaj błony płodowe umo liwiaj ce
rozwój zarodka na l dzie:
a. Owodnia – tworzy p cherz wokół zarodka wypełniony wodami
płodowymi
b. Omocznia – tu odprowadzane s produkty przemiany materii zarodka
c. Kosmówka- zewn trzna błona osłaniaj ca ciało zarodka.
13. Układ krwiono ny zamkni ty, dwa obiegi krwi, Sece trójdzielne, ale w komorze
niepełna przegroda, co cz ciowo zapobiega mieszaniu si krwi, serce
krokodyla czterodzielne i nast piło całkowite oddzielenie krwi t tniczej od
ylnej.
14. Wszystkie gady w Polsce – 9 gatunków podlegaj całkowitej ochronie.
Ochrona jest konieczna, grozi im wygini cie ze wzgl du na
Przekształcanie, degradacj i zanieczyszczenie rodowiska
Rozwój komunikacji
Umy lne t pienie przez ludzi
Pozyskiwanie rzadkich gatunków dla celów hodowlanych.
15. Porównanie zaskro ca i mii zygzakowatej
Zaskroniec
mija
Głowa owalna
oczy skierowane ku rodkowi
ółte plamy za głow
niejadowity
trójk tna
oczy skierowane po bokach głowy
brak
jadowita
SCENARIUSZE LEKCJI BIOLOGII DO CYKLU CIEKAWA BIOLOGOIA
TEMAT: PRZYSTOSOWANIA PTAKA DO LOTU.
Cechy ptaków:
1. Ptaki s jedynymi kr gowcami, które wyst puj w niemal wszystkich zak tkach kuli
ziemskiej. Jest to mo liwe dzi ki zdolno ci lotu aktywnego i stałocieplno ci.
2. S stałocieplne, co wi e si ze zu yciem du ej ilo ci energii, dlatego ptaki musz
du o je .
3. Ciało składa si z głowy, tułowia i ogona.
4. Na głowi para oczu.
5. Wyst powanie skrzydeł, które powstały z przekształconych ko czyn przednich.
6. Ko czyny tylne słu do chodzenia.
7. Pokrycie ciała piórami, które pomagaj w lataniu, chroni przed utrat ciepła,
stanowi wa ny atrybut w okresie godowym, pełni funkcj maskuj c przed
drapie nikami.
8. Dziób słu y do chwytania i rozdrabniania pokarmu, czyszczenia piór oraz budowy
gniazda.
9. Maj zdolno lotu aktywnego, cho spotyka si te nieloty np. stru , kazuar, kiwi,
innym ko czyny słu do pływania.
10. S jajorodne.
11. Wi kszo buduje gniazda (na ziemi – sieweczka rzeczna, w ród trzcin- perkoz, w
norkach – jaskółki brzegówki, w ród gał zi – czapla siwa, na szczycie drzew lub
słupów - bocian, przy cianach, w dziuplach- kowalik)
Przystosowania ptaka do lotu
a. w budowie zewn trznej:
1. Skrzydła, które wraz z piórami tworz du powierzchni no n .
2. Mała i lekka głowa osadzona na gi tkiej szyi.
3. Dziób bez z bów.
4. Opływowy (aerodynamiczny ) kształt ciała.
b. w budowie wewn trznej:
1. ko ci pneumatyczne (wypełnione powietrzem)
2. grzebie na mostku do którego przymocowane s mi nie piersiowe
poruszaj ce skrzydłami;
3. sztywna klatka piersiowa dzi ki zro ni tym kr gom piersiowym;
4. brak z bów
5. brak p cherza moczowego i cz ste wydalanie moczu wraz z kałem (zmniejsza
ci ar)
6. układ oddechowy jest wyposa ony w 9 worków powietrznych, co umo liwia
im podwójne oddychanie, tzn. w czasie wdechu powietrze z tlenem dostaje si
do płuc a jego cz
do worków powietrznych, w czasie wydechu powietrze z
worków przechodzi przez płuca i w ten sposób zarówno w czasie wdechu jak i
wydechu do płuc dostaje si powietrze zawieraj ce tlen;
7. dobrze wykształcony wzrok i słuch,
8. gruczoł kuprowy do namaszczania piór.
Rz dy ptaków:
A. drapie ne – ostry zakrzywiony dziób, szpony, mocne skrzydła (puchacz, puszczyk,
orzeł),
B. brodz ce – długie, cienkie nogi(nie stawiaj oporu wodzie) i wydłu one dzioby, ywi
si pokarmem wyszukiwanym w płytkiej wodzie (czapla, bocian)
C. blaszkodziobe – ptaki pływaj ce, spłaszczone, szerokie dzioby, odcedzaj pokarm z
wody (kaczki, g si), błony pławne mi dzy palcami umo liwiaj ce pływanie.
D. kuraki – ptaki grzebi ce w ziemi w celu poszukiwania pokarmu (kury, kuropatwy,
ba anty),
E. ziarnojady wróbel) – krótki, ale mocny dziób słu y do wydziobywania nasion owoców
lub szyszek, ko czyny zako czone ostrymi pazurkami s pomocne do rozgarniania
podło a w poszukiwaniu pokarmu
F. i wiele innych
ROZMNA ANIE PTAKÓW:
Ptaki s jajorodne, jaja składaj na l dzie, wewn trz jaj znajduj si błony płodowe, dlatego
nale do owodniowców. Rozwój prosty, opiekuj si potomstwem. Okres składania jaj jest
poprzedzony zalotami (samce strosz pióra, wykonuj rytualne ta ce, wydaj niezwykłe
d wi ki) Szczególnie widowiskowe zaloty nazywamy tokami np. u cietrzewi, głuszców,
batalionów.
Budowa jaja – rysunek
A.
B.
C.
D.
E.
F.
G.
skorupka – chroni rozwijaj ce si piskl i umo liwia wymian gazow
błona pergaminowa zewn trzna i wewn trzna – funkcja ochronna
komora powietrzna – stanowi zapas powietrza
tarczka zarodkowa – z niej rozwija si zarodek
ółtko – materiał od ywczy dla zarodka
białko – funkcja ochronna, materiał od ywczy
skr tki białkowe – utrzymuj zarodek w stałym poło eniu
ptaki
gniazdowniki
zagniazdowniki
Buduj misterne gniazda, które musz długo Niezbyt precyzyjna budowa, nie słu y zbyt
słu y młodym
długo młodym
Rodz si nagie lepe, s niesamodzielne,
Rodz si pokryte puchem o maskuj cej
wymagaj opieki rodziców np. jaskółki,
barwie, zdolne do samodzielnego ycia –
sikory, wróble, bocian, sowa, puchacz
poruszania i zdobywania pokarmu np. g si,
kury, łab dzie, mewy
UKŁAD KRWIONO NY ZAMKNI TY – dwa obiegi krwi, serce czterodzielne, nast piło
całkowite oddzielenie krwi t tniczej od ylnej.
Budowa pióra
Rodzaje piór
Pióro puchowe
posiada cienk o , długie i mi kkie promienie, a promyki nie ł cz si ze sob .
Pióra pokrywowe (konturowe)
grupy piór przykrywaj ce inne grupy, np. lotki,
Lotki
du e i sztywne pióra umieszczone na tylnej kraw dzi skrzydeł tworz powierzchni
no n skrzydła
Sterówki
pióra wyrastaj ce na ogonie.
Najwi kszy ptak – stru (275cm, 160kg), najmniejszy – koliber (57 mm, 1,5g)
TEMAT: CHARAKTERYSTYCZNE CECHY SSAKÓW.
Cechy ssaków
1. Stałocieplne i dlatego zasiedliły niemal wszystkie rodowiska: nied wied polarny –
Arktyka, pod ziemi – krety, w powietrzu – nietoperze, w wodzie – walenie, foki.
2. Gruczoły potowe – bor udział w termoregulacji tzn. wraz z wod usuwany jest
nadmiar ciepła (ochładzanie)
3. Samice ssaków karmi swoje młode mlekiem wytworzonym przez gruczoły mlekowe.
4. S yworodne, zapłodnienie wewn trzne.
5. Ciało pokryte włosami – warstwa termoizolacyjna, chroni ca przed utrat ciepła.
6. Ko czyny ustawione podporowo, co ułatwia poruszanie na l dzie.
7. Zró nicowana wielko – najmniejsza ryjówka (kilka gramów), najwi kszy płetwal
bł kitny (26m, 120 ton).
8. Budowa zewn trzna jest ci le zwi zana z trybem ycia
a. kotowate (kot, tygrys, lew, ry ) – dobrze umi nione ciało, dobrze rozwini te
narz dy zmysłów wzrok i słuch, wibrysy – narz d dotyku, czyli włosy
otaczaj ce nos i pysk; ,pazury do wspinania po drzewach, poduszki – mi kkie
l dowanie po skoku
b. nietoperze – skrzydła – błona skórna tworz ca du powierzchni no n ,
zdolne do aktywnego lotu, dobrze rozwini ty słuch , gorzej w ch, zjawisko
echolokacji – wysyłane przez nietoperza ultrad wi ki , natrafiwszy na
przeszkod , powracaj do zwierz cia jako echo. Echo to informuje o blisko ci
i kształcie przeszkód.
Rz dy ssaków:
A. gryzonie (szczury, myszy, wiewiórki) – maj ostre, stale rosn ce siekacze – do odcinania
pokarmu, brak kłów, ro lino erne
B. parzystokopytne (antylopy, bawoły, bydło, kozy, owce) – wydłu ona czaszka z du ymi,
szerokimi z bami trzonowymi, w szcz ce górnej zamiast siekaczy wyrasta im twarda
płytka, na której siekacze szcz ki dolnej odcinaj pokarm, ro lino erne rzadziej
wszystko erne dwa wyra ne palce trzeci i czwarty zako czone racicami
C. nieparzystokopytne( ko , zebra) – silnie rozwini ty trzeci palec zako czony kopytem,
chwytne wargi, ro lino erne
D. drapie ne (pies, kot, lew, tygrys) – silnie umi nione szcz ki do chwytania ofiar, długie
ostre kły do rozszarpywania ciała ofiary, pazury, mi so erne
E. walenie (płetwal bł kitny) – ma z by tylko w okresie zarodkowym, dorosłe osobnik
odcedzaj pokarm z wody (kryl) za pomoc fiszbinów – wyrostków filtracyjnych, gruba
warstwa tłuszczu chroni ca przed utrat ciepła
PODZIAŁ SSAKÓW ZE WZGL DU NA SPOSÓB ROZMNA ANIA
a. ŁO YSKOWCE – ICH ZARODKI ROZWIJAJ SI WEWN RZ MACICY,
WYTWARZAJ ŁO YSKO poprze wro ni cie kosmówki w błon luzow macicy,
ło ysko matki poł czone jest p powin z zarodkiem, dostarcza zarodkowi pokarm i tlen,
a odprowadza produkty przemiany materii, nale y tu wi kszo ssaków
b. TORBACZE – kangur, koala, dydelf (przypominaj cy szczura), ci a trwa krótko, ich
młode rodz si we wczesnych stadiach rozwoju, dalszy rozwój przebiega w torbie
l gowej umieszczonej na brzuchu samicy, w torbie przytwierdzaj si do sutków matki i
od ywiaj jej mlekiem, wyst puj w Australii, Ameryce północnej i Południowej
c. STEKOWCE – dziobak, kolczatka, jajorodne, młode wykluwaj si po 10 dniach, s
nagie, całkowicie zale ne od matki, u samic brak sutków , młode zlizuj mleko z jej
brzucha.
TEMAT: POCHODZENIE CZŁOWIEKA
Antropologia – nauka zajmuj ca si badaniem biologii człowieka.\
Antropogeneza – rozwój rodowy człowieka jako gatunku biologicznego.
Naczelne (Primates) – rz d ssaków, silny rozwój mózgu, zwłaszcza kory mózgowej,
przynajmniej jedna para ko czyn chwytnych; ro lino – lub wszystko erne; obejmuj m.i.
takie rodziny jak: małpy człekokształtne (szympansy, goryle, orangutany), gibonowate
(gibony) oraz człowiekowate.
Charakterystyczne zmiany w rozwoju człowieka:
1. Przyj cie pionowej postawy ciała, dzi ki czemu ko czyny przednie mogły by
swobodnie u ywane do wykonywania wielu czynno ci, zmieniła si sylwetka,
nast piła zmiana budowy obr czy miednicznej i ko czyn dolnych, nast piła utrata
chwytno ci palców stopy.
2. Przej cie z ro lino erno ci na pokarm w du ej cz ci mi sny, co spowodowało
opanowanie zdolno ci łowieckich, nast piło zmniejszenie siekaczy i kłów oraz
pogrubienie szkliwa naz bnego.
3. Wytwarzanie narz dzi – ko czyny przednie przekształciły si w precyzyjne
narz dzie pracy.
Etapy ewolucji człowieka
1. Australopitek - charakteryzowały si masywn szcz k , mocnym uz bieniem, ale ju
krótkimi kłami - umo liwiało to poziomy ruch tr cy i wiadczy o przewadze twardego
pokarmu ro linnego w ich po ywieniu. Posiadały stopy o nieprzeciwstawnym paluchu
(jak u człowieka), były przystosowane do chodzenia w pozycji pionowej, czyli do
dwuno no
1. Człowiek zr czny (Homo habilis) –2mln lat temu, wzrost 110- 135cm, 45 kg,
pojemno mózgoczaszki do 750cm, twarzoczaszka wysuni ta do przodu, wały
nadoczodołowe, rozwini ta uchwa, niskie czoło, drobne uz bienie, wyrabiał
narz dzia kamienne
2. Człowiek wyprostowany (Homo erectus) =Pitekantrop – ok. 1,8 mln lat temu,
wyrabiał doskonałe narz dzia, rozniecał ogie , mózg 1000cm3, silnie pochylone
czoło, wały nadoczodołowe, słabo wykształcona mózgoczaszka.
3. Neandertalczyk – 250 – 35 tys. lat temu, kr pa budowa, du y mózg, posługiwał si
mow , polował, kultywował obrz dowe pochówki zmarłych, opiekował si
niepełnosprawnymi członkami grupy, wytwarzał skomplikowane narz dzia (dzidy,
harpuny), dorównywał człowiekowi współczesnemu rozwojowi inteligencji
4. Kromanio czyk – 40 tys lat temu, pierwszy przedstawiciel gatunku człowiek
rozumny, wyrabiał ozdoby i narz dzia z ko ci, swobodnie posługiwał si mow ,
tworzył du e, silne i dobrze zorganizowane grupy społeczne
CECHY WSPÓLNE CZŁOWIEKA I ZWIERZ T
1.
2.
3.
4.
Pobieranie tlenu z powietrza za pomoc płuc.
Zró nicowane z by.
Karmienie młodych przez matk własnym mlekiem.
Wymiana substancji od ywczych i tlenu mi dzy zarodkiem a matk za pomoc
ło yska.
SWOISTE CECHY LUDZKIE (TYPOWE TYLKO DLA CZŁOWIEKA)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Najlepiej w ród istot ywych rozwini ty mózg.
Umiej tno abstrakcyjnego my lenia.
Umiej tno planowania i przewidywania.
Mowa.
ycie społeczne.
Kultura, na któr składa si całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzko ci,
gromadzonego, utrwalanego, wzbogaconego i przekazywanego z pokolenia na
pokolenie.
7. Pionowa postawa ciała.
8. Krótsze i chwytne r ce zdolne do wykonywania precyzyjnych czynno ci.
9. Wysklepiona stopa.
10. Nieprzeciwstawny paluch,
11. Esowato wygi ty kr gosłup.
12. Wystaj cy nos.
13. Czerwie wargowa.
RASY LUDZKIE
a. BIAŁA
b. ÓŁTA
c. CZARNA
Taka ró norodno jest zwi zana z działaniem doboru naturalnego, s wynikiem
przystosowania si organizmu do warunków klimatycznych.
Cech rasy białej:
•
•
•
•
•
•
•
skóra jasna ró nych odcieni,
oczy cz sto jasne,
włosy faliste lub proste cz sto jasne,
brak fałdy nak tnej,
ko ci trzewioczaszki wysuni te ku przodowi
nos w ski, wystaj cy,
silne owłosienie ciała.
Rasa biała powstała w klimacie w którym było mało promieni słonecznych, było cz sto
pochmurno i mglisto.
Cechy rasy czarnej
•
Du e skupienie barwnika w skórze nadaj cej jej barw ciemnobr zow , nieraz prawie
czarn , stanowi u tych ludzi ochronn barier przed intensywnym promieniowaniem
słonecznym. Barwnik zawarty w skórze umo liwia wnikanie promieni do gł bszych
warstw organizmu. Dobrze ogrzane i wilgotne powietrze typowe dla klimatu
zwrotnikowego , nie musi by podgrzewane w jamie nosowej. St d mi dzy innymi u
rasy czarnej obserwuje si szeroki nos.
Rasa czarna przystosowana do bytowania w klimacie gor cym, bardzo wilgotnym.
Cechy rasy ółtej
•
•
•
•
pigmentacja skóry od ółtawej po ciemnobr zow ,
oczy czarne lub br zowe, o uko nej linii, utworzonej przez specyficzny fałd skórny
(tzw. fałd mongolsk ), ł cz cy si z kraw dzi górnej powieki,
twarz płaska, z wystaj cymi ko mi policzkowymi,
cz sto spotykany prognatyzm z bodołowy (tzn. wysuni cie ku przodowi ko ci twarzy
w odcinku od podstawy nosa do kraw dzi szcz ki górnej),
•
włosy czarne, proste, grube.
Taka budowa jest wynikiem przystosowania do ycia w trudnym zimnym klimacie.
CZŁOWIK WŁDC ZIEMI
TAK – ma najlepiej rozwini ty mózg
NIE – jest zale ny od tlenu wytwarzanego przez ro liny
DZIAŁ III – FUNKCJONOWANIE ORGANIZMU CZŁOWIEKA
SKÓRA
TEMAT: Budowa i funkcja skóry.
1. Budowa skóry – rysunek
a. naskórek – zbudowany z kilku warstw komórek – ok. 0,5 mm, składa si z dwóch
warstw
- rogowej (zewn trznej), która składa si z kom. martwych, stale złuszczaj cych si , nie
przepuszcza wody
- rozrodczej – zbudowana z komórek ywych , jej zadaniem jest wytwarzanie nowych
komórek, wytwarza włosy, paznokcie, gruczoły łojowe, potowe i inne, wytwarza barwnik
melanin - która nadaje skórze barw i chroni przed szkodliwym działaniem promieni
słonecznych (ultrafioletowych). U niektórych ludzi brak barwnika – albinizm (bielactwo).
Komórki naskórka produkuj białko zwane keratyn , które nadaje skórze wytrzymało
mechaniczn , jest ono nierozpuszczalne w wodzie, dzi ki czemu skóra jest wodoszczelna.
Z keratyny zbudowane s włosy i paznokcie.
b. skóra wła ciwa – 2mm grubo ci, zbudowana z włókien tkanki ł cznej zawieraj cej
białko kolagen zapewniaj ce jej rozci gliwo i wytrzymało , znajduj si tu naczynia
krwiono ne, limfatyczne, włókna nerwowe i miliony ich zako cze zwanych receptorami,
a tak e włosy i gruczoły
c. warstwa podskórna – jest zbudowana z tkanki tłuszczowej oraz innych rodzajów
tkanki ł cznej, stanowi ochron przed urazami mechanicznymi i termoizolacyjn .
ROLA SKÓRY
1. Po redniczy w wymianie informacji mi dzy rodowiskiem zewn trznym i
wewn trznym (funkcja izolacyjna).
2. Bariera dla mikroorganizmów.
3. Chroni przed szkodliwymi czynnikami rodowiska i urazami mechanicznymi.
4. Bierze udział w termoregulacji – utrzymaniu stałej temperatury ciała.(gruczoły potowe
i naczynia krwiono ne – rozszerzanie i zw anie)
5. Reguluje gospodark wodn i mineraln organizmu.
6. Tworzy witamin D z prowitaminy D pod wpływem promieni słonecznych, wit D jest
niezb dna do prawidłowego rozwoju ko ci, poniewa wzmaga wchłanianie wapnia z
pobieranego pokarmu.
7. Jest narz dem czucia - odbiera wra enia dotyku, ucisku, ciepła, zimna, bólu.
(Najwi cej receptorów czuciowych jest w opuszkach palców.
Daktylogram – odcisk utrwalaj cy na papierze linie papilarne opuszki palca,
daktyloskopia – metoda pozwalaj ca ustali to samo osoby na podstawie
daktylogramów)
8. Uczestniczy w procesie wydalania i w wymianie gazowej.
9. Gruczoły łojowe wydzielaj łój, który uelastycznia skór i włosy, ma wła ciwo ci
bakteriobójcze, podobnie jak pot, zabezpiecza przed nadmiernym parowaniem.
Gruczoły potowe dzielimy je na dwie grupy:
•
•
gruczoły ekrynowe, uchodz ce bezpo rednio na powierzchni skóry, rozmieszczone s
wsz dzie prawie równomiernie (jest ich troch wi cej na dłoniach i podeszwach stóp).
gruczoły apokrynowe, uchodz ce do mieszków włosowych, wyst puj jedynie pod
pachami w okolicach narz dów płciowych i odbytu. Uaktywniaj si one w czasie
dojrzewania płciowego. Wydzielaj pot tylko pod wpływem bod ców emocjonalnych.
Wydzielina ich zawiera swoiste substancje wonne decyduj ce o zapachu
indywidualnym i rasowym.
Pot jest płynem o odczynie kwa nym, zło onym głównie z wody (98%); ponadto zawiera
on ok 0,8% roztworu fizjologicznego NaCl oraz niewielk ilo mocznika, kwasu
moczowego i amoniaku.
U kobiet na klatce piersiowej znajduj si gruczoły mlekowe powstałe z przekształconych
gruczołów potowych.
TEMAT: HIGIENA I CHOROBY SKÓRY
Jak zadba o zdrowie skóry?
•
•
•
•
•
Mycie całego ciała
Staranne wycieranie skóry , bo paruj ca woda prowadzi do jej wysuszenia i
p kania
Nie u ywa cudzych r czników, no yczek do paznokci, grzebienia
Nosi odpowiednie ubranie i obuwie
Przebywanie na sło cu
Dolegliwo ci skóry
1. Tr dzik pospolity, pojawia si , gdy gruczoły łojowe produkuj nadmiern ilo łoju,
który zatyka ich uj cia.
2. Łupie – nadmierne złuszczanie si naskórka.
3. Alergie skórne, czyli nadwra liwo skóry na niektóre substancje, na przykład
składniki kosmetyków. Objawy – sw dzenie, zaczerwienienie, wypryski.
Choroby skóry
1. Czyraki, czyli ropne zapalenie mieszka włosowego.
2. Grzybice – choroby powodowane przez grzyby.
3. Opryszczka – choroba wirusowa, rozwija si zwykle na wargach.
4. wierzb – wywołany przez roztocz (paj czak) wierzbowiec . Objawia si
zaczerwienieniem i sw dzeniem skóry.
5. Wszy – paso yty, niewielkie bezskrzydłe owady, ywi c si krwia., powoduj
uszkodzenie skóry i silne sw dzenie
OPARZENIA I ODMRO ENIA: str.194
Oparzenia - polega na uszkodzeniu skóry i tkanek pod ni le cych na skutek działania
wysokiej temperatury, substancji chemicznych, a tak e pr du elektrycznego i
promieniowania jonizuj cego.
Rodzaje:
• termiczne
•
•
•
Objawy:
•
•
•
•
•
słoneczne
chemiczne
elektryczne
zaczerwienienie skóry
obrz k
uczucie pieczenia
p cherze
ból
Post powanie
1. Oparzon cz
ciała schłodzi zimn , bie c wod
2. usun (rozci ) odzie i bi uteri
3. nie wolno stosowa ma ci ani kremów
4. zało y jałowy opatrunek lub hydro el
5. uda si do lekarza lub wezwa pogotowie
Odmro enie – to miejscowa zmiana w tkankach pod wpływem działania na nie niskiej
temperatury
Objawy:
• skóra blada, zimna
• mrowienie
• upo ledzenie ruchów i czucia
Post powanie:
1. stopniowo ogrzewa uszkodzon cz
ciała (np. dło mi, ciepł wod )
2. Usun mokr odzie
3. Nie masowa ani nie naciera niegiem
4. Zało y jałowy suchy opatrunek.
5. Okry poszkodowanego kocem.
6. Podawa ciepłe płyny do picia
SKALECZENIA (zranienia)
Ranami okre la si przede wszystkim zewn trzne skaleczenia, w których uszkodzeniu
ulega ci gło skóry i struktur podskórnych. Skaleczenie naczy krwiono nych powoduje
krwawienie. Małe ranki oraz krwawienia zdarzaj si cz sto, ale przewa nie goj si bez
problemu.
Powikłania
Drobnoustroje chorobotwórcze wnikaj przez zranion skór do tkanek. Mo e to wywoła
miejscow infekcj , a w ci kich przypadkach prowadzi do zaka enia krwi. Uszkodzenie
wi kszego naczynia krwiono nego mo e grozi wykrwawieniem si .
Post powanie
1. Oczy ci ran .(wod , p set – ciała obce)
2. Zatamowa krwotok.
3. U y rodków dezynfekuj cych (jodyna, jałowy opatrunek.
4. Zało y jałowy opatrunek.
5. W przypadku du ych ran uda si do lekarza.
TEMAT: BUDOWA I ROLA SZKIELETU CZŁOWIEKA.
Rola:
a.
b.
c.
d.
podporowa, pozwala utrzyma pionow postaw ciała
ochronna (chroni narz dy: mózg, rdze kr gowy, płuca, serce)
razem z mi niami stanowi układ ruchu
jest magazynem soli mineralnych.
Zbudowany z tkanki chrz stnej i kostnej, do 25 roku ycia podlega wzrostowi i kostnieniu.
Budowa szkieletu
A. osiowy: czaszka i kr gosłup, klatka piersiowa;
B. ko czyn: górnych i dolnych
C. pasów (obr czy) ko czyn: barkowy i miednicowy
CZASZKA:
a. MÓZGOCZASZKA: ko czołowa, 2 ciemieniowe. Potyliczna, 2 skroniowe, sitowa i
klinowa; rola – chroni mózg
b. TRZEWIOCZASZKA: k, nosowe, jarzmowe, szcz ka górna, uchwa (szcz ka dolna)ruchoma; rola – pobieranie i przetwarzanie pokarmu, ochrona narz dów zmysłu
KR GOSŁUP
• Kr gi szyjne -7
• Piersiowe-12
•
•
•
L d wiowe 5
Krzy owe -5
Ogonowe(guziczne) – 4-5
ł cznie 33-34 kr gi
Rola – chroni rdze kr gowy, podpiera ciało i d wiga jego ci zar
Jest podwójnie esowato wygi ty, dzi ki tym krzywiznom jest on bardziej stabilny i
wytrzymały jako o i podpora ciała.
Mi dzy kr gami s kr ki mi dzykr gowe(dyski), które amortyzuj wstrz sy i
uniemo liwiaj wzajemne uszkadzanie si ko ci, poprawiaj zdolno zginania kr gosłupa i
jego wytrzymało mechaniczn .
Budowa kr gu – rysunek
Dwa pierwsze kr gi kr gosłupa maj odmienn budow : 1-szy to atlas (d wigacz) – brak
trzonu, 2 – i to obrotnik, ma z b na trzonie wchodz cy w miejsce trzonu d wigacza,
umo liwia to obrót głowy.
KLATKA PIERSIOWA:
ebra – 12 par poł czone z przodu z mostkiem a z tyły z kr gami piersiowymi.
Rodzaje eber:
a. prawdziwe – 7 par – ł cz si bezpo rednio z mostkiem,
b. rzekome – 3 pary – zrastaj si najpierw z sob a potem zrastaj z mostkiem
c. wolne – 2 pary – nie zrastaj si z mostkiem
Rola klatki piersiowej:
a. chroni płuca i serce
b. bierze udział w oddychaniu.
KO CZYNA GÓRNA
A. k. ramieniowa
B. k. przedramienia: łokciowa i promieniowa
C. k. nadgarstka
D. k. ródr cza
E. k. palców – paliczki, 4x3 paliczki, 1x2 paliczki (kciuk)
Rola: umo liwia wykonywanie precyzyjnych ruchów, ma zdolno ci chwytne
KO CZYNA DOLNA:
a. k. udowa
b. k. podudzia: piszczelowa (goleniowa) i strzałkowa
c. k. st pu
d. k. ródstopia
e. paliczki
Rola: umo liwia poruszanie si
PAS BARKOWY (OBR CZ BARKOWA)
a. łopatka
b. obojczyk
Rola: podtrzymuje ko czyn górn
PAS MIEDNICWY (OBR CZ MIEDNICZNA):
a. k. biodrowe
b. k. łonowe.
c. k. kulszowe
d. k. krzy owa
Rola: podtrzymuje ko czyn doln
RODZAJE KO CI:
A. długie: udowa, piszczelowa, strzałkowa
B. krótkie: k. nadgarstka, ródr cza
C. płaskie: łopatka, mostek, k. biodrowe
D. ró nokształtne: k. trzewioczaszki, kr gi
BUDOWA FIZYCZNA KO CI
Rysunek:
Pokryta jest okostn , w której przebiegaj nerwy oraz naczynia krwiono ne dostarczaj ce
pokarm i tlen. Zawiera komórki ko ciotwórcze, które odgrywaj wa na rol w procesie
wzrostu i regeneracji ko ci.
Nasady zbudowane s z istoty g bczastej, a ona z tkanki kostnej tworz cej wi zki zwane
beleczkami kostnymi. Pomi dzy nimi wyst puj du e przestrzenie co sprawia, e jest
wytrzymała na urazy i lekka, a trzon z istoty zbitej , która chroni jam szpikow . Istot zbita
zawiera du o fosforanu wapnia, dzi ki czemu ko jest sztywna i odporna na złamania.
W istocie g bczastej i zbitej ko ci znajduj si ywe komórki, dzi ki czemu ko ci mog
rosn wraz z organizmem i odtwarza si po uszkodzeniu.
Jama szpikowa wypełniona jest szpikiem ółtym, wytwarza komórki tłuszczowe.
Czerwony szpik kostny znajduje si w nasadach ko ci długich oraz w kr gach, mostku i
ebrach, wytwarza komórki krwi. U noworodków i niemowl t we wszystkich ko ciach
wyst puje szpik kostny czerwony.
Rurowata budowa trzonu zapewnia ko ci lekko , odporno na zgniatanie oraz rozci ganie.
SKŁAD CHEMICZNY KO CI
A. zwi zek organiczny osseina (zawiera du o kolagenu) nadaj ca ko ci
elastyczno i gi tko ; do wiadczenie – spali ko ; obserwacja-ko jest
twarda i krucha jak pumeks, wniosek: z ko ci została wypalona osseina
nadaj ca elastyczno , pozostały w niej tylko sole mineralne nadaj ce ko ci
twardo
B. zwi zki nieorganiczne – sole mineralne nadaj ce ko ci twardo i
wytrzymało ; do wiadczenie: umie ci ko w kwasie (ocet), obserwacja –
ko staje si gi tka, mi kka; wniosek - z ko ci zostały wypłukane sole
mineralne sole mineralne, została osseina
RODZAJE POŁ CZE KO CI
A. nieruchome np. szwy w czaszce
B. półruchome – chrz stkozrosty np. poł czenie eber z mostkiem, spojenie łonowe
C. ruchome – stawy
1. kuliste – umo liwiaj ruchy w wielu płaszczyznach i ruchy obrotowe np. staw
barkowy i biodrowy, wypukła powierzchnia ko ci tworzy główk , a wkl sła
panewk
2. zawiasowe – umo liwiaj ruch w jednej płaszczy nie np. staw łokciowy,
kolanowy
3. siodełkowe – ruch w dwóch płaszczyznach np. nadgarstkowo – ródr czy
kciuka
4. płaskie – płaskie powierzchnie ko ci wykonuj ruch lizgowy np. stawy
wyst puj ce mi dzy ko mi nadgarstka, a tak e w stopie.
BUDOWA STAWU
Rysunek
Staw jest zbudowany z zako cze ko ci pokrytych elastyczn chrz stk , otoczonych torebk
stawow . Wn trze torebki wypełnia płyn, zwany mazi stawow , który zmniejsz tarcie
powierzchni stawowych ko ci. W wi kszo ci stawów wyst puj te wi zadła stawowe,
wzmacniaj ce torebk stawow . Taka budowa sprawia, e stawy s wytrzymałe a ruchy w
stawie płynne.
TEMAT: URAZY UKŁADU RUCHU – PIERWSZA POMOC
ZŁAMANIE
Złamania polegaj na przerwaniu ci gło ci tkanki kostnej.
Złamania dzielimy na:
•
•
zamkni te, gdy skóra wokół złamanej ko ci jest nienaruszona
otwarte, gdy dochodzi do rozerwania skóry a ko mo e zosta nara ona na
zanieczyszczenia z zewn trz
Objawami złamania mog by :
•
•
•
•
ból, obrz k i zasinienie nasilaj ce si przy uci ni ciu lub próbie poruszenia ko czyn
trudno ci w poruszaniu uszkodzon ko czyn
deformacja kształtu ko czyny
w przypadku złama otwartych widoczne odłamy kostne
Pierwsza pomoc w przypadku złama polega na:
•
•
unieruchomieniu miejsca złamania wraz z przynajmniej dwoma s siednimi stawami
(poni ej i powy ej miejsca złamania)
zatamowaniu krwawienia w przypadku złama otwartych
ZWICHNI CIA
Zwichni cie jest to uszkodzenie stawu, w którym doszło do chwilowej b d trwałej utraty
kontaktu powierzchni stawowych. Zwichni ciu mo e towarzyszy uszkodzenie struktur
wewn trzstawowych (wi zadeł, chrz stki) oraz naci gni cie b d rozerwanie torebki
stawowej. Zwichni cia dzielimy na urazowe, nawykowe lub wrodzone.
Objawy:
-ból,
-obrz k oraz usztywnienie stawu.
Post powanie w razie zwichni cia.
Przede wszystkim nie dopuszczalne jest poruszanie stawem i jego nastawianie!. Nale y
niezwłocznie unieruchomi staw w po danym przez poszkodowanego miejscu tj. takim które
sprawia mu najmniejszy ból. Je li chory odczuwa dokuczliwy ból mo na poda mu rodki
przeciwbólowe. Mo na równie zastosowa zimne kompresy w celu złagodzenia bólu. Po
zapewnieniu dora nej pomocy nale y jak najszybciej przetransportowa chorego do szpitala
najlepiej w pozycji le cej).
SKR CENIA
Skr cenie jest to naderwanie wi zadła, czyli mocnego, elastycznego pasa tkanki wi
staw.
cej
Objawy
•
•
•
•
•
Ból w stawie.
Zaczerwienienie i obrz k.
Ograniczone ruchy lub niemo no poruszania wskutek bólu.
Przebarwienie.
W powa nych przypadkach zniekształcenie stawu.
Zastosuj leczenie, na które składaj si nast puj ce czynniki:
- Odpoczynek. Oszcz dzaj skr cony staw, staraj c si jak najmniej go u ywa .
- Lód. W celu zmniejszenia obrz ku zastosuj okłady z lodu, zwłaszcza tu po skr ceniu.
- Ucisk. Owi mocno staw banda em elastycznym.
- Uniesienie. Unie uszkodzony staw powy ej poziomu serca, aby zmniejszy ból i obrz k.
SKRZYWIENIA KR GOSŁUPA
A. KIFOZA (piersiowa, krzy owa) – kr gosłup wygi ty do tyłu (cz
krzy owa)
B. Lordoza – kr gosłup wygi ty do przodu (cz
szyjna, l d wiowa)
C. Skolioza – boczne skrzywienie kr gosłupa
Przyczyny patologicznych skrzywie kr gosłupa
- Plecak
Istotn przyczyn skrzywienia mo e by noszenie plecaka tylko na jednym ramieniu. Pomaga mo e rozło enie
siły napieraj cej na ramiona zamiast kumulowania go w jednym miejscu.
- Zła postawa przy siedzeniu
Kr gosłup mo e krzywi równie zgarbiona postawa przy np. odrabianiu lekcji czy graniu na komputerze.
- Praca i wiczenia jednostronne
wiczenia takie jak gra w tenisa i prace wykonywane jedn stron ciała równie s cz st przyczyn skrzywie .
- Noszenie ci arów
D wiganie du ych ci arów obci a nas i krzywi nam kr gosłup.
- Praca w pozycji pochylonej
Pracuj c w schyleniu wyginamy nasz kr gosłup i krzywimy go.
PŁASKOSTOPIE - zniekształcenie stopy polegaj ce na obni eniu si jej fizjologicznych
sklepie , w wyniku czego staje si ona płaska. Stopa o prawidłowej budowie nie dotyka
podło a cał powierzchni . Jej ko ci układaj si w łuk. Przy płaskostopiu prawie cała stopa
przylega do podło a. Ko ci w takiej stopie uło one s w linii prostej.
Przyczyny - noszenie niewła ciwego obuwia lub nadwaga.
Skutki - prowadzi do powstawania przewlekłych stanów zapalnych torebek i wi zadeł
stawowych stopy, jej obrz ku i bolesno ci utrudniaj cych, niekiedy nawet
uniemo liwiaj cych, stanie i chodzenie. Wynikiem płaskostopia poprzecznego cz sto jest
paluch ko lawy.
Leczenie - gimnastyka (np. chodzenie boso po piasku), wkładki korekcyjne i obuwie
ortopedyczne, w ci kich przypadkach wymagane jest leczenie operacyjne.
CHOROBY APARATU RUCHU
KRZYWICA – to choroba rozwijaj ca si najcz ciej u dzieci. Powoduje j zbyt mała ilo
Wit. D3 i soli mineralnych dostarczanych do organizmu.
Objawy:
- słabe i zniekształcone ko ci
- Ko czyny wykrzywiaj si (nogi szpotawe, lub ko lawe)
- ebra maj nieprawidłowy kształt, co utrudnia ruch klatki piersiowej podczas wymiany
gazowej
SPOSOBY ZAPOBIEGANIA
- przebywanie na sło cu
- spo ywanie produktów zawieraj cych du o wapnia oraz witaminy D3
OSTEOPOROZA – polega na stopniowym zanikaniu substancji mineralnych buduj cych
ko ci
Osteoporoza to choroba polegaj ca na osłabieniu układu kostnego człowieka, choroba ta nie
dotyczy tylko i wył cznie kobiet w okresie przekwitania, ale tak e m czyzn, a nawet
młodych ludzi. Schorzenie to charakteryzuje si nisk mas kostn , upo ledzon architektur
ko ci, a to z kolei prowadzi do ich osłabienia i wi kszej podatno ci na złamania.
CHOROBY REUMATYCZNE – s to ró nego typu schorzenia, powoduj cy zmiany w
stawach. Jedn z przyczyn tych chorób jest nieprawidłowy przebieg reakcji obronnych,
podczas których cze komórek organizmu atakuje własne tkanki ł czne. Wywołuje to stan
zapalny, którego objawami s mi dzy innymi obrz k, zaczerwienienie, ból i zniekształcenie
stawów.
Skutkiem s trudno ci w poruszaniu si .
Leczenie – rodki przeciwbólowe, przeciwzapalne oraz wiczenia pozwalaj ce zachowa
sprawno ruchow .
TEMAT: BUDOWA, PODZIAŁ, DZIAŁANIE MI
NI.
Rola mi ni:
1. Wprawiaj szkielet w ruch poprzez napr anie ci gien przyczepionych do
ko ci.
2. Buduj narz dy wewn trzne np. jelito, oł dek, serce.
3. Przepona – płaski mi sie oddzielaj cy klatk piersiow od jamy brzusznej
bierze udział w oddychaniu.
4. Mi nie mimiczne wyra aj nasze nastroje
Budowa|:
Mi sie składa si z brzu ca i ci gien. Gdy wi cej brzu ców, to mi sie dwugłowy,
trójgłowy. Brzusiec składa si z włókien mi niowych – miofibryli, a one z włókien
białkowych: aktyny i miozyny, które maj zdolno do kurczenia si .
Do ka dego włókna mi niowego docieraj zako czenia komórek nerwowych. To one
przekazuj impuls, pod wpływem którego rozpoczyna si skurcz mi nia.
Działanie
Mi nie mog si jedynie kurczy i ci gn przyczepion do nich ko . Nie mog jej
popycha . Dlatego wyst puj zwykle w parach, jako mi nie antagonistyczne, czyli
działaj ce przeciwnie wzgl dem siebie.
Np. Mi sie dwugłowy kurcz c si , powoduje zgi cie r ki, natomiast trójgłowy kurcz c si
umo liwia jej prostowanie.
Wi kszo ruchów jest efektem współdziałania wielu mi ni. Zwykły spacer wymaga
zaanga owania ponad 200 rozmaitych mi ni.
Podział mi ni
• Ze wzgl du na budow
1. gładkie
2. poprzecznie pr kowane szkieletowe
3. poprzecznie pr kowane serca
• ze wzgl du na poło enie
1. mi nie głowy np. wacz(ruchy szcz ki), mimiczne, okr ny oka –
poruszaj oczami, j zykiem, uchw , odpowiadaj za mimik
2. szyi – pozwalaj na obracanie i pochylanie głowy
3. klatki piersiowej np. mi sie piersiowy wi kszy– bior udział w
ruchach oddechowych oraz poruszaniu r kami
4. brzucha np. sko ny i prosty brzucha – pracuj przy ruchach
oddechowych, pomagaj zachowa pionow postaw ciała
5. grzbietu np. najszerszy grzbietu – pracuj przy obracaniu ramion oraz
przy ruchach łopatek i eber, umo liwiaj zachowanie pionowej
postawy ciała
6. ko czyn dolnych np. mi sie trójgłowy i czworogłowy uda,
brzuchaty łydki, po ladkowe, uda (umo liwiaj utrzymanie pionowej
postawy ciała oraz przemieszczanie si )
7. ko czyn górnych np. naramienny, trójgłowy i dwugłowy ramienia.
• Ze wzgl du na funkcje
a. zginacze i prostowniki np. dwu i trójgłowy ramienia
b. przywodz ce i odwodz ce np. palców
c. zwieracze i rozwieracze np. odbytu, cewki moczowej
mi sie krawiecki –najdłu szy mi sie ciała człowieka, udo
UKŁAD POKARMOWY
TEMAT: SKŁADNIKI POKARMOWE I ICH ROLA W ORGANIZMIE.
SKŁADNIKI POKARMOWE
A. ORGANICZNE: BIAŁKA, CUKRY, TŁUSZCZE, WITAMINY
B. NIEORGNICZNE: WODA, SOLE MINERALNE
BIAŁKA
Zbudowane z aminokwasów – 20 ró nych, które mog tworzy długie ła cuchy składaj ce
si z setek a nawet tysi cy cz steczek.
Organizm człowieka rozkłada spo ywane białka na pojedyncze aminokwasy. Nast pnie
wykorzystuje je do wytwarzania własnych białek potrzebnych mu do prawidłowego
funkcjonowania.
Rola
Inne:
A. główny budulec organizmu,
B. ródło energii w warunkach głodu, z 1grama białka – 17,2 kJ, czyli
4,1kcal energii
•
•
•
•
•
Wchodz w skład błon komórkowych
Umo liwiaj poruszanie si
Odpowiadaj za zwalczanie drobnoustrojów chorobotwórczych – przeciwciała.
Jako enzymy, przyspieszaj przebieg reakcji chemicznych – s biokatalizatorami.
Uczestnicz w transporcie niektórych substancji do ka dej komórki organizmu np.
hemoglobina – tlen
Podział białek
a. pełnowarto ciowe – zawieraj wszystkie aminokwasy, s pochodzenia zwierz cego
jak mleko, jaja, mi so
b. niepełnowarto ciowe – nie zawieraj wszystkich aminokwasów, s pochodzenia
c. ro linnego jak bób, fasola, soja, groch
Dzienne zapotrzebowanie – 10 -14 % masy po ywienia.
Skutki niedoboru:
- zahamowanie wzrostu i rozwoju organizmu
W GLOWODANY (CUKRY)
Podział:
a. proste: glukoza, fruktoza,
b. dwucukry: sacharoza, laktoza
c. wielocukry: skrobia, celuloza, glikogen, chityna
Rola:
1. ródło energii: z 1 grama – 4, 1 kcal (glukoza)
2. Materiał zapasowy (skrobia, glikogen)
3. Celuloza wzmaga ruchy robaczkowe (perystaltyczne ) przewodu pokarmowego,
ułatwia wydalanie kału
Dzienne zapotrzebowanie – 55 – 60 % masy po ywienia
Skutki niedoboru:
- brak energii, osłabienie, apatia
Nadmiar – odkłada si w w trobie w postaci glikogenu lub przekształca si w tłuszcz i
odkłada pod skór prowadz c do nadwagi.
Wyst powanie – owoce, warzywa, makarony, pieczywo, słodycze
Wykrywanie skrobi – za pomoc jodyny, jad zabarwia skrobi na niebiesko.
TŁUSZCZE (LIPIDY)
Budowa – glicerol i kwasy tłuszczowe
Rola:
1. ródło energii – z 1g 9, 3 kcal (38,9 kJ)
2. Składnik błon komórkowych.
3. Materiał zapasowy (wchodz w skład komórek tkanki tłuszczowej).
Podział
A. ro linne, zawieraj kwasy tłuszczowe nienasycone
B. zwierz ce, zawieraj kwasy tłuszczowe nasycone
Wyst powanie
A. Nasiona lnu, słonecznika, rzepaku, soja, orzechy, oliwa, olej
B. Masło, smalec, słonina
Dzienne zapotrzebowanie – 25- 30% masy po ywienia
Skutki niedoboru - choroby wywołane brakiem witamin rozpuszczalnych w tłuszczach
Nadmiar – nie jest dla nas korzystny, gdy s trawione i wchłaniane o wiele dłu ej od
cukrów, gromadz si w ciele, prowadz do otyło ci.
Wykrywanie tłuszczów – rozgnie niewielk ilo pokarmu w papierowej serwetce lub
chusteczce higienicznej, gdy pojawi si tłusta plama – obecno tłuszczów.
WITAMINY
Zwi zki organiczne pobierane z pokarmem lub wod , nazw wprowadził polski uczony
Kazimierz Funk. Wytwarzane przez ro liny lub bakterie.
Rola:
Reguluj procesy zachodz ce w organizmie.
Podział
C. rozpuszczalne w tłuszczach – s magazynowane w organizmie, ich nadmiar
powoduje gro ne zatrucia i uszkodzenia w troby, s to A, D, E, K
D. rozpuszczalne w wodzie – nie s magazynowane w organizmie, ich nadmiar
nie jest dla nas gro ny, s to B, C, PP, H
Nadmiar lub niedobór witamin prowadzi do chorób zwanych awitaminozami.
Witamina
A
D
E
Wyst powanie
ółte owoce i warzywa
(marchew), masło, tran,
jaja, sery
W troba, tran, ryby, masło,
jaj, mo e by wytwarzana
w organizmie człowieka
Mleko, mi so, jaja, oleje
jadalne, warzywa li ciaste
K
Zielone warzywa li ciaste,
w troba, mleko
B1
Mi so, w troba, dro d e,
chleb razowy, ziarna zbó
B2
Jaja, ser, mi so, w troba,
dro d e, pszenica
B6
W troba, dro d e,
Tabela
Znaczenie
Bierze udział w procesie
widzenia, prawidłowym
funkcjonowaniu skóry, zapewnia
wzrost i rozwój
Reguluje ilo wapnia i fosforu
w organizmie, odpowiada za
prawidłow budow ko ci
Zapewnia prawidłow prac
mi ni, układu nerwowego,
zapobiega starzeniu si , łagodzi
zm czenie
Wspomaga krzepni cie krwi i
gojenie si złama ko ci
Wpływa na przemiany
w glowodanów i tłuszczów,
warunkuje prawidłowe
funkcjonowanie tkanki
nerwowej, przewodu
pokarmowego, serca, na
utlenianie biologiczne
Wpływa na przemian glukozy i
aminokwasów, pobudza wzrost i
ogóln odporno organizmu
Uczestniczy w przemianie
Skutki niedoboru
Kurza lepota – złe widzenie
o zmroku, zahamowanie
wzrostu, choroby skóry
Osteoporoza, krzywica
Osłabienie i zanik mi ni,
uszkodzenie krwinek
czerwonych, niedokrwisto
Skłonno do krwawie ,
zaburzenia krzepni cia krwi,
krwotoki
Choroba beri – beri
(zapalenie i degeneracja
nerwów, niewydolno serca,
zanik mi ni), brak łaknienia
Zajady (p kanie luzówki w
k cikach ust), łojotokowe
zapalenie skóry
Drgawki, nadmierna
B9-kwas
foliowy
pszenica, fasola, orzechy,
soja
Warzywa li ciaste, dro d e,
w troba
białek, wpływa na odporno
organizmu
Pobudza wytwarzanie krwinek
czerwonych, wpływa na
funkcjonowanie układu
nerwowego
Pobudza wytwarzanie krwinek
czerwonych
B12
W troba, mi so, jajka,
mleko, ryby
C
owoce cytrusowe,
pietruszka, porzeczka,
dzika ró a, surowe
warzywa
Zwi ksza odporno ,
przyspiesza gojenie si ran, ma
wła ciwo ci bakteriobójcze
H
W troba, dro d e, mleko,
ółtko jaja, warzywa
str czkowe, banany
PP
W troba, mi so, ryby, soja,
niewielkie ilo ci
wytwarzane s w
organizmie człowieka
Wpływa na zdrowie skóry i
włosów, bierze udział w
wytwarzaniu kwasów
tłuszczowych, przemianach
aminokwasów i cukrów
Udział w oddychaniu
komórkowym, wpływa na
prawidłowe działanie przewodu
pokarmowego, układu
nerwowego
pobudliwo , choroby skory,
zaburzenia przemiany białek
Niedokrwisto , czyli
anemia, wypadanie włosów,
zahamowanie wzrostu
Niedokrwisto – anemia
zło liwa spowodowana
nieprawidłow produkcj
hemoglobiny, uszkodzenie
układu nerwowego
Szkorbut: owrzodzenie
dzi seł, wypadanie z bów,
krwawienie z błon
luzowych, p kanie drobnych
naczy krwiono nych
Obni enie odporno ci
organizmu
Zapalenie skóry i jelit, bóle
mi ni
Pelagra – zapalenie skóry i
luzówki jamy ustnej,
kłopoty z pami ci ,
zaburzenia czynno ci
przewodu pokarmowego
SOLE MINERALNE stanowi 4% masy ciała
Rola:
5. S składnikiem budulcowym (ko ci, z by).
6. Reguluj procesy zachodz ce w organizmie.
Podział:
D. MAKROELEMENTY – pierwiastki wyst puj ce w du ych ilo ciach, pełni
funkcj budulcow i reguluj prac narz dów wewn trznych, s to: C, H, O, N,
S, P, Ca,, Na, K, Cl, Mg
E. MIKROELEMENTY –wyst puj małych ilo ciach, wchodz w skład
enzymów, które wpływaj na przebieg wielu reakcji chemicznych, s to Fe, J,
F, Zn, Cu, Mn, Co
TABELA
Pierwiastek
Fosfor
Wap
Magnez
Wyst powanie
Znaczenie
MAKROELEMENTY
Wi kszo
Składnik ko ci i
produktów
z bów
spo ywczych
Mleko, sery, jaja
Składnik ko ci i
z bów, umo liwia
prawidłow prac
serca oraz mi ni
Ro liny str czkowe, Wpływa na
pestki dyni, banany,
przemian cukrów,
Skutki niedoboru
Krzywica, próchnica,
bóle mi ni
Próchnica z bów,
osłabienie ko ci,
zaburzenia pracy
serca
Zaburzenia pracy
serca, migreny
orzechy, kakao
witaminy C,
umo liwia prac
układu nerwowego i
serca
Chlor
Sól kuchenna
Wraz z jonami
wapnia i fosforu
wpływa na
równowag
osmotyczn
(wodnomineraln ),
ci nienie krwi
MIKROELEMENTY
elazo
Mi so, nasiona ro li
Składnik
str czkowych
hemoglobiny, która
umo liwia transport
tlenu
Jod
Ryby morskie
Bierze udział w
wytwarzaniu
hormonów
potrzebnych do
wzrostu człowieka,
rozwoju mózgu i
układu nerwowego
Fluor
Herbata, nasiona
Wzmacnia ko ci i
ro lin str czkowych, szkliwo z bów,
ryby morskie
zapobiega próchnicy
WODA – stanowi 60% masy dorosłego człowieka
Rola:
anemia
Zaburzenia wzrostu,
choroby układu
nerwowego
Próchnica z bów
1. Jest rozpuszczalnikiem, rozpuszcza cukry, cz
witamin dzi ki czemu mo na
je transportowa do komórek.
2. Pomaga regulowa temperatur ciała – termoregulacja.
3. Umo liwia przebieg wszystkich reakcji chemicznych w organizmie.
4. Pomaga w usuwaniu szkodliwych produktów przemiany materii.
Zapotrzebowanie organizmu człowieka na wod 2,5 – 3 litrów. Zale y od temperatury
otoczenia, wykonywanej pracy, zjedzonego pokarmu.
Wi kszo cze wody przyjmujemy w postaci płynów.
Woda wyst puje w du ych ilo ciach w wierzych warzywach, owocach, a tak e chlebie,
mi sie.
TEMAT: BUDOWA I ROLA UKŁADU POKARMOWEGO.
Od ywianie – to dostarczanie składników pokarmowych do wszystkich komórek ciała.
Zadania układu pokarmowego:
1. rozdrabnianie i nawil anie pokarmu
2. trawienie, czyli rozkład chemiczny substancji od ywczych na zwi zki o
prostszej budowie pod wpływem enzymów
3. wchłanianie do krwi zwi zków otrzymanych w procesie trawienia
4. usuwanie niestrawionych resztek po ywienia w postaci kału.
Przewód pokarmowy tworz :
• jama ustna z j zykiem i z bami
• gardło
• przełyk
• oł dek
• jelito cienkie, jego pierwszy odcinek to dwunastnica
• jelito grube
W skład układu pokarmowego wchodz dodatkowo gruczoły trawienne:
• linianki
• w troba
• trzustka
JAMA USTNA
Rola – pobieranie, mechaniczne rozdrabnianie pokarmu (proces fizyczny, rozdrobniony
pokarm nie zmienia swoich wła ciwo ci), mieszanie go ze lin , wst pne trawienie cukrów
Z by
- 2 garnitury w ci gu ycia: mleczne -20 (brak przedtrzonowych) i stałe -32
- rodzaje:
siekacze – 2( w jednej wiartce w sumie 8)- do odgryzania k sów
kły- 1(4)- do rozgryzania pokarmu
przedtrzonowe -2 (8) –do rozcierania i mia d enia pokarmu
trzonowe -- (12) – do rozcierania i mia d enia pokarmu
- wzór z bowy
- budowa z ba
Rysunek
Miazga bierze udział w od ywianiu z ba i wytwarza szkliwo, które go pokrywa.
J zyk
- miesza pokarm ze lin
- umo liwia jego przesuwanie do gardła i przełyku
- zawiera kubki smakowe rozró niaj ce smaki: słodki, słony, kwa ny, gorzki
linianki
3 pary gruczołów: przyuszne, pod uchwowe, podj zykowe, wydzielaj
lin
lina:
- nawil a k sy
- ułatwia przesuwanie pokarmu
- zawiera enzym amylaz linow (ptialin ), która rozpoczyna trawienie cukrów zło onych –
skrobi na cukry o prostszej budowie
- ma wła ciwo ci bakteriobójcze
GARDŁO
- wspólny odcinek przewodu pokarmowego i układu oddechowego, połykanie pokarmu,
ciany zbudowane z mi sni poprzecznie pr kowanych – połykanie zale ne od naszej woli.
PRZEŁYK
- umi niony przewód, którym porcja pokarmu jest transportowana z gardła do oł dka,
dzi ki ruchom perystaltycznym
OŁ DEK
- rozszerzenie w przewodzie- rozszerzenie w pokarmowym, gdzie pokarm jest gromadzony,
mieszany, trawione s białka, wylot z oł dka zamykany jest od wiernikiem
- wydziela
a. enzym pepsyn , która trawi białka
b. kwas solny, który zakwasza rodowisko, umo liwia działanie
pepsyny, niszy drobnoustroje chorobotwórcze
c. luz nawil a pokarm, chroni cian oł dka przed działaniem
kwasu
DWUNASTNICA
Pocz tkowy odcinek jelita cienkiego, w którym odbywa si intensywny proces trawienia
białek, tłuszczów i cukrów pod wpływem enzymów wydzielanych przez trzustk , wcze niej
tłuszcze s emulgowane przez ół z w troby na drobne kropelki
JELITO CIENKIE (4,5 -6 m dł)
- ko cowy etap trawienia białek, w glowodanów i tłuszczów
- wchłanianie mleczka pokarmowego do krwi, powierzchnia wchłaniania jest du a dzi ki
pofałdowanym cianom jelita tzw. Kosmkom jelitowym
JELITO GRUBE (okr nica, esica, odbytnica) – 1,5 m dł.
- ods czanie wody z niestrawionych resztek pokarmu i formowanie oraz wydalanie kału
- bakterie jelitowe zwane flor jelitow wytwarzaj witaminy głównie B i K, które organizm
wykorzystuje.
(dlatego podczas kuracji antybiotykowej nale y pi jogurty, albo połyka specjalne tabletki,
aby odtworzy flor bakteryjn )
Na granicy jelita cienkiego i grubego jest jelito lepe (wyrostek robaczkowy) – kila cm, je li
kawałki pokarmu zalegaj w nim przez dłu szy czas, mo e doj do zapalenia wyrostka
robaczkowego, co wymaga interwencji chirurgicznej.
TRZUSTKA
- wydziela sok trzustkowy zawieraj cy enzymy trawi ce cukry – amylaz trzustkow ,
tłuszcze - lipaz i białka – trypsyn
- wydziela hormony insulin i glukagon , które reguluj poziom cukru we krwi
W TROBA –laboratorium chemiczne organizmu (wa y 1,5 -2 kg)
- wydziela ół , która emulguje (rozbija)tłuszcze na drobne kropelki, ół jest magazynowana
w p cherzyku ółciowym
- odtruwa krew ze szkodliwych substancji np. alkoholu (rozkłada go)
- przekształca nadmiar glukozy w glikogen i magazynuje go, a nast pnie rozkłada do glukozy,
gdy zaczyna jej brakowa
- magazynuje elazo
TRAWIENIE POKARMU – to rozkładanie zło onego pokarmu na proste składniki pod
wpływem enzymów (proces chemiczny)
1. jama ustna
cukry zło one…………………………………cukry o prostszej budowie
(skrobia)
enzym amylaza linowa
(ptialina)
2. oł dek
białka…………………………………………….peptydy
enzym pepsyna u dzieci podpuszczka
3. dwunastnica
cukry zło one………………………………. cukry proste
amylaza trzustkowa
białka………………………………….. aminokwasy
trypsyna
tłuszcze ……………………………glicerol i kwasy tłuszczowe
lipaza
Jedna porcja po ywienia, od momentu połkni cia do wydalenia, przebywa w przewodzie
pokarmowym około 20 godzin.
wiczenie
Napisz, co dzieje si z kanapk zło on z pieczywa, masła i białego sera w kolejnych
odcinkach przewodu pokarmowego.
Narz d
Jama ustna
Przełyk
oł dek
Dwunastnica
Jelito cienkie
Jelito grube
Etapy trawienia kanapki
Kanapka zostaje rozdrobniona, a powstałe drobiny mieszaj si ze lin ,
rozpoczyna si trawienie zawartej w pieczywie skrobi.
Dzi ki ruchom robaczkowym pokarm jest przesuwany do oł dka
Białka zawarte w białym serze i ma le ulegaj cz ciowemu strawieniu
Wszystkie składniki bułki ulegaj trawieniu
Produkty trawienia(cukry proste, aminokwasy, glicerol i kwasy
tłuszczowe) zostaj wchłoni te do krwi
Z niestrawionych resztek pokarmu formowany jest kał
TEMAT: HIGIENA I CHOROBY UKŁADU POKARMOWEGO
Wła ciwe od ywianie – to stosowanie odpowiedniej diety.
Dieta – to sposób od ywiania dostosowany do wieku i indywidualnych potrzeb,
wynikaj cych np. z trybu ycia, wła ciwa dieta zapewnia naszemu organizmowi
odpowiednich ilo ci ka dego składnika pokarmowego, aby dostarczy organizmowi
odpowiedniej ilo ci energii.
Powinni my si od ywia zgodnie z piramid zdrowego ywienia.
Rysunek:
Czynniki wpływaj ce na zapotrzebowanie energetyczne organizmu:
1. wiek – u dzieci szybko ro nie, najwi ksze w wieku dojrzewania, potem stopniowo
spada
2. płe – u m czyzn wi ksze, ni u kobiet
3. rodzaj pracy – wi ksze u osób pracuj cych fizycznie
4. pora roku – zim wi ksze, ni latem
5. klimat – wi ksze w chłodnym klimacie
6. stan zdrowia – chorzy wi cej witamin, a mniej cukrów i tłuszczów
Energia niezb dna do funkcjonowania organizmu pochodzi z rozkładu substancji
od ywczych (cukrów, tłuszczów)
Warto energetyczna-oznacza ilo energii, jak uzyskamy z okre lonego pokarmu.
Wyra amy j w d ulach lub kaloriach.
1cal=4,19J
1kcal=1000cal
Stanowi ona informacj ile energii mo na uzyska z utleniania 1grama pokarmu.
Warto energetyczn pokarmu oznacza si mierz c ilo ciepła powstał w wyniku jego
spalania i sprawdzaj c o ile wytworzona energia cieplna podnosi temperatur wody.
1 cal to ilo
Celsjusza.
ciepła potrzebna do podniesienia temperatury 1 grama wody o 1stopie
Zaspokajanie potrzeb energetycznych organizmu zapewnia prawidłow mas ciała, któr
mo na wyznaczy stosuj c współczynnik masy ciała –BMI (WMC)
BMI= masa ciała (kg)/wzrost2(m)
Poni ej18,5 – niedowaga
18,5 – 24,9 – norma
25 – 29,9 –nadwaga
Powy ej 30 otyło
Ci głe przejadanie si i niewła ciwa dieta obfita w w glowodany i tłuszcze prowadz do
nadwagi, która mo e by przyczyn ró nych chorób np. Nowotwory, nadci nienie,
mia d yca, cukrzyca, kamica ółciowa, choroby serca, stawów, wady kr gosłupa,
płaskostopie
Nadmierna liczba komórek tłuszczowych powstałych w dzieci stwie sprzyja otyło ci w
pó niejszym wieku.
Niedojadanie prowadzi do utraty masy ciała, w organizmie wyzwala si mniej energii , brak
ch ci do działania.
• Anoreksja (jadłowstr t psychiczny) –odmowa przyjmowania pokarmów
spowodowana nisk samoocen , choroba o podło u psychicznym , niezb dna pomoc
specjalistów psychologa i psychiatry
• Bulimia – osoba ni dotkni ta je du o, po czy w poczuciu winy zmusza si do torsji,
ma podło e psychiczne
Zdrowa ywno – to po ywienie wyprodukowane lub wyhodowane bez u ycia nawozów
sztucznych i innych rodków chemicznych.
Higiena od ywiania si
•
•
•
•
•
•
•
mycie r k
mycie z bów
przechowywa ywno w odpowiednich warunkach (lodówka, zamra arka,
pasteryzacja, sterylizacja, konserwowanie)
my produkty spo ywcze i naczynia
sprawdza termin przydatno ci do spo ycia produktów spo ywczych
posiłki spo ywa regularnie , bez po piechu , w odpowiedniej atmosferze
je 5x w ci gu dnia: niadanie – 25 % dziennego zapotrzebowania organizmu na
energi , drugie niadanie - 10%. Obiad – 40%, podwieczorek – 10%, kolacja – 15%,
poi około 2 litrów płynu dziennie (woda mineralna, niesłodzone soki, zielona
herbata). W ka dym posiłku powinny znale si produkty zbo owe, warzywa,
owoce, produkty bogate w białko.
Choroby układu pokarmowego:
•
•
•
•
•
paso yty (glistnica, tasiemczyca, wło nica)
choroba wrzodowa oł dka wywołana przez chorobotwórcze bakterie Helicobacter
pylori, na t chorob zapadaj tak e osoby pal ce papierosy, nieprawidłowo
od ywiaj ce si , nerwowe
zatrucia, czyli zaburzenia w funkcjonowaniu organizmu objawiaj ce si wymiotami,
biegunkami, bólami brzuch, gor czk wywołane przez bakterie z rodzaju Salmonella
znajduj c si w mi sie, drobiu, jajach, zatrucia mog by te wywołane rodkami
ochrony ro lin, metale ci kie np. ołów, metale ci kie powoduj krzywic ,
uszkadzaj wzrok, słuch, układ nerwowy
nadci nienie, choroby serca i udary mózgu spowodowane s zbyt du ym ci nieniem
krwi, do którego prowadzi spo ycie zbyt du ej ilo ci soli
mia d yca t tnic polegaj ca na zw eniu wiatła t tnic przez odkładaj cy si na ich
wewn trznej stronie cholesterol, prowadzi do niedotlenienia i niedo ywienia
narz dów. Powstaje u ludzi spo ywaj cych mało tłuszczów ro linnych, ryb i
produktów bogatych w błonnik – ciemnego pieczywa, warzyw i owoców, oraz u tych
którzy s nara eni na długotrwały stres.
•
•
•
Czerwonka bakteryjna- zaka na biegunka, wywołana przez pałeczki Shigella, jest
chorob brudnych r k
Dur brzuszny – epidemiczna ostra choroba zaka na wywołana przez pałeczk duru
brzusznego SalmoneIla typhi. Zaka enie nast puje przez kontakt z chorym lub jego
wydalinami, przez zaka on wod i produkt
ółtaczka- ółtaczka jest chorob bardzo powa n , bowiem stan zapalny mo e
doprowadzi do powa nego i nieodwracalnego uszkodzenia tkanek w troby. Znamy
dwie postacie wirusowego zapalenia w troby: ółtaczk typu A i typu B. ółtaczka
typu A najcz ciej rozprzestrzenia si poprzez zaka one po ywienie i wod . ółtaczka
typu B przenosi si przez kontakty seksualne i krew.
TEMAT: BUDOWA I ROLA UKŁADU ODDECHOWEGO.
Układ oddechowy umo liwia wymian gazow CO2 i O2.
Tworz go drogi oddechowe, którymi powietrze przedostaje si do organizmu oraz wła ciwe
narz dy wymiany gazowej, czyli płuca.
DROGI ODDECHOWE
Pokrywa nabłonek z rz skami (nabłonek migawkowy), na których zatrzymuj si
zanieczyszczenia a tak e luz, który nawil a powietrze. Wi ksza wilgotno ułatwia
przenikanie tlenu do krwi. W drogach oddechowych powietrze jest te ogrzewane, w czym
rol odgrywaj zatoki – przestrzenie w niektórych ko ciach czaszki.
1. Jama nosowa – oczyszczanie, nawil anie i ogrzewanie powietrza. Z jam nosow s
poł czone zatoki, czyli wypełnione powietrzem przestrzenie wewn trz ko ci. Mog
si tam gromadzi bakterie chorobotwórcze wywołuj c stany zapalne.
2. Gardło – wspólny odcinek dla dróg oddechowych i pokarmowych.
3. Krta – zbudowana z chrz stek, od góry zamkni ta nagło ni , co zapobiega dostaniu
si pokarmu do dróg oddechowych i zadławieniu. Jaj zadaniem jest oddzielenie
wdychanego i wydychanego powietrza od połykanego po ywienia. Krta jest
narz dem głosu – ta jej cz
to gło nia. Zawiera struny głosowe mi dzy którymi s
szpary. Powietrze , które mi dzy nimi przepływa wprawia je w drgania. W ten sposób
powstaje głos. Mo na go modyfikowa za pomoc j zyka, warg i z bów. Kiedy struny
si napinaj szpara gło ni zw a si , powietrze bardziej napiera na struny głosowe i
powstaj wy sze d wi ki.
4. Tchawica – elastyczna rura zbudowana z chrz stek w kształcie podkowy.
5. Oskrzela – prawe i lewe s rozgał zieniami tchawicy. Doprowadzaj powietrze do
płuc. Dziel si na mniejsze oskrzeliki na ko cach których s p cherzyki płucne.
Tworz drzewo oskrzelowo – oskrzelikowe.
PŁUCA
Pokryte s błon opłucna, która pełni funkcje ochronne. Prawe płuco składa si z trzech
płatów, a lewe z dwóch. Składaj si z wielu milionów (około 300 mln ka de) p cherzyków
płucnych oplecionych sieci włosowatych naczy krwiono nych , w nich odbywa si
wymiana gazowa.
Podczas wdechu człowiek pobiera przeci tnie 0,5 litra powietrza. Przy wydechu wewn trz
płuc znajduje si około 1,5 litra powietrza (powietrze zalegaj ce). Badanie spirometryczne
umo liwia okre lenie pojemno ci płuc.
Rysunek układu oddechowego
WYMIANA GAZOWA
Zadaniem układu oddechowego jest wymiana gazowa – proces dostarczania do organizmu
tlenu, a usuwanie z niego CO2. Nosi nazw wentylacji płuc. Wła ciwa wymiana gazowa
zachodzi w płucach – jest to wymiana gazowa zewn trzna; zachodzi mi dzy p cherzykami
a krwi ;
Krew z p cherzyka pobiera tlen, a oddaje dwutlenek w gla, który z wydechem jest usuwany
na zewn trz. Wymiana gazowa odbywa si przez cienkie ciany naczy krwiono nych i
p cherzyków płucnych na zasadzie dyfuzji, a jej kierunek okre la aktualne st enie gazów.
Tlen pobrany przez krew jest dostarczany do komórek.
Rysunek
Wymiana gazowa wewn trzna odbywa si w komórkach, mi dzy krwi a komórkami; do
komórek przenika tlen a do krwi oddawany jest CO2
W komórkach- w mitochondriach odbywa si utlenianie składników pokarmowych przy
udziale tlenu i uwalnianie energii niezb dnej do ycia (oddychanie wewn trzkomórkowe).
MECHANIZM WENTYLACJI PŁUC (MECHANIZM ODDYCHANIA)
Opiera si na wdechu i wydechu
WDECH
Mi nie mi dzy ebrowe kurcz si i unosz ebra do góry, nast puje skurcz, spłaszczenie i
obni enie przepony , zwi ksza si pojemno klatki piersiowej, spada ci nienie i nast puje
wci gni cie nowej porcji powietrza do płuc.
WYDECH
Rozkurcz mi ni mi dzy ebrowych i ich obni enia, rozkurcza si przepona, uwypukla i unosi
do góry, zmniejsza si pojemno klatki piersiowej, wzrasta ci nienie i nast puje wypchni cie
powietrza z płuc.
SKŁAD POWIETRZ WYCHANEGO I WYDYCHANEGO
Składnik
Azot
TLEN
Dwutlenek w gla
woda
Inne
Zawarto w powietrzu w%
wdychanym
78
21
0,03
0,02
1
Zawarto w powietrz w %
wydychanym
78
16
4,5
1
Około1
TEMAT: HIGIENA I CHOROBY UKŁADU ODDECHOWEGO.
Jak chroni układ oddechowy?
1. Wdycha powietrze przez nos, wtedy b dzie odpowiednio ogrzane, nawil one i
oczyszczone z bakterii oraz pyłów.
2. Ubiera si stosownie do pogody, aby nie wyzi bi i nie przegrza organizmu.
3. Ograniczy kontakty z chorymi.
4. Unika w pomieszczeniach, gdzie jest du o dymu papierosowego lub pyłów.
CHOROBY UKŁADU ODDECHOWEGO
Przyczyny:
1. mikroorganizmy chorobotwórcze
2. zanieczyszczenie rodowiska
3. wady genetyczne.
Choroby wywołane przez mikroorganizmy:
1. przezi bienie – katar, kaszel, podwy szona temperatura ciała
2. zapalenia płuc – stan zapalny p cherzyków płucnych, chory ma zmniejszon
pojemno płuc, odczuwa duszno , a tak e bóle w klatce piersiowej
3. angina – angina, dreszcze, powi kszone migdałki, silny ból gardła utrudniaj cy mow
i połykanie pokarmu, mo na si ni zarazi tak e przez zaka on ywno , nieleczona
prowadzi do ro nych powikła np. chorób serca.
4. gru lica – prowadzi do stopniowego wyniszczenia organizmu, chory chudnie, ma
suchy kaszel, gor czk , jest stale zm czony i brakuje mu apetytu, pr tki gru licy
atakuj te ko ci, nerki mi układ pokarmowy, zarazi mo na si tak e poprzez
wypicie mleka pochodz cego od zara onej krowy.
5. nie yt nosa – wywołany przez wirusy, objawia si silnym katarem, mo e przekształci
si w zapalenie dróg oddechowych, któremu towarzysz bóle gardła, kaszel, katar i
gor czka.
6. grypa – choroba wirusowa, objawy: wysoka gor czka, ból gardła, katar, dreszcze, bóle
mi ni i stawów
KICHANIE – to gwałtowne usuni cie powietrza przez nos
KASZEL –to szybki wydech powietrza przez usta spowodowany skurczem przepony
W obu przypadkach powietrze usuwane jest z du szybko ci i pod du ym ci nieniem,
co pozwala na usuni cie zanieczyszcze z dróg oddechowych.
Ziewanie - odruch polegaj cy na wykonaniu gł bokiego wdechu i wydechu zwi zany ze
zm czeniem, brakiem pobudzenia lub potrzeb snu, jednak wyst puje tak e podczas
niedotlenienia oraz przy wybudzaniu si
Choroby wywołane zanieczyszczeniem powietrza (spaliny samochodowe, pyły);
1. alergia – uczulenie organizmu na nieszkodliwe substancje lub ciała obce np. pyłki
ro lin
2. katar sienny – spowodowany przez alergie, objawy jak przy przezi bieniu
3. astma - - stan zapalny w oskrzelach, s one skurczone, co utrudnia oddychanie
4. pylice – cz steczki pyłów osadzaj si w płucach i utrudniaj oddychanie np. u ludzi
pracuj cych w kopalniach , w kamieniołomach
5. rak płuc i inne nowotwory – wywołane mi dzy innymi paleniem papierosów.
Choroby spowodowane przez wady genetyczne:
- mukowiscydoza – wymiana gazowa jest utrudniona przez nadmiern produkcj
p cherzykach płucnych i oskrzelikach.
luzu w
Zanieczyszczenia , które przedostan si do układu oddechowego, mog doprowadzi do
zatrzymania wentylacji płuc. Wówczas, aby uratowa chorego, nale y wykona sztuczne
oddychanie. Na skutek zatrzymania oddechu dochodzi do zaniku skurczów serca. W
takiej sytuacji stosuje si masa serca. (Str 119 – Nowa Era)
1. Połó osob poszkodowan na równej powierzchni, na plecach.
2. Ułó r ce w 2/3 długo ci mostka.
3. Wykonaj masa serca.
4. Odchyl głow poszkodowanego do tyłu.
5.Zaci nij nos poszkodowanego i wdmuchuj powietrze do ust.
6. Obserwuj ruchy klatki piersiowej.
TEMAT: BUDOWA I DZIAŁANIE UKŁADU WYDALNICZEGO.
WYDALANIE – to to usuwanie na zewn trz organizmu niepotrzebnych i szkodliwych
substancji przemiany materii.
DROGI WYDALANIA:
układ wydalniczy
skóra
układ oddechowy
Droga wydalania
zb dnych substancji
Nerki
Gruczoły potowe w
skórze
Płuca
Sposób wydalania
zb dnych substancji
Wydalane zwi zki
W moczu
W pocie
Mocznik, nadmiar
wody i soli
mineralnych,
substancje truj ce
Nadmiar wody i soli
mineralnych,
mocznik
W wydychanym
powietrzu
Dwutlenek w gla,
woda
Uwaga!
Przez układ pokarmowy organizm pozbywa si niestrawionych resztek pokarmu. Nie s to
produkty przemian chemicznych zachodz cych w komórkach (przemiany materii),one do
komórek w ogóle nie dotarły, dlatego proces ich usuwania nazywamy defekacj a nie
wydalaniem.
ROLA UKŁADY WYDALNICZEGO (NEREK):
1. Wydalanie zb dnych lub szkodliwych produktów przemiany materii i innych np. leki,
toksyny.
2. Regulacja gospodarki wodnej.
3. Regulacja wła ciwego st enia elektrolitów Na+, K+. Cl-.
4. Utrzymanie odpowiedniego ci nienia osmotycznego płynów ustrojowych (krew i
limfa)
5. Utrzymanie wła ciwego PH krwi poprzez wydalanie jonów H+.
UKŁAD WYDALNICZY UTRZYMUJE RÓWNOWAG WEWN TRZNEGO
RODOWISKA ORGANIZMU – HOMEOSTAZA.
BUDOWA UKŁADU WYDALNICZEGO:
NERKI
Le w tylnej cz ci jamy brzusznej, po obu stronach kr gosłupa, na wysoko ci jego cz ci
l d wiowej. Kształtem przypominaj ziarna fasoli. Ka da nerka posiada wgł bienie. Jest to
miejsce, w którym ł cz si z ni t tnice i yły. St d równie odchodz moczowody.
Długo 10-12 cm.
Składa si z warstwy zewn trznej- kora nerki, oraz wewn trznej –rdze nerki oraz licznych
nefronów, a tak e miedniczki
Nefron
Składa si z
ciałka nerkowego,a ono z kł buszka nerkowego czyli skupiska włosowatych naczy
krwiono nych i torebki kł buszka (torbka Bowmnana) – znajduj si w warstwie
korowej nerki
kanalika nerkowego-odprowadza mocz z ciałka nerkowego, le ce obok siebie kanaliki
nerkowego uchodz do wi kszych kanalików zbiorczych;
znajduj si w warstwie rdzeniowej nerki
miedniczka nerkowa – du a jama do której na krótki okres czasu trafia mocz
Drogi wyprowadzaj ce:
Moczowody – długie parzyste przewody uchodz ce z miedniczek nerkowych, składaj
si z mi ni gładkich, odprowadzaj mocz z nerek do p cherza moczowego
P cherz moczowy – gromadzi przez pewien okres czasu mocz, przy uj ciu znajduje si
mi sie zwieracz, dzi ki czemu kontrolujemy oddawanie moczu, pojemno 0,5 -0,8l
Cewka moczowa – przewód, którym mocz jest odprowadzany z p cherza a nast pnie
usuwany na zewn trz.
Mocznik powstaje w w trobie
Rysunek nerki i układu moczowego
POWSTAWANIE MOCZU
Naczynie doprowadzaj ce krew do kł buszka nerkowego jest szersze od wyprowadzaj cego.
Powoduje to zwi kszenie ci nienia krwi, co umo liwia przenikanie cz ci osocza do torebki
kł buszka. Proces ten nazywa si filtracj . Powstaje mocz pierwotny, który zawiera
substancje szkodliwe takie jak mocznik, jak i potrzebne organizmowi: wod , sole mineralne,
aminokwasy, glukoz . Spływa on do kanalików nerkowych , gdzie odbywa si zwrotne
wchłanianie do krwi potrzebnych substancji – aminokwasów, glukozy, cz ci wody i soli
mineralnych. Powstaje mocz ostateczny, który zawiera mocznik, wod , sole mineralne,
spływa do miedniczki nerkowej, a nast pnie moczowodami do p cherza moczowego.
W ci gu doby powstaje 1-1,5 litra moczu ostatecznego.
ANALIZA WYNIKÓW BADANIA MOCZU
Mocz zdrowego człowieka nie powinien zawiera cukrów, ani białe, jego barwa powinna by
słomkowo ółta, odczyn kwa ny.
Obecno cukru w moczu wiadczy o cukrzycy, a białek o chorobach nerek.
\
DIALIZA
Gdy dojdzie do niewydolno ci nerek, krew nale y oczyszcza za pomoc dializy krwi.
Metoda ta polega na oczyszczaniu krwi pacjenta poza organizmem za pomoc urz dzenia
zwanego sztuczn nerk . Trwa około 10 godzin i musi by powtarzana 2-3X w tygodniu.
Ratunkiem dla najci ej chorych jest przeszczep nerki.
TEMAT: HIGIENA I CHOROBY UKŁADU WYDALNICZEGO.
ZAPOBIEGANIE CHOROBOM UKŁADU WYDALNICZEGO
•
•
•
•
•
•
Cz sto my ciało
Codziennie zmienia bielizn
Nale y ciepło si ubiera , aby nie dopu ci do wychłodzenia
Regularne opró nianie p cherza moczowego, długie przetrzymywanie moczu
prowadzi do nagromadzenia bakterii chorobotwórczych
Ograniczy spo ycie soli, która utrudnia wchłaniane wody w nefronach, powstaje
mniej moczu, wyst puj wówczas problemy z wydalaniem moczu
Pi odpowiedni ilo płynów , około 2,5 litra dziennie, je li wody jest za mało, wtedy
mocz staje si g stszy, co mo e prowadzi do uszkodzenia nerki
CHOROBY UKŁADY WYDALNICZEGO
•
•
•
•
NIEWYDOLNOI NEREK – dochodzi wtedy do uszkodzenia kł buszków
nerkowych, skutkiem tego szkodliwe zwi zki gromadz si w organizmie
KŁ BUSZKOWE ZAPALENIE NEREK – wywołane prze bakterie lub truj ce
substancje, utrudniona jest filtracja krwi i chorzy oddaj małe ilo ci moczu, w
organizmie zostaje wi cej wody, która gromadzi si w innych narz dach, zakłócaj c
ich prac . W tej chorobie mog by wydalane substancje potrzebne organizmowi np.,.
aminokwasy, komórki krwi.
ZAPALENIE P CHERZA MOCZOWEGO – wywołane przez bakterie, objawy: ból i
pieczenie podczas oddawania moczu.
KAMICA NERKOWA –przyjmowanie małej ilo ci płynów lub przetrzymywanie
moczu, powoduje, e sole mineralne tworz kamienie nerkowe. Przemieszczaj si
one w układzie wydalniczym powoduj c silny ból. Uszkadzaj te ciany naczy
wyprowadzaj cych.. Wówczas mocz wydostaje si poza układ wydalniczy, wywołuj c
gro ne zatrucia innych narz dów
TEMAT: BUDOWA I FUNKCJA KRWI.
KREW – to tkanka płynna, człowiek ma jej około 5 litrów, jednorazowo mo e odda około
0,5 l. Organizm uzupełnia brak w ci gu 2 – 3 tygodni.
Rola krwi:
1. Dostarcza do komórek organizmu tlen i substancje od ywcze.
2. Odprowadza z komórek CO2 i zb dne produkty przemiany materii.
3. Transportuje zwi zki wytworzone w komórkach
4. Zwalcza czynniki chorobotwórcze.
5. Reguluje temperatur ciała.(Woda zawarta w osoczu nagrzewa si , gdy krew
przepływa przez narz dy produkuj ce du o ciepła: w trob , mózg, mi nie i oddaje
ciepło w chłodniejszych cz ciach organizmu). W razie przegrzania ciała włosowate
naczynia krwiono ne skóry rozszerzaj si , dzi ki czemu krew zbli a si tu do jej
powierzchni, a to pozwala na szybkie wypromieniowanie ciepła z organizmu. Gdy
nast puje ozi bienie organizmu, naczynia krwiono ne zw aj si , wypychaj c krew
do gł biej poło onych tkanek, a to utrudnia wypromieniowanie ciepła z organizmu.
PRZYCZYNIA SI DO ZACHOWANIA RÓWNOWAGI ORGANIZMU –
HOMEOSTAZY. Jest ona zachowana , je li skład chemiczny płynów ustrojowych i
temperatura s stałe oraz gdy nie dochodzi do uszkodzenia i ataków z zewn trz. Zachowaniu
równowagi sprzyjaj :
• Transport substancji od ywczych, tlenu, hormonów
• Odprowadzanie dwutlenku w gla i szkodliwych produktów przemiany materii
• Woda zawarta w osoczu, która utrzymuje stał temperatur
• Leukocyty zwalczaj ce czynniki zaka ne
Skład krwi:
1. osocze - 55%
2. elementy morfotyczne - 45%
krwinki czerwone - erytrocyty
krwinki białe – leukocyty
płytki krwi – trombocyty
OSOCZE
90% to woda, 10% to inne składniki takie jak: sole mineralne, substancje od ywcze(glukoza,
aminokwasy), białka (albuminy, globuliny, fibrynogen), enzymy i hormony i gazy – CO2,
odprowadza produkty przemiany materii (mocznik).
Surowica – to osocze pozbawione włóknika.
ERYTROCYTY
- w 1 mm3 3,5 – 5,5 mln (ilo zale y od płci, u kobiet mniej)
- kształt dwuwkl słego dysku
- u ssaków brak j der, co zwi ksza transport tlenu,
- zawieraj białko hemoglobin , czerwony barwnik krwi (zawieraj cy elazo) za
transportuj cy tlen, w sposób nietrwały ł czy si z tlenem tworz c oksyhemoglobin
- powstaj w szpiku kostnym kr gów, eber i ko ci długich ko czyn
- yj około 100 dni
- s rozkładane w w trobie oraz ledzionie
Tlenek w gla –CO, zwany czadem, jest bezbarwnym, bezwonnym gazem. Powstaje podczas
niepełnego spalania zwi zków w gla. Hemoglobina ł czy si z czadem du o łatwiej, ni z
tlen i w sposób trwały, co bywa przyczyn mierci ludzi. Czad ulatnia si z piecyków
gazowych, a tak e podczas po arów.
LEUKOCYTY (limfocyty, granulocyty, monocyty, makrofagi)
- 5 – 10 tys. w 1 mm3
- maj j dro komórkowe
- najwi ksza spo ród wszystkich krwinek
- posiadaj zdolno ruchu pełzakowatego, dzi ki czemu docieraj do ognisk infekcji
- ich zadaniem jest niszczenie drobnoustrojów chorobotwórczych (je li do organizmu dostan
si bakterie wchłaniaj je i trawi – fagocytoza)
- cze leukocytów wytwarza specjalne białka, tak zwane przeciwciała, które maja zdolno
rozpoznawania czynników chorobotwórczych
- powstaj w ledzionie, w złach chłonnych, grasicy, szpiku kostnym.
TROMBOCYTY
- s fragmentami, strz pkami komórek,
- nie maj j dra komórkowego ani zdolno ci ruchu,
- w 1 mm3 150 – 400 tys. płytek krwi,
- najmniejsze spo ród elementów morfotycznych
- bior udział w procesie krzepni cia krwi
KRZEPNI CIE KRWI
Do tego procesu niezb dne s : rozpuszczone w osoczu białko – fibryna, wap i witamina K
Etapy:
1. Płytki krwi przyklejaj si do brzegów rany, zmniejszaj c wielko uszkodzenia.
2. Płytki wydzielaj substancj , dzi ki której rozpuszczalne białko fibrynogen
przekształca si w nierozpuszczaln fibryn tworz c sie .
3. Sie włókien fibryny staje si g stsza, wyłapuje krwinki, szybko twardnieje tworz c
skrzep.
4. Po pewnym czasie skrzep oddziela si od ciany naczynia. Tak powstaje strup.
GRYPY KRWI
A, B, AB, 0
Wyodr bnia si je na podstawie obecno ci lub braku na powierzchni erytrocytów
specyficznych cz steczek białkowych – antygenów A i B.
Osoba, która ma antygen A, posiada grup krwi A, obecno antygenu B wskazuje na grup
krwi b. Je li na powierzchni erytrocytów wyst puj obydwa antygeny, to osoba ma grup
krwi AB, a je eli nie ma adnego to grup 0.
GRUPA KRWI
A
B
AB
0
ANTYGEN
A
B
AiB
brak
PRZECIWCIAŁA
Anty B
antyA
brak
antyA i antyB
Innym wa nym układem antygenów na erytrocytach jest tzw. Czynnik Rh (wykryto go po raz
pierwszy u małpy Rhesus). Gdy czynnik jest , to krew oznacza si jako Rh+, a je li nie
wyst puje Rh-.
We krwi znajduj si przeciwciała, które atakuj erytrocyty z obcym antygenem, powoduj
zlepianie si erytrocytów innej grupy krwi, ni własna. Tworzy si czop, który uniemo liwia
przepływ krwi i pacjent umiera.
Niezgodno czynnika Rh mi dzy rodzicami mo e doprowadzi do tzw. Konfliktu
serologicznego u rozwijaj cego si płodu. W organizmie matki o grupie krwi Rh- mog
powstawa przeciwciała atakuj ce erytrocyty płodu o grupie krwi Rh+ (gdy płód odziedziczy
je po ojcu)
Grupa krwi ma znaczenie przy transfuzji, czyli przetaczaniu krwi pobranej od innego
człowieka. Zabieg ten wykonuje si w przypadku utraty du ej ilo ci krwi (wypadek,
operacja).
Autotransfuzja to podanie własnej krwi pobranej wcze niej i zamro onej.
Zalety:
•
•
Pozwala unikn ryzyka przeniesienia przez krew zarazków i czynników
chorobotwórczych
Zapewnia absolutn zgodno wszystkich czynników krwi.
Ł CZENIE GRUP KRWI PODCZAS PRZETACZANIA
GRUPA
KRWI
BIORCY
0
A
B
AB
0
+
+
+
+
GRUPA KRWI DAWCY
A
B
+
+
+
+
AB
+
Osobie z czynnikiem Rh, czyli Rh + mo na przetoczy krew Rh -, ale osobie Rh – nie mo na
Rh+.
MORFOLOGICZNE BADANIA KRWI
WBC – liczba leukocytów
RBC – liczba erytrocytów
HG zawarto hemoglobiny(norma 11-17g)
Niedobór hemoglobiny, któremu cz sto towarzyszy spadek liczby krwinek czerwonych,
wywołuje niedokrwisto , czyli anemi objawiaj c si osłabieniem organizmu, skłonno ci
do szybkiego m czenia si , poniewa zbyt mała ilo tlenu nie zaspokaja potrzeb organizmu.
W stanach zapalnych i zaka eniach wzrasta liczba krwinek białych.
Podwy szona lub pomniejszona liczba płytek krwi powoduje zaburzenia w krzepliwo ci krwi.
TEMAT: BUDOWA I ROLA SERCA ORAZ NACZY KRWIONO NYCH
Rola serca – pompa pobudzaj ca krew do kr enia
Poło enie – w klatce piersiowej , pod mostkiem, koniuszkiem skierowane w lew stron
ciała.
Wielko – zaci ni tej pi ci
Budowa
ciany zbudowane z tkanki mi niowej poprzecznie pr kowanej serca. Otacza go błona
zwana osierdziem wypełniona płynem, która chroni przed urazami tarciem podczas pracy
serca.
Serce dzieli si na dwa przedsionki i dwie komory.
Rysunek
Praw i lew stron oddziela ciana z mi ni zwana przegrod , dzi ki czemu krew
natlenowana i odtlenowana nie miesza si . ciany komór s znacznie grubsze, ni ciany
przedsionków, dlatego komory kurcz si z wi ksz sił .
Krew płynie przez serce w jednym kierunku, z przedsionków do komór. Cofaniu si krwi
zapobiegaj zastawki przedsionkowo – komorowe (w prawej cz ci serca – trójdzielna, w
lewej – dwudzielna, gdy składa si z dwóch płatków) oraz na pograniczu komór i t tnic
(półksi ycowate).
Serce pokryte jest sieci naczy wie cowych odchodz cych od aorty, które zaopatruj serce
w pokarm i tlen.
Praca serca
Serce kurczy si niezale nie od naszej woli i bod ców zewn trznych. Rytm bicia serca nie
jest narzucony przez układ nerwowy. To zjawisko nazywa si automatyzmem serca. Jego
prac reguluje tak zwany rozrusznik serca, czyli grup specjalnych komórek mi nia
sercowego w tylnej cianie prawego przedsionka, które wytwarzaj impuls elektryczny,
pobudzaj mi sie sercowy do skurczu.
Fazy pracy serca:
1. Skurcz przedsionków krew przepływa wtedy do komór.
2. Skurcz komór, krew tłoczona jest do t tnic, którymi dopływa do narz dów.
3. Faza spoczynku, przedsionki i komory s rozkurczone, jednocze nie krew stopniowo
wypełnia przedsionki.
Podczas ka dego cyklu pracy serca powstaj impulsy elektryczne, które mo na rejestrowa za
pomoc specjalnego aparatu. Dzi ki niemu powstaje graficzny zapis pracy serca –
elektrokardiogram (EKG)
T TNO– LICZBA UDERZE SERCA NA MINUT
U dorosłego człowieka 70 - 80 uderze na minut , w trakcie du ego wysiłku mo e wzrosn
nawet do 200.
Podwy szona temperatura ciała, wysiłek fizyczny, bod ce emocjonalne zwi kszaj cz sto
uderze serca.
CI NIENIE KRWI – siła, jak krew wywiera na ciany naczy krwiono nych.
120/80 mmHg – to prawidłowe ci nienie krwi
120 – ci nienie skurczowe, powstałe podczas skurczu lewej komory
80 – ci nienie rozkurczowe, powstałe w czasie rozkurczu komór
NACZYNIA KRWIONO NE:
A. T TNICE
B. YLY
C. NACZYNIA WŁOSOWATE
ciany t tnic i ył składaj si z trzech warstw:
- zewn trznej – zapobiegaj cej nadmiernemu rozci ganiu si naczy
- rodkowej – zbudowanej z mi ni gładkich, dzi ki czemu naczynia mog zmienia
- wewn trznej – ródbłonka
T tnice wyprowadzaj krew z serca, a yły doprowadzaj krew do serca.
rednic
Naczynia włosowate – ich ciany składaj si wył cznie z jednowarstwowego nabłonka ,
czyli ródbłonka. Odbywa si w nich wymiana substancji od ywczych, produktów przemiany
materii i gazów mi dzy krwi i komórkami. Przenikaj przez nie leukocyty, co ma du e
znaczenie przy zwalczaniu chorób. Wyró nia si naczynia włosowate t tnicze, którymi krew
płynie od serca i ylne, którymi krew płynie w kierunku serca.
Cecha
Grubo cian
Warstwa mi ni
gładkich
Zastawki
Szybko przepływu
krwi
Ci nienie krwi
wewn trz naczy
T tnice
Du a
Gruba
yły
Mała
Cienka
Naczynia włosowate
Bardzo mała
Brak
Brak
Du a
Wyst puj
Mała
Brak
Mała
Wysokie
Niskie
niskie
Rysunki:
TEMAT: KR
ENIE KRWI W OBIEGU DU YM I MAŁYM
Układ krwiono ny zamkni ty, krew płynie w naczyniach krwiono nych, nie wylewa si do
jam ciała. Dwa obiegi krwi: du y – obwodowy i mały – płucny.
MAŁY OBIEG KRWI – zaopatruje krew w tlen, oddaje w płucach dwutlenek w gla
DU Y OBIEG KRWI – rozprowadza pokarm i tlen po organizmie, odbiera produkty
przemiany materii
KR ENIE WROTNE W TROBY
Kr enie wrotne to fragment krwiobiegu du ego odprowadzaj cy krew z substancjami
od ywczymi ył wrotn do w troby z jelita. W w trobie pozostawia składniki pokarmowe,
tu s magazynowane.. Krew odpływa z w troby ył w trobow do yły głównej.
TEMAT: CHOROBY I HIGIENA UKŁADU KRWIONO NEGO.
Choroby układu krwiono nego;
1. Mia d yca – nadmiar szkodliwych zwi zków odkłada si na cianach naczy
krwiono nych, tworz c skupienia zwane złogami, uniemo liwiaj c przepływ krwi,
powstaje na skutek mało aktywnego trybu ycia, palenia tytoniu, niewła ciwej diety.
2. Zawał serca – złogi blokuj t tnice wie cowe, wtedy cz
komórek mi nia
sercowego nie otrzymuje tlenu i ginie, dochodzi wówczas do obumierania fragmentu
serca. Prowadzi do zatrzymania pracy serca. Objawy – długotrwałe, silne bóle w
klatce piersiowej, czasem przebiega bezobjawowo, dlatego trudny do wykrycia.
3. Arytmia serca – skurcze serca zachodz w nieregularnych odst pach, za wolno lub za
szybko, obieg krwi w organizmie jest wtedy zbyt wolny lub nieregularny, narz dy nie
otrzymuj wtedy wystarczaj cej ilo ci tlenu, mo e to prowadzi do osłabienia lub
utraty przytomno ci. Przyczyny – nieprawidłowe od ywianie.
4. Nadci nienie – zbyt wysokie ci nienie krwi, gdy krew jest pompowana za szybko lub
na skutek powstałych złogów, musi przepływa przez zw one naczynie krwiono ne.
Prowadzi do uszkodzenia niektórych narz dów np. nerek, oczu. Przyczyny –
nieprawidłowe od ywianie i prowadzenie niezdrowego trybu ycia.
Jak dba o układ krwiono ny?
1. Odpowiednia dieta – niewielka ilo tłuszczów zwierz cych
2. Ograniczy picie alkoholu, nie pali papierosów.
3. Umiarkowany wysiłek fizyczny – zwi ksza sił skurczu serca
KRWAWIENIE
- powolny wypływ krwi z naczy włosowatych. Pomoc: ran zdezynfekowa wod utlenion ,
czyli usun z niej drobnoustroje chorobotwórcze. Zranione miejsce ucisn czyst chust lub
gaz . Przyklei plaster.
KRWOTOK
- szybki wypływ krwi z przerwanej t tnicy lub yły
a. T tniczy- z rany wypływa jasnoczerwona krew (zawiera du o tlenu), wypływa pulsacyjnie
w rytm t tna pod du ym ci nieniem, prowadzi do szybkiej utraty du ej ilo ci krwi, spada
wtedy ci nienie, nast puj zaburzenia pracy serca i dochodzi do niedotlenienia narz dów
ylny – krew wypływa jednostajnie i powoli, ma ciemnoczerwona barw , poniewa
zawiera mał ilo tlenu, mniej gro ny dla ycia.
d. Zewn trzny – uszkodzone zostaje nie tylko naczynie krwiono ne, ale tak e skóra.
e. Wewn trzny – krew nie wylewa si na zewn trz ciała, jest gro niejszy bo trudno go
wykry
f. Krwotok z nosa – człowiek mo e wtedy połyka płyn c krew, co powoduje
wymioty, krwawi c osob nale y posadzi z głow lekko pochylon do przodu, tak ,
aby krew swobodnie wypływała, poło y zimny okład na nas, równocze nie uciskaj c
od góry jego mi kk cz .
c.
Post powanie:
- nale y wezwa pogotowie Ratunkowe,
- zało y opatrunek; w tym celu nale y:
- wło y gumowe r kawiczki
- je li jest to niewielka rana - zdezynfekowa j ,
- ucisn ran przy pomocy banda a uciskowego,
- unie ko czyn powy ej poziomu serca,
- po opanowaniu krwotoku nało y dodatkowy opatrunek
- uciskaj cy zranienie.
TEMAT: BUDOWA I FUNKCJA UKŁADU LIMFATYCZNEGO (CHŁONNEGO)
Składa si z naczy limfatycznych i w złów chłonnych. Narz dami nale cymi do tego
układu s tak e migdałki, grasica i ledziona.
Płynie w nim limfa (chłonka). Jest otwarty, gdy limfa wylewa si do przestrzeni
mi dzykomórkowych.
Rola układu limfatycznego:
1. pobieranie z komórek zb dnych substancji i nadmiaru wody
2. wymiana składników mi dzy płynem mi dzykomórkowym a osoczem – zapewnia
ci gło mi dzy tkankami ciała, utrzymuje równowag płynów ustrojowych
3. uczestniczy w zwalczaniu drobnoustrojów chorobotwórczy
4. wchłania lipidy 9tłiuszcze ) z przewodu pokarmowego i transportuje je.
Chłonka (limfa) – to przes cz osocza krwi do przestrzeni mi dzykomórkowych, jej skład jest
podobny do osocza krwi, składa si z wody, białek, soli mineralnych i tłuszczów, które nadaj
jej ółtaw barw .Zawiera du e ilo ci krwinek białych – limfocytów, brak krwinek
czerwonych.
W organizmie człowieka 15 litrów limfy.
Jest zbierana przez włosowate naczynia limfatyczne, które ł cz si ze sob tworz c dwa
główne przewody:
1. przewód piersiowy zbiera limf z lewej górnej cz ci ciała i całej górnej.
2. przewód limfatyczny prawy przyjmuje limf z prawej górnej cz ci ciała.
Te naczynia transportuj limf do ył, w ten sposób układ krwiono ny i limfatyczny ł cz si .
Naczynia limfatyczne maj budow podobn do ył, tzn. cienkie ciany i zastawki
zapobiegaj ce cofaniu si limfy.
W zły chłonne – wyst puj w naturalnych zagł bieniach organizmu (okolicach pachowych,
pachwinowych, zausznych, podkolanowych. Wytwarzaj limfocyty, zatrzymuj i
odczyszczaj organizm z drobnoustrojów chorobotwórczych.
Czasami same ulegaj zatruciu toksynami bakterii, co objawia si ich obrz kiem i stanem
zapalnym.
Budowa w zła – rysunek
Migdałki – twory podobne do w złów chłonnych, znajduj si w jamie ustnej i gardle. Słu
do usuwania drobnoustrojów chorobotwórczych z powietrza i po ywienia.
ledziona mi dzy oł dkiem a lewa nerk , jest miejscem dojrzewania limfocytów. W jej
wn trzu s niszczone martwe lub uszkodzone krwinki czerwone.
Grasica – poło ona za mostkiem, tu rosn i dojrzewaj limfocyty. Około 20 roku ycia
przekształca si w narz d zbudowany z tkanki tłuszczowej, jej funkcje przejmuj inne
narz dy układu limfatycznego.
TEMAT: ODPORNO
ORGANIZMU
Człowiek ma układ odporno ciowy, który zabezpiecza go przed wnikni ciem do organizmu
drobnoustrojów chorobotwórczych i szkodliwych substancji. W jego skład wchodz elementy
innych układów, np. w zły chłonne, grasica, ledziona, migdałki, błony luzowe i skóra.
Cz
jego komórek potrafi rozpoznawa i zniszczy obce ciała.
NAUKA ZAJMUJ CA SI ODPORNO CI ORGANIZMU – TOIMMUNOLOGIA.
ODPORNO - oznacza zdolno do czynnej i biernej ochrony organizmu przed patogenami
ODPORNO
- zdolno obronna organizmu na działanie drobnoustrojów
chorobotwórczych lub ich jadów:
A. WRODZONA
B. NABYTA (czynna): naturalna i sztuczna
A. WRODZONA – to mechanizmy, które od urodzenia zapewniaj nam ochron przed
niektórymi szkodliwymi czynnikami.
Ułatwiaj j bariery obronne – s to wszystkie elementy budowy organizmu, które
zapobiegaj wnikaniu obcych ciał, s to:
•
•
skóra i błony luzowe wy ciełaj ce narz dy
substancje o wła ciwo ciach bakteriobójczych takie jak: łój, łzy, lina, kwas solny w
oł dku
Gdy do organizmu przedostan si antygeny, dochodzi do reakcji obronnej
ANTYGEN –CIAŁO OBCE, KTÓRE WNIKN ŁO DO ORGANIZMU NP. WIRUSY,
BAKTEIE GRZYBY, ZWI ZKI CHEMICZNE, A TAK E WŁASNE KOMÓRKI
ORGANIZMU , O ILE S ZARA ONE WIRUSAMI i jest rozpoznawane przez układ
odporno ciowy
REAKCJA OBRONNA (odporno ciowa)– wszelkie zmiany, które zachodz w naszym ciele
na skutek obecno ci czynników chorobotwórczych np. gor czka
W reakcji obronnej bierze udział kilka rodzajów leukocytów:
1. Makrofagi –to krwinki białe o du ych rozmiarach, zdolne do pełzakowatego ruchu,
które maj zdolno wchłaniania i trawienia antygenów – fagocytoza.
2. Limfocyty T – potrafi rozpozna komórki lub substancje szkodliwe dla organizmu,
ich zadaniem jest te przekazywanie informacji o zagro eniu innym krwinkom
białym, dziel si na pomocnicze – kieruj ce cał reakcj odporno ciow ,
cytotoksyczne – zdolne do zabijania zaka onych lub nieprawidłowych komórek
organizmu, supresorowe, których zadaniem jest wygaszanie reakcji odporno ciowej
po zlikwidowaniu czynnika zaka nego.
3. Limfocyty B – maj zdolno do wytwarzania przeciwciał. S to specjalne białka,
które ł cz si z antygenem, unieszkodliwiaj c go.
PRZECIWCIAŁA – białka wytworzone przez limfocyty B niszcz ce ciała obce – antygeny.
Kształt przeciwciał dopasowany jest do kształtu konkretnych antygenów, ł cz si wtedy z
nimi unieszkodliwiaj c je.
Czasami wystarczy samo przył czenie, jednak zazwyczaj jest to sygnał dla komórek układu
odporno ciowego np. makrofagów, które po rozpoznaniu antygenu likwiduj je.
Rysunek
WALKA UKŁADU ODPORNO CIOWEGO
A. Z BAKTERIAMI – za pomoc przeciwciał oraz komórek fagocytuj cych
(gdy nie wnikaj do komórek, tylko niszcz je z zewn trz wytwarzaj c jady)
B. Z WIRUSAMI – za pomoc limfocytów T cytotoksycznych, które maj
zdolno do zabijania komórek organizmu zaka onych wirusami. Przeciwciała,
które powstaj w toku reakcji odporno ciowej, utrudniaj nowym cz stkom
wirusowym wnikanie do kolejnych komórek, a substancje zwane interferonami
wprowadzaj zdrowe komórki w stan podwy szonej gotowo ci
przeciwwirusowej.
C. Z PASO YTAMI WIELOKOMÓRKOWYMI –s oblepiane przez
przeciwciała, a nast pnie atakowane przez komórki, które maj zdolno
uszkadzania powierzchni ciała paso yta.
ODPORNO NABYTA(czynna) – powstaje , kiedy organizm uczy si zwalcza antygeny, z
którymi nie miał wcze niej kontaktu
- po przebytej chorobie( czynna naturalna)
Powstaje , kiedy organizm pierwszy raz zostaje zaatakowany przez okre lone czynniki
chorobotwórcze. Wówczas limfocyty ucz si rozpoznawa nowe, szkodliwe antygeny.
Nabieraj te zdolno ci do wytwarzania przeciwciał, które zwalczaj dany mikroorganizm.
Je li limfocyty raz zetkn ł si z antygenem, rozpoznaj go ponownie nawet wtedy, gdy przez
wiele lat nie b d miały z nim kontaktu. W wyniku powtórnego kontaktu z tym samym
antygenem reakcja układu odporno ciowego jest szybsza, poniewa po poprzednim kontakcie
z tym samym antygenem pozostały w organizmie komórki pami ci.
Dzi ki pami ci odporno ciowej tylko raz w yciu chorujemy na niektóre choroby np. osp
wietrzn , wink , odr .
- po szczepieniach - czynna sztuczna (pierwsz opracował Edward Jenner – przeciwko ospie
w XVIII w)
Polega ona na wprowadzeniu do organizmu martwych lub osłabionych drobnoustrojów
chorobotwórczych, które pobudzaj limfocyty do wytwarzania przeciwciał. Skutkiem jest
wytworzenie odporno ci na dany antygen. Celem podania szczepionki jest wytworzenie
odporno ci na wypadek pojawienia si antygenu w przyszło ci.
Podaje si j ludziom zdrowym.
- po podaniu surowicy odporno ciowej – bierna sztuczna
Jest to surowica zawieraj ca gotowe przeciwciała zwalczaj ce dany mikroorganizm lub
truj c substancj np. przeciw jadowi mii, bakteriom t ca. Skutek – to zwalczanie antygenu
natychmiast po zaka eniu. Celem podania jest szybka likwidacja truj cych substancji lub
drobnoustrojów.
- bierna naturalna – w czasie ci y przez ło ysko, po urodzeniu wraz z mlekiem i siar matki
PRAKTYCZNE ZASTOSOWANIE IMMUNOLOGII
1. Leczenie alergii (nadwra liwo ), których mechanizm polega na silnej reakcji
obronnej organizmu na nieszkodliwe antygeny np. niektóre zwi zki chemiczne
zawarte w pokarmach, pyłki ro lin, sier zwierz t czy odchody roztoczy w kurzu
domowym alergeny. Odczulanie polega na podawaniu niewielkich dawek
alergizuj cego antygenu w celu przyzwyczajenia układu odporno ciowego i
zmniejszenia nasilenia reakcji,
2. Przeszczepianie narz dów(w troba, nerki, serce) i szpiku kostnego.. Komórki ka dego
człowieka s oznakowane przez cz steczki zwane antygenami głównego układu
zgodno ci tkankowej. Przeszczep nie zostanie odrzucony, kiedy zgodno b dzie jak
najwi ksza.
3. Układ odporno ciowy walczy z nowotworami. Mutacje powoduj , e z prawidłowej
komórki powstaje komórka nowotworowa, która zaczyna si dzieli w sposób
niekontrolowany. Limfocyty T cytotoksyczne nieustannie patroluj nasz organizm w
poszukiwaniu komórek zaka onych wirusami, lecz tak e w tych które zmieniły si w
nowotworowe.
AIDS – zespół nabytego braku odporno ci, wirus HIV atakuje i niszczy limfocyty typu T,
odpowiadaj ce za niszczenie obcych ciał. Układ odporno ciowy pozbawiony limfocytów T
nie jest w stanie podj reakcji obronnej, gdy nie rozpoznaje antygenów.
TEMAT: BUDOWA I ROLA UKŁADU NERWOWEGO
ROLA UKŁADU NERWOWEGO:
1. Odbiera , analizuje i reaguje na bod ce płyn ce z narz dów wewn trznych i
rodowiska zewn trznego.
2. Kontroluje i koordynuje prac wszystkich pozostałych układów.
Dzieje si to według nast puj cego ła cucha:
Bodziec docieraj cy do organizmu ----------------- receptor czyli odbiornik bod ca
znajduj cy si w narz dach zmysłów--------------------------układ nerwowy---------------------------narz d wykonuj cy polecenie układu nerwowego – efektor (gruczoły, mi nie)-------------reakcja organizmu
BUDOWA UKŁADU NERWOWEGO
- zbudowany jest z tkanki nerwowej i glejowej
NEURON (KOMÓRKA NERWOWA) – RYS.
Dendryty – odbieraj informacje z narz dów zmysłu lub od innych neuronów
Akson – przekazuje impulsy kolejnym komórkom nerwowym lub innym np. mi niowym
Komórka nerwowa wygl dem przypomina drzewo. Jej pniem jest pojedynczy długi akson
(neuryt), natomiast krótkie dendryty tworz koron . Wokół aksonów znajduje si osłonka
mielinowa, która zwi ksza szybko przewodzenia impulsów nerwowych.
Wi zki włókien nerwowych tworz nerwy.
Kierunek przepływu impulsów nerwowych:
Komórka--------------------dendryt………………………….ciało komórki
nerwowej……………….akson…………….dendryty kolejnej komórki
(Impulsy nerwowe s odbierane przez dendryty od innych komórek i przekazuj do ciała
neuronu. Nast pnie impulsy biegn przez akson, sk d docieraj do kolejnej komórki.)
Miejsca poł cze komórek nerwowych to synapsy.
Nie stykaj si one bezpo rednio, pozostaje mi dzy nimi niewielka wolna przestrze –
szczelina synaptyczna. Impuls elektryczny docieraj cy do zako czenia kom powoduje
wydzielanie do przestrzeni substancji chemicznej zwanej neuroprzeka nikiem
(acetylocholina, noradrenalina), za pomoc której impuls zostaje przesłany do nast pnej
komórki.
Układ nerwowy zbudowany jest tak e z tkanki glejowej.
Rola:
Wypełnia przestrzenie pomi dzy
neuronami , stanowi dla nich podpor
Pełni funkcje ochronne
Po redniczy w przekazywaniu tlenu i
substancji od ywczych z krwi do neuronów.
O rodkowy:
- mózgowie
- rdze kr gowy
Rola:
- pełni funkcje
centrum kontroli
całego organizmu
- zapewnia ł czno
ze rodowiskiem
zewn trznym
- steruje prac mi ni
pr kowanych
odpowiada za
procesy wiadome,
zale ne od naszej
woli
Obwodowy
- nerwy czaszkowe
- nerwy rdzeniowe
- kieruje
czynno ciami
narz dów
wewn trznych,
procesami przemiany
materii, prac mi ni
gładkich
Somatyczny
- umo liwia kontakt
organizmu ze
rodowiskiem
zewn trznym – za
pomoc zmysłów
odbiera bod ce z
otoczenia oraz
steruje prac mi ni
szkieletowych
- jego działanie
zale y od naszej woli
Autonomiczny
- współczulny
- przywspółczulny
- kieruje prac
narz dów
wewn trznych oraz
procesami przemiany
materii
- jego działanie nie
zale y od naszej woli
jednak jest
powi zany ze
wiadomymi
czynno ciami np.
pod wpływem stresu
serce zaczyna bi
szybciej p[od
wpływem układu
autonomicznego
UKŁAD AUTONOMICZNY
a.
WSPÓŁCZULNY- działa
pobudzaj co, zwi zany z aktywno ci człowieka, zwi ksza szybko pracy
serca i podnosi ci nienie krwi, przyspiesza przemian materii w komórkach,
rozszerza renic
b.
PRZYWSPÓŁCZULNY- działa
hamuj co, zwi zany z odpoczynkiem, zmniejsza szybko pracy narz dów i
spowalnia przemian materii np., zmniejsza ci nienie krwi i szybko pracy
serca, zw a renic , dzi ki temu łagodzi efekty pobudzenia organizmu przez
układ współczulny.
O RODKOWY UKŁAD NERWOWY
A.
MÓZGOWIE
B.
RDZE
KR GOWY
MÓZGOWIE
Pokryte oponami mózgowymi: tward – przy ko ci, paj czynówk i mi kk -pokrywa mózg.
Składa si z dwóch warstw;
•
Istota szara – le y na
powierzchni, składa si z ciał komórek nerwowych, odbiera ona i analizuje
informacje płyn ce z narz dów
•
Istota biała – le y pod istot
szar , składa si z włókien nerwowych, przewodzi impulsy do mózgowia i z
mózgowia oraz pomi dzy ró nymi jego cz ciami.
Mózgowie składa si z trzech cz ci:
Mózgu
Mó d ku
Pnia mózgu
MÓZG
Rola:
- odpowiada za podejmowanie wiadomych decyzji i wykonywanie czynno ci
- za uczenie si , zapami tywanie, odczuwanie emocji
Budowa:
Składa si z dwóch półkul mózgowych prawej i lewej. Poł czone s ciałem modzelowatym,
które przekazuje impulsy mi dzy półkulami mózgu i koordynuje ich prac . Pomi dzy nimi
jest te wzgórze – odpowiedzialne za zapami tywanie i przypominanie sobie wiadomo ci
oraz przekazywanie informacji czuciowych. Prawa kontroluje lew cze ciała, a lewa praw .
( prawa odpowiada mi dzy innymi za orientacj przestrzenn , natomiast do nauki i analizy
informacji słu y lewa , podczas słuchania piosenki lewa półkula odpowiada za rozumienie
słów, a prawa za słyszenie melodii)
Pokryte s kor mózgow , która zbudowana jest z istoty szarej.
Kora mózgowa dzieli si na płaty:
Czołowy: o rodki mowy,
my lenia, emocji i ruchów
Ciemieniowy: o rodki
odczuwania dotyku, temperatury, poło enia ciała w przestrzeni
Skroniowy: o rodki słuchu
Potyliczny: o rodki wzroku i
rozumienia słów
UKŁAD NERWOWY C.D.
Do mózgu
Elektroencefalogram – zapis aktywno ci elektrycznej mózgu – EEG, badanie za pomoc
specjalnego urz dzenia pozwalaj ce stwierdzi , czy mózg pracuje prawidłowo.
MÓZD EK
Znajduje si w tylnej cz ci mózgowia. Składa si z dwóch półkul mó d kowych.
Rola:
• Utrzymanie równowagi i pionowej postawy ciała
• Wła ciwe napi cie mi ni
• Koordynacja ruchów
PIE MÓZGU (RDZE PRZEDŁU ONY)
Rola:
• Kieruje wieloma funkcjami organizmu, które nie zale od naszej woli takimi jak:
oddychanie, trawienie, regulacja pracy serca, oł dka, przemiany materii, połykanie,
kaszel, ci nienie krwi.
RDZE KR GOWY:
Mie ci si w kanale kr gowym. Pokryty oponami mózgowo – rdzeniowymi. Składa si z
istoty białej na zewn trz i szarej wewn trz w kształcie litery H.
Rola:
• Przewodzenie impulsów nerwowych z ró nych cz ci ciała do mózgowia i z
powrotem;
• Kierowanie niektórymi procesami zachodz cymi niezale nie od naszej woli
• S tu o rodki oddawania moczu i defekacji.
TEMAT: OBWODOWY UKŁAD NERWOWY. ODRUCHY.
OBWODOWY UKŁAD NERWOWY
- to nerwy odchodz ce od mózgu i rdzenia kr gowego do wszystkich cz ci ciała
Wyró nia si nerwy czaszkowe i rdzeniowe.
NERWY CZASZKOWE(MÓZGOWE) – 12 PAR
- bior pocz tek w mózgowiu
Rola:
• Odbieranie bod ców z narz dów zmysłów i przekazywanie ich do mózgowia
• Pobudzanie do skurczu mi ni głowy i szyi, umo liwiaj ce poruszanie głow , oczami,
j zykiem, a tak e zmian wyrazu twarzy
NERWY RDZENIOWE – 31 PAR(8 nerwów szyjnych, 12 piersiowych, 5 l d wiowych, 5
krzy owych i jeden nerw guziczny)
Rola:
• Odbieranie bod ców płyn cych ze skóry na tułowiu i ko czynach
• Pobudzanie do skurczu mi ni tułowi i ko czyn
Najdłu szy nerw – kulszowy – 50cm
Wszystkie nerwy wyst puj w parach, w ich skład wchodz dwa rodzaje włókien:
• Włókna czuciowe – przewodz impulsy z ró nych narz dów i receptorów do układu
o rodkowego
• Włókna ruchowe – przewodz impulsy nerwowe z układu o rodkowego do mi ni i
gruczołów
ŁUK ODRUCHOWY - droga, któr pokonuje impuls nerwowy w organizmie
Rysunek:
Elementy:
• Receptor – narz d odbieraj cy bodziec (narz d zmysłu; oko, dotyk) – wytwarza
impuls nerwowy
• Neuron czuciowy (droga wst puj ca)
• neuron po rednicz cy b d cy cz ci o rodkowego układu nerwowego
• neuron ruchowy
•
efektor – narz d reaguj cy na bodziec np. mi sie , gruczoł
ODRUCHY
ODRUCH – reakcja organizmu na bodziec zachodz ca za po rednictwem układu
nerwowego
a. bezwarunkowe –wrodzone, wykonywane bez udziału naszej wiadomo ci – kory
mózgowej, niezmienne, stałe, nie zanikaj podczas ycia, wykonywane
automatycznie np. wydzielanie liny podczas jedzenia, kichanie, cofni cie r ki od
gor cego elazka, kolanowy, zw anie renicy
b. warunkowe- nabyte, wyuczone, przy udziale kory mózgowej, zale od
okoliczno ci, w jakich powstaj , s podstaw uczenia si np. jazda na rowerze, gra
na instrumencie, czytanie, pisanie, wydzielanie liny na widok talerza, obsługa
programu komputerowego
TEMAT: CHORIBY I HIGIENA UKŁADU NERWOWEGO.
STRES – powstaje w wyniku działania zbyt wielu czynników jednocze nie na organizm
Objawy:
• szybsza praca serca
• wzrost ci nienia krwi
• wzrost szybko ci reakcji na bod ce
• wzrost cz stotliwo ci wymiany gazowej
STRES
A. POZYTYWNY – krótkotrwały, mobilizuj cy do nauki, pracy, osi ganie
lepszych wyników
B. NEGATYWNY – długotrwały, silny, szkodliwy dla organizmu, prowadzi do
zm czenia i rozwoju chorób układu nerwowego, powoduje dolegliwo ci
innych narz dów np. serca, oł dka
Obrona przed stresem:
• Sen(7-8 godzin) – zmniejsza si wtedy aktywno organizmu i ilo
docieraj cych do niego bod ców,
• Wypoczynek - czynny( jazda na rowerze, bieganie, gra w piłk )
- bierny (czytanie ksi ki, ogl danie telewizji, słuchanie
muzyki)
Choroby wynikaj ce z długotrwałego stresu:
1. nerwica – objawia si rozdra nieniem, trudno ciami z koncentracj i uczeniem si ,
bóle głowy, oł dka, wyst powanie natr ctwa , czyli ci głego wykonywania jakiej
czynno ci bez potrzeby np. zapinanie i rozpinanie guzików. Przyczyny – konflikty w
rodzinie, brak akceptacji w rodowisku, kłopoty w szkole, pracy.
2. depresja – stan silnego przygn bienia, ci głe poczucie winy, bezsenno , brak
apetytu, leczenie – rozmowy i sp dzanie czasu z innymi
3. schizofrenia – objawy: urojenia , czyli fałszywe przekonanie np. o istnieniu pewnych
ludzi, nie jest w pełni uleczalna, nie s znane przyczyny
4. autyzm – pojawia si we wczesnym okresie ycia dziecka, objawy: zamkni cie w
sobie, brak komunikacji z otoczeniem
Inne choroby układu nerwowego;
- wynikaj ce z zaatakowania przez drobnoustroje chorobotwórcze
• zapalenie opon mózgowych lub zapalenie mózgi – objawy podobne do grypy,
nast pnie uporczywe bóle głowy, trudno ci w poruszaniu si , utrata przytomno ci, nie
leczone powoduj trwałe uszkodzenie mózgu
- b d ce skutkiem urazów, braku tlenu lub substancji od ywczych
• udar mózgu –spowodowany zbyt małym dopływem krwi do mózgu, objawy: bóle
głowy, kłopoty ze wzrokiem i słuchem, parali , mo e sko czy si mierci
•
•
•
wylew – spowodowany przerwaniem jednego z naczy krwiono nych, niszczy
neurony, zapobieganie – dba o stan serca i naczy krwiono nych np. ograniczy ilo c
spo ywanych tłuszczów zwierz cych
choroba Alzheimera – rozwija si u ludzi w podeszłym wieku, zakłócenia w
przewodzeniu impulsów nerwowych, obumieranie komórek nerwowych, powoduje to
zaniki pami ci i kłopoty w przyswajaniu nowych wiadomo ci
czas padaczka – co pewien utrata kontroli nad swoi organizmem: przewracanie si ,
silne drgawki, napi cie mi ni, w czasie ataku osoba mo e zrobi sobie krzywd ,
nale y chorego uło y na mi kki podło u i uwa a , by nie uderzał ciałem o twarde
przedmioty.
TEMAT: BUDOWA I DZIAŁANIE NARZ DU WZROKU.
NARZ DY ZMYSŁÓW: WZROK, SŁUCH, W CH, SMAK, DOTYK- odbieraj
informacje docieraj ce z otoczenia, pozwalaj orientowa si w rodowisku, s zbudowane ze
specjalnych komórek tzw. receptorów.
OKO – słu y do odbioru bod ców wietlnych, dostarcza najwi cej informacji o otaczaj cym
wiecie.
APARAT OCHRONNY OKA;
• powieki – chroni oczy przed zbyt silnym wiatłem, uszkodzeniami
,mechanicznymi, zanieczyszczeniami
• rz sy – zatrzymuj kurz i pył
• gruczoły łzowe – wytwarzaj łzy – płyn zło ony głównie z wody i soli oraz
niewielkie ilo ci przeciwciał zwalczaj cych bakterie, łzy nawil aj powierzchni gałki
ocznej, usuwaj z niej zanieczyszczenia i drobnoustroje
• spojówka – cienka błona, która pokrywa fragment powieki przylegaj cy do gałki
ocznej, zawiera komórki luzowe produkuj ce luz, zapewniaj cy gałce ocznej stał
wilgotno , jej podra nienie powoduje, e powieki cz ciej przykrywaj oko,
rozprowadzaj c łzy po jego powierzchni
APARAT RUCHOWY OKA – to mi nie poruszaj ce gałk oczn
BUDOWA GAŁKI OCZNEJ
Rysunek:
Poło ona w oczodole. Jej wn trze wypełnia ciało szkliste, maj ce posta galaretowatej masy,
reguluje ci nienie w gałce ocznej, nadaje kształt.
• Twardówka – błona zewn trzna, chroni gł biej poło one elementy oka przed
urazami, w przedniej cz ci ma posta przezroczystej rogówki , która przepuszcza
wiatło, jest wra liwa na dotyk, pokrywa j spojówka;
•
Naczyniówka – zawiera naczynia krwiono ne zaopatruj ce gałk oczn w pokarm i
tlen, w przedniej cz ci przechodzi w t czówk , ma kształt pier cienia, znajduje si
wokół otworu zwanego renic , przez który wiatło dostaje si do wn trza oka,
t czówka reguluje szeroko
renicy, działa jak przesłona w aparacie fotograficznym
• Soczewka – przezroczysty twór w kształcie dysku, załamuje promienie wietlne
• Siatkówka – wła ciwa warstwa wiatłoczuła, uczestniczy w odbiorze bod ców
wietlnych, zawiera komórki wiatłoczułe: pr ciki i czopki
• Czopki 3 rodzaje– reaguj na barw wiatła (czerwon , zielon lub niebiesk ) – jest
ich około 6,5 mln
• Pr ciki – odpowiadaj za postrzeganie kształtów i ruchu, pozwalaj na widzenie przy
słabym o wietleniu np. o zmroku, w czopkach i pr cikach nast puje przetwarzanie
bod ców wietlnych na impulsy nerwowe, które SA przesyłane do mózgu nerwem
wzrokowym
• Plamka ółta – na siatkówce, na osi oka, miejsce najostrzejszego widzenia, gdy
zawiera najwi cej czopków
• Plamka lepa – poni ej plamki ółtej na siatkówce, pozbawiona komórek
wiatłoczułych, st d wychodzi nerw wzrokowy (tarcza nerwu wzrokowego)
Dwoje oczu – potrzebujemy do widzenia przestrzennego – trójwymiarowego.. Mózg nakłada
na siebie obrazy widziane przez ka de oko z osobna. Je li prawe i lewe oka patrzy na ten sam
obiekt, widzimy go przestrzennie. Je li przed ka dym z oczu umie cimy inny obraz,
b dziemy mieli do czynienia z obustronn rywalizacj .
POWSTAWANIE OBRAZU
Promienie wietlne przedostaj si przez rogówk i przez renic docieraj do soczewki, która
zmienia kierunek padania promieni, czyli załamuje wiatło. Na siatkówce powstaje obraz
dwuwymiarowy, odwrócony, pomniejszony, rzeczywisty. Nerwem jest przesyłany do mózgu,
który go analizuje, dzi ki temu widzimy ka dy przedmiot tak, jak wygl da w rzeczywisto ci.
Rysunek:
AKOMAODACJA OKA
Zmiana kształtu soczewki, pozwalaj ca na ostre widzenie przedmiotów znajduj cych Si w
ro nej odległo ci. Je li obiekt jest oddalony, soczewka spłaszcza si , wiatło jest wtedy słabo
załamywane. Gdy obiekt znajduje si blisko soczewka jest uwypuklona, wiatło jest
załamywane mocniej.
ADAPTACJA OKA
Zmiana szeroko ci renicy w zale no ci od o wietlenia, rozszerzanie przy słabym wietle,
zw anie przy ostrym.
WADY WZROKU
1. krótkowzroczno – załamywanie wiatła przed siatkówk spowodowane zbyt dług
gałk oczn , korekta za pomoc soczewek wkl słych (rozpraszaj cych)
2. dalekowzroczno - załamywanie wiatła za siatkówk spowodowane zbyt krótk
gałk oczn – korekta za pomoc soczewek wypukłych (skupiaj cych)
3. astygmatyzm (niezborno ) – zniekształcenie lub rozmycie obrazu, spowodowane
nierówn powierzchnia rogówki
4. daltonizm – nieodró nianie barw
5. zez – nieprawidłowe ustawienie gałek ocznych
CHOROBY OCZU
1. jaskra – uszkodzenie nerwu wzrokowego , pogorszenie lub utrata wzroku, przyczyna:
zbyt wysokie ci nienie płynu w gałce ocznej
2. za ma – zm tnienie soczewki, prowadzi do pogorszenia lub utraty wzroku
3. zapalenie spojówek – spowodowane przez bakterie lub ciała obce, objawy: sw dzenie,
pieczenie, ból
4. j czmie – powoduje go bakteria, która atakuje gruczoł łojowy na brzegu jednej z
powiek, wówczas zaczyna ona bole , jest opuchni ta i zaczerwieniona
TEMAT: UCHO JAKO NARZ D SŁUCHU I RÓWNOWAGI.
ROLA UCHA:
• jest narz dem słuchu – rozpoznaje nat enie d wi ku i kierunek , im d wi k
gło niejszy , tym silniejsze drgania wywołuje, im wy szy, tym cz stsze drgania;
• jest narz dem równowagi, dzi ki niemu mo emy wyczuwa ruch, jego kierunek i
wszelkie zmiany poło enia naszego ciała w przestrzeni.
BUDOWA UCHA
• Ucho zewn trzne – słu y do wychwytywania fal d wi kowych
1. mał owina uszna – zbudowana z chrz stki pokrytej skór , pozwala na dobry
odbiór d wi ków
2. przewód słuchowy – wy cielony skór , poro ni ty włosami. Zatrzymuje
zanieczyszczenia, które mogłyby zatka ucho
3. błona b benkowa – zamyka przewód słuchowy, wzmacnia d wi ki
• Ucho rodkowe – przenosi fale d wi kowe w postaci drga
1. jama b benkowa, mie ci trzy kostki słuchowe:
1. młoteczek
2. kowadełko
3. strzemi czko, przylega do okienka owalnego na granicy
ucha rodkowego i wewn trznego, wszystkie kosteczki
poł czone za pomoc stawów i wi zadeł.
2. tr bka słuchowa – to przewód ł cz cy jam b benkow z gardłem, umo liwia
utrzymanie jednakowego ci nienia po obu stronach błony b benkowej.
• Ucho wewn trzne – to przestrze wewn trz ko ci czaszki zwana bł dnikiem
kostnym, w jego wn trzu mie ci si bł dnik błoniasty wypełniony płynem. Cz
bł dnika przylegaj ca do ucha rodkowego to przedsionek. Ł cz si z nim limak i
kanały półkoliste.
1. limak – s tu komórki rz sate b d ce wła ciwymi receptorami słuchu. To one
przetwarzaj fale d wi kowe na impulsy nerwowe. W mózgu s one
analizowane , dzi ki czemu wiemy, jaki d wi k słyszymy.
2. Kanały półkoliste – s narz dem równowagi, słu do rejestrowania zmian
poło enia ciała.
PROCES SŁYSZENIA (ODBIERANIE D WI KÓW)
Fala d wi kowa docieraj ca do ucha przedostaje si przez przewód słuchowy i wprawia w
drgania błon b benkow . Wówczas zaczyna rusza si poł czony z ni młoteczek. Przenosi
on drgania na kolejne kosteczki słuchowe: kowadełko i strzemi czko. Strzemi czko
przekazuje je za po rednictwem okienka owalnego do ucha wewn trznego. Wprawia ono w
ruch płyn, który wypełnia bł dnik błoniasty. W ten sposób drgania docieraj do komórek
rz satych wewn trz limaka. Pod wpływem ruchu płynu wytwarzaj one impulsy nerwowe,
które nerwem słuchowym docieraj do mózgu i s interpretowane.
Ucho pozwala okre li nie tylko rodzaj d wi ku, ale tak e jego kierunek, gdy d wi ki
docieraj do ucha w nieco innym czasie.
UCHO JAKO NARZ D RÓWNOWAGI
Narz dem równowagi s trzy kanały półkoliste ustawione wzgl dem siebie pod k tem
prostym ( w ró nych płaszczyznach). W ka dym z nich znajduje si rozszerzenie a w nim
komórki wyposa one w rz ski. Kanały wypełnia płyn, który przemieszcza si podczas
poruszania głow . Naciska wówczas na rz ski i wprawia je w ruch, co powoduje powstawanie
impulsów nerwowych, a do mózgu wysyłana jest informacja o zmianie poło enia ciała.
Podczas gwałtownych i cz stych zmian poło enia (karuzela, statek)kanały półkoliste wysyłaj
ogromn ilo impulsów. Układ nerwowy nie nad a wtedy z dostosowaniem organizmu do
nowej sytuacji. Skutkiem czego s zawroty głowy, mdło ci.
HIGIENA SŁUCHU
Hałas uszkadza narz d słuchu i równowagi, uszkadza błon b benkow , kosteczki słuchowe,
komórki rz sate w limaku. D wi k powy ej 130 decybeli powoduje silny ból ucha. Nale y
ograniczy czas przebywania w miejscach, gdzie jest gło no, nie słucha gło nej muzyki, nie
u ywa przez zbyt długi czas słuchawek.
Krótkotrwały hałas – to chwilowe zakłócenie słuchu, szum w uszach
Długotrwały hałas – to upo ledzenie słuch lub głuchota.
Zakres słyszalno ci 16 do 20000 Hz
TEMAT: ZMYSŁY POWONIENIA, SMAKU I DOTYKU.
Zmysł powonienia i smaku odbieraj bod ce chemiczne, pozostałe zmysły(wzrok, słuch) –
bod ce fizyczne
ZMYSŁ POWONIENIA – słu y do odbierania zapachów
- to opuszka w chowa w sklepieniu nosa składaj ca si z wielu milionów komórek
w chowych
- cz steczki zwi zków chemicznych unosz ce si w powietrzu wnikaj do nosa wraz z
wdychanym powietrzem i pobudzaj komórki w chowe do wysyłania impulsów nerwowych
do mózgu.
Znaczenie zmysłu powonienia:
- odgrywa wa n rol w ocenie pokarmu (smaczny, wie y, b d nie)
- ostrzega przed substancjami truj cymi, które znajduj si w powietrzu lub po ywieniu.
Zmysł w chu szybko przyzwyczaja si do zapachu – ma du zdolno adaptacji, ju w
pierwsze sekundzie adaptuj si do niego w 50%, po kilku minutach nawet dra ni ce
substancje wydaj si bezwonne.
SMAK
- znajduje si na j zyku, s to kubki smakowe zawieraj ce komórki smakowe rozpoznaj ce 4
smaki:
• Słodki (przód j zyka)
• Słony(przód i boki j zyka)
• Kwa ny (z boku)
• Gorzki (z tyłu)
• Smak umami - mi sny
- substancje chemiczne, które s rozpuszczone w linie wnikaj do wn trza kubka i pobudzaj
receptory smakowe. Powstaj impulsy nerwowe, które odpowiednimi nerwami s
przekazywane do o rodków w korze mózgowej. Tu nast puje ich rozpoznawanie i
interpretowanie – powstaje wra enie smaku. Zmysł smaku współdziała ze zmysłem w chu,
czego dowodem jest słabe odczuwanie smaku zjadanych potraw, gdy zmysł w chu jest
zablokowany np. podczas kataru.
ZMYSŁ DOTYKU (czucia) – to tysi ce receptorów mieszcz ce si w skórze
- odbiera wra enia ciepła, zimna, bólu, ucisku
- dzi ki zmysłowi dotyku mo emy opisa ka dy przedmiot, który mamy w r kach(gładki –
szorstki, kształt, temperatura, twardo )
- najbardziej wra liwe na dotyk s opuszki palców, wargi i czubek nosa, najmniej skóra na
plecach
- niewidomi wykorzystuj zmysł w chu do czytania – alfabet Braille’a
TEMAT: HORMONY I UKŁAD WYDZIELANIA WEWN TRZNEGO
Układ hormonalny, czyli dokrewny tworz narz dy zwane gruczołami dokrewnymi.
Nazywa si je tak , poniewa produkowane przez nie substancje- hormony- wydzielane s do
krwi.
Układ hormonalny , podobnie jak nerwowy, wpływa na funkcjonowanie całego organizmu.
Jego działanie nie podlega naszej woli i działa w dłu szym okresie czasu.
Cecha
Budowa
Szybko przekazywania
informacji
Szybko reakcji organizmu
Układ nerwowy
Zbudowany z tkanki
nerwowej i glejowej,
wszystkie jego elementy
ł cz si ze sob
Du a, kilkadziesi t metrów
na sekund
Reakcja natychmiastowa
Sposób przekazywania
informacji
Działanie na organizm
Elektryczny – impulsy
nerwowe
Krótkotrwałe
Układ hormonalny
Kilka narz dów o odmiennej
budowie, brak poł cze
mi dzy narz dami
Mała, taka jak pr dko krwi
w naczyniach
Reakcja zachodzi po
dłu szym czasie
Chemiczny – hormony
długotrwałe
GRUCZOŁY – wytwarzane przez tkank nabłonkow
A. Wydzielania wewn trznego – dokrewne, zamkni te, swoje wydzieliny
– hormony kieruj do krwi.
B. Wydzielania zewn trznego – otwarte, maj przewody wyprowadzaj ce,
swoje wydzieliny kieruj na zewn trz organizmu lub do innych
narz dów np. potowe, łojowe, luzowe, linowe, mlekowe
HORMONY – to zwi zki chemiczne wytwarzane w gruczołach dokrewnych, reguluj prac
ka dego z narz dów wewn trznych, umo liwiaj utrzymanie stałych warunków rodowiska
wewn trznego – homeostazy, działaj w sposób swoisty tzn. , e pojedynczy hormon wpływa
na prac tylko niektórych narz dów w organizmie, gdy mo e przył cza si tylko do
okre lonego receptora, czyli specjalnego miejsca na powierzchni komórki.
Wiele hormonów wydzielanych jest zgodnie z rytmem dobowym. Dzi ki nim o stałych
porach chce nam si je lub spa .
Hormony wydzielane s w niewielkich ilo ciach, ale działaj bardzo silnie.
Równowaga hormonalna – to odpowiednia ilo
funkcjonowanie organizmu
hormonów we krwi zapewniaj ca wła ciwe
Działanie hormonów – jeden hormon mo e wywoła tylko jeden rodzaj reakcji np.
Przyspieszy prac serca, czasami hormony wyst puj w parach i działaj antagonistycznie
np. insulina i glukagon – reguluj ce poziom cukru we krwi, insulina obni a a glukagon
podnosi.
REGULACJA NERWOWO – HORMONALNA
- to oddziaływanie na organizm układu nerwowego i hormonalnego, układy te s od siebie
zale ne i wpływaj na swoj prac
Układ nerwowy kontroluje prac gruczołów dokrewnych za po rednictwem podwzgórza.
Narz d ten jest cz ci mózgowia. Podwzgórze wydziela substancje oddziałuj ce na
przysadk mózgow , która kontroluje prac kory nadnerczy , tarczycy, jajników oraz
j der za po rednictwem hormonów tropowych.
W ren sposób układ nerwowy wpływa na prac układu hormonalnego.
ROZMIESZCZENIE GRUCZOŁÓW DOKREWNYCH – rysunek
Nadczynno – wydzielanie zbyt du ej ilo ci hormonów
Niedoczynno – wydzielanie zbyt małej liczby hormonów.
GRUCZOŁY WYDZIELANIA ZEWN TRZNEGO I WEWN TRZNEGO
1. TRZUSTKA - wydziela hormon insulin i glukagon do krwi a do dwunastnicy sok
trzustkowy zawieraj cy enzymy trawienne
2. JAJNIK- wydzielaj e skie hormony płciowe: estrogen i progesteron do krwi oraz
wytwarzaj komórki jajowe i uwalniaj do jajowodu
3. J DRA- wytwarzaj m ski hormon płciowy testosteron oraz plemniki
Nazwa gruczołu
Przysadka
mózgowa
(gruczoł
„dowódca”)
ROLA NIEKTÓRYCH GRUCZOŁÓW DOKREWNYCH W ORGANIZMIE
Nazwa hormonu
Działanie
Nadczynno
Niedoczynno
Zestaw wielu
hormonów
a w ród nich hormon wzrostu
- odpowiada za wzrost - gigantyzm
- karłowato
- hormony tropowe organizmu
- wpływaj na prac
innych gruczołów
- oksytocyn
dokrewnych
- wazopresyn
p cherzykowy i
luteinizuj cy
Szyszynka
- melatonian
Tarczyca
Tyroksyna
Przytarczyce
Parahormon
Grasica
-wywołuje skurcze
macicy podczas
porodu i wydzielanie
mleka po porodzie
- powoduje
zag szczenie moczu
w nerkach
- reguluj cykl
miesi czkowy w
organizmie kobiety
- reguluje biorytmu
ustroju , takie jak sen
i czuwanie,
prawdopodobnie ma
wpływ na
dojrzewanie płciowe
Reguluje przemian
materii (rozkład
cukrów, tłuszczów i
białek) oraz wzrost
ciała w okresie
rozwoju
Reguluje gospodark
wapniowo –
fosforow
Jest gruczołem wieku
dzieci cego, potem
Choroba Basedowa
(wole na szyi,
wytrzeszcz gałek
ocznych,
nadpobudliwo )
Choroba –
kretynizm
(matołectwo), wole
na szyi
Nadmierne
uwalnianie wapnia z
ko ci do krwi
(odwapnienie ko ci),
kamica nerkowa
t yczka
(gwałtowne
drgawki, dr twienie
r k lub stóp,
niekontrolowane
skurcze mi ni, co
mo e prowadzi do
mierci przez
uduszenie)
Nadnercza – kora
Tymozyna
Kortykosteroidy
Nadnercza –
rdze
Adrenalina
Trzustka
- insulina
- glukagon
Jajniki
Estrogeny i
progesteron
J dra
Testosteron
si zmniejsza i pełni
funkcj ciała
odporno ciowego
Reguluje dojrzewanie
limfocytów T
Wpływaj na ilo
wody i soli
mineralnych w
organizmie oraz na
szybko przemiany
materii
Przyspiesza szybko
pracy serca i
wentylacji płuc,
podnosi ci nienie
krwi, sprawia, e
ludzie staj si zdolni
do nadzwyczajnego
wysiłku (gdy do
mi ni dociera wi cej
krwi nios cej pokarm
i tlen)
Zmniejsza st enie
cukru we krwi,
zwi ksza
magazynowanie
glikogenu w w trobie
i mi niach
- podwy sza poziom
cukru we krwi
(rozkład glikogenu do
glukozy i uwolnienie
z w troby)
Pobudzaj rozwój i
utrzymanie si
e skich cech
płciowych oraz
prawidłowy cykl
miesi czkowy
Pobudza rozwój i
utrzymanie m skich
cech płciowych
Nadci nienie, zarost
m ski u kobiet, u
dzieci przedwczesne
dojrzewanie płciowe
Choroba Addisona
(brunatne plamy na
skórze)
Przyspieszone bicie
serca, wzrost
napi cia mi ni
Zwolniona akcja
serca
Utrata przytomno ci,
drgawki, pi czka
cukrzyca
Przerost błony
luzowej macicy,
obfite i nieregularne
krwawienia
Narz dy płciowe i
cechy płciowe
pozostaj na
poziomie
dzieci cym
W młodym wieku –
przedwczesne
dojrzewanie płciowe,
w starszym wiekunadmierny rozwój
cech płciowych, silny
pop d płciowy
Niedorozwój
narz dów
płciowych, wygl d
kobiecy, zanik
pop du płciowego
DZIAŁ: ROZMNA ANIE CZŁOWIEKA
TEMAT: BUDOWA I FIZJOLOGIA M SKICH NARZ DÓW PŁCIOWYCH.
ROZRÓ NIANIE PŁCI – na podstawie pierwszo - , drugo – i trzeciorz dowych cech
płciowych.
PIEWSZORZ DOWE CECHY PŁCIOWE – TO GONADY: J DRA I JAJNIKI
DRUGORZ DOWE CECHY PŁCIOWE – to pozostałe narz dy płciowe
TRZECIORZ DOWE CECHY PŁCIOWE – w skie biodra, szerokie ramiona, zarost na
twarzy u m czyzn, szerokie biodra, biust u kobiet.
Rola m skich narz dów płciowych:
• Wytwarzaj gamety m skie, czyli plemniki
• Produkuj hormony płciowe
Budowa m skich narz dów płciowych:
1. j dra - parzyste gruczoły znajduj ce si poza jam brzuszn w mosznie, zbudowane z
cienkich przewodów tzw. kanalików nasiennych, w nich wytwarzane s plemniki, Pomi dzy
kanalikami znajduje si tkanka, w której produkowany jest m ski hormon płciowy –
testosteron
2. naj drza – tymczasowo magazynuj plemniki oraz wytwarzaj substancje od ywiaj ce je,
dzi ki czemu mog dojrzewa .
3. nasieniowody – długie przewody transportuj ce plemniki z naj drzy do cewki moczowej
4. p cherzyki nasienne i gruczoł krokowy czyli prostata – wytwarzaj wydzielin
zawieraj c wod , sole mineralne, substancje od ywcze oraz zwi zki pobudzaj ce ruchliwo
plemników; wydzielina +plemniki to sperma (nasienie)
5. cewka moczowo – płciowa – wyprowadza plemniki na zewn trz
6. pr cie (penis) – narz d kopulacyjny, składa si z ciał jamistych, które na skutek
podniecenia seksualnego napełniaj si krwi i wówczas nast puje wzwód pr cia (erekcja) i
powi kszenie jego rozmiarów
7. moszna -chroni j dra, utrzymuje temperatur j der ni sz o około 2,5 -4C.
BUDOWA PLEMNIKA
- rysunek
•
•
•
-główka – to wła ciwa gameta m ska, w której ie ci si j dro komórkowe
Wstawka – zawiera liczne mitochondria wytwarzaj ce energi potrzebn do ruchu
plemnika
Witka- jest wielokrotnie dłu sza od pozostałej cz ci komórek, słu y do poruszania si
TEMAT: BUDOWA I FIZJOLOGIA E SKICH NARZ DÓW PŁCIOWYCH.
Rola:
• Wytwarzaj gamety e skie – komórki jajowe
• Wytwarzaj e skie hormony płciowe
• Zapewnia odpowiednie warunki do wzrostu i rozwoju dziecka
Budowa:
1. jajniki – parzyste narz dy w dolnej cz ci jamy brzusznej, po obu stronach macicy,
kształt owalny, wielko orzecha włoskiego, zawieraj p cherzyki jajnikowe
(p cherzyki Graaffa) wytwarzaj ce komórki jajowe . Gdy komórka dojrzeje p cherzyk
p ka i komórka wydostaje si do jajowodu – jajeczkowanie (owulacja). Jajniki
wytwarzaj tak e e skie hormony płciowe:estrogen i progesteron.
2. jajowody – cienkie przewody wyprowadzaj ce komórki jajowe z jajników do macicy,
miejsce zapłodnienia
3. macica – ma kształt odwróconej i spłaszczonej gruszki, jest umi nionym,
rozci gliwym workiem znacznie powi kszaj cym swoje rozmiary w czasie ci y, tu
zagnie d a si i rozwija zapłodnione jajo
4. pochwa – narz d kopulacyjny
ZEWN TRZNE NARZ DY PŁCIOWE
•
•
•
•
wzgórek łonowy – zbudowany głównie z tkanki tłuszczowej
wargi sromowe wi ksze – dwa du e fałdy skóry, które osłaniaj uj cie pochwy
wargi sromowe mniejsze – utworzone z cienkiej nieowłosionej i pozbawionej
gruczołów potowych skóry
łechtaczka – w której znajduj si liczne komórki czuciowe
BUDOWA KOMÓRKI JAJOWEJ
RYSUNEK STR.185 NOWA ERA
TEMAT: CYKL MIESI CZKOWY CZŁOWIEKA.
Cykl miesi czkowy to przemiany w układzie rozrodczym kobiety pod wpływem
zmieniaj cych si ilo ci hormonów we krwi i powtarzaj ce si cyklicznie.
Cykl miesi czkowy trwa 26 -34 dni. Kolejne cykle maj z reguły tak sam długo . Pod
wpływem choroby, stresu, zmiany klimatu mog ulec zmianie.
Fazy cyklu miesi czkowego:
• Krwawienie miesi czkowe (miesi czka) –trwa 3-7 dni –
usuwanie nie zapłodnionej komórki jajowej i złuszczonej błony
luzowej macicy wraz z odrobin krwi. Macica wykonuje w
tym czasie skurcze, czasami powoduj one ból. W tej fazie
poziom hormonów płciowych jest niewielki.
• Przysadka mózgowa wydziela hormon p cherzykowy, który
powoduje dojrzewanie komórki jajowej w p cherzyku
jajnikowym i wydzielanie przez ten p cherzyk hormonu
estrogenu.(faza wzgl dnej niepłodno ci)
• Pod wpływem estrogenu błona luzowa macicy rozrasta si i
ulega przekrwieniu przygotowuj c si do ewentualnego
przyj cia zapłodnionej komórki jajowej.
• Wysoki poziom estrogenu powoduje wydzielanie nast pnego
hormonu – luteiny
• Wywołuje on uwolnienie komórki jajowej z p cherzyka
jajnikowego – owulacja (faza płodno ci)9-18dzie cyklu
• Tu po jajeczkowaniu, pusty p cherzyk jajnikowy przekształca
si w ciałko ółte produkuj ce kolejny hormon progesteron,
który powoduje dalsze grubienie błony luzowej macicy
• Kiedy nie dochodzi do zapłodnienia ciałko ółte przestaje
wydziela progesteron i stopniowo zanika, a komórka jajowa
obumiera. (faza niepłodno ci). Poziom hormonów jest niski, co
przyczynia si do zespołu napi cia przedmiesi czkowego, które
mo e objawia si bólem brzucha i obrzmieniem nóg,
dra liwo ci
• Pojawia si kolejna miesi czka i cykl si powtarza
• Je li dojdzie do zapłodnienia, ciałko ółte cały czas wydziela
progesteron, dzi ki temu nie dojrzewaj kolejne p cherzyki
jajnikowe, a błona luzowa nie złuszcza si . Zanik miesi czki.
TEMAT: ZAPŁODNIENIE ORAZ ROZWÓJ ZARODKOWY I PŁODOWY CZŁOWIEKA.
1. 1.ZAPŁODNIENIE – to poł czenie plemnika z komórk jajow w wyniku czego
powstaje zygota, zachodzi w jajowodzie
Tylko jeden plemnik, a wła ciwie jego główka mo e wnikn do komórki jajowej,
struktura osłonki jajowej ulega takim zmianom, e nie wpuszcza pozostałych plemników.
2. Zygota przesuwa si w stron macicy, dzieli si i powstaje zarodek.
3. Po 7 dniach zarodek zagnie d a si (implantacja) w cianie macicy, odt d od ywia si
substancjami dostarczanymi przez organizm matki/.
4. Od chwili zagnie d enia, komórki zarodka zaczynaj si ró nicowa , czyli nabiera
odmiennych wła ciwo ci, powstaj zawi zki tkanek i narz dów.
5. Zarodek zmienia kształt, pocz tkowo jest kulisty, potem wydłu a si .
Zarodek potrzebuje odpowiednich warunków do rozwoju , dlatego wytwarza błony płodowe:
Owodnia –tworzy p cherz wokół zarodka wypełniony wodami płodowymi, chroni
zarodek przed szkodliwymi warunkami zewn trznymi, pozwalaj na swobodne ruchy
i pomagaj w utrzymaniu stałej temperatury ciała
Omocznia – tu odprowadzany jest mocz zarodka, bierze udział w tworzeniu naczy
krwiono nych zarodka
Kosmówka – zaopatruje zarodek w tlen i substancje od ywcze
W tym samym czasie powstaje ło ysko. Powstaje ono poprzez wro ni cie kosmówki w błon
luzow macicy. Dostarcza zarodkowi pokarm i tlen a odprowadza produkty przemiany
materii. Prze ło ysko do zarodka docieraj równie przeciwciała zapewniaj ce zarodkowi
odporno na niektóre choroby. Zarodek jest poł czony z ło yskiem matki p powin . Nie
zawiera ona nerwów, tylko naczynia krwiono ne. Krew matki i płodu nigdy si nie miesza.
6. Po 3 tygodniach wykształca si układ nerwowy, po 4 tygodniach zaczyna pracowa serce
zarodka, po 5 ma on te zawi zki r k i nóg.
Po 6 tygodniach u zarodka pojawiaj si oczy, wyodr bniaj si dłonie , stopy, rozwijaj
palce.
7.Po upływie 8(9) tygodni od zapłodnienia zarodek ma ju ludzkie kształty. Od tego
momentu nazywa si płodem, natomiast zmiany , jakie w nim zachodz nazywamy
rozwojem płodowym. ( do tego momentu był rozwój zarodkowy)
8. W trzecim miesi cu płód ma wykształcone mi nie i układ nerwowy. Porusza głow .
Zaczyna funkcjonowa jego układ odporno ciowy. Osi ga 6 cm długo ci i wa y 20
gramów.
9. W szóstym miesi cu dziecko porusza ju r kami. Posiada wykształcone narz dy
zmysłów, umie odró ni głos matki od innych osób. Mierzy 25 cm długo ci i wa y 700
gramów.
10. Dziewi ciomiesi czny płód mruga powiekami i jest w stanie odró ni wiatło od
ciemno ci. Jego układy s gotowe do funkcjonowania poza organizmem matki. Dziecko
ma około 50 cm długo ci i wa y ponad 3 kg i nast puje poród.
OBJAWY CI Y
Brak miesi czki
nudno ci
zwi kszenie cz stotliwo ci oddawania moczu
zmiany nastroju
rozdra nienie
HIGIENA CI Y
lekka gimnastyka
spacery
unika wysiłku fizycznego, d wigania
spokojny tryb ycia
unika po piechu i stresu
regularnie i prawidłowo od ywia si – spo ywa wi cej białka, elaza, witamin
odpowiednia ilo snu – 8 – 10 godzin dziennie
nie pali papierosów ani nie pi alkoholu
ograniczy spo ycie kawy i herbaty
regularne wizyty kontrolne u lekarza
PORÓD
Etap pierwszy – trwa kilka do kilkunastu godzin
1. skurcze macicy
2. p ka p cherz płodowy
3. odpływaj wody płodowe
4. rozszerza si szyjka macicy
Etap drugi – wła ciwy poród – trwa 0,5 do 3 godzin
Gdy szyjka macicy ma rozwarcie na 10 cm płód zostaje wypchni ty przez pochw z
macicy na skutek jej skurczów. Skurcze staj si regularne i coraz cz stsze. Po urodzeniu
si dziecka zostaje przeci ta p powina, dziecko zaczyna samodzielnie oddycha .
Etap trzeci
- usuni cie ło yska i błon płodowych, nast puje to od 10 do 30 minut po urodzeniu
dziecka.
POŁÓG – regenerowanie organizmu kobiety po porodzie, trwa 6-8 tygodni. W tym czasie
macicy, która była powi kszona wraca do pierwotnych rozmiarów.
BLI NI TA
A. JEDNOJAJOWE – powstaj z jednej komórki jajowej, maj ten sam materiał
genetyczny, s tej samej płci, prawie nie ró ni si wygl dem
B. DWUJAJOWE – powstaj z dwóch komórek jajowych, maj dwa ło yska, mog by
ró nej płci, podobne do siebie, ale nie bardziej , ni inne rodze stwo.
TEMAT: ETAPY ZYCIA CZŁOWIEKA.
Rozwój osobniczy to rozwój od urodzenia do mierci.
Etapy:
1. okres noworodkowy – do 4 tygodnia ycia; w tym czasie organizm przystosowuje si
do samodzielnego ycia: trawienia pokarmu, oddychania, wydalania produktów
przemiany materii, dziecko przesypia wi kszo cz
dnia do 16 godzin na dob , na
głowie wyst puje ciemi czko – mi kkie poł czenie mi dzy ko mi czaszki, które z
wiekiem ulegaj skostnieniu.
2. okres niemowl cy – obejmuje pierwszy rok ycia, jest to czas najszybszego wzrostu
ciała, w drugim miesi cu podnosi główk , uczy si te ruchów skoordynowanych,
czyli celowych, pozwalaj cych mu najpierw siedzie i sta , a pó niej chodzi . Po
upływie pół roku dziecko gaworzy, czyli wydaje d wi ki przypominaj ce słowa.
Mi dzy 6 a 8 miesi cem ycia zaczynaj wyrasta z by mleczne (z bkowanie).
3. okres poniemowl cy – 1 – 3 lata, uczy si wypowiadania słów, rozumie, co mówia)
do niego rodzice, interesuje si otoczeniem i ma wiadomo własnej odr bno ci,
posiada ju wszystkie z by mleczne.
4. okres dzieci stwa – 3 - 9 lat, intensywnie rozwija si umysł, zadaje mnóstwo pyta ,
zdobywa podstawowe wiadomo ci o wiecie, rozpoczyna nauk w szkole, uczy si
zasad ycia w ród ludzi.
5. dojrzewanie – u dziewcz t 9-18 rok ycia , u chłopców 11- 21 rok ycia, du e zmiany
w budowie ciała, intensywny rozwój układu rozrodczego, wzrasta ilo hormonów
płciowych, gruczoły zaczynaj produkowa gamety(plemniki i komórki jajowe),
zachodz tak e zmiany psychiczne: zmiana zainteresowa , zmienno nastrojów, w ty
okresie kształtuje si system zasad, którymi młody człowiek b dzie kierował si w
yciu, pojawia si zainteresowanie płci przeciwn .
Zmiany u chłopców – szerokie barki, w skie biodra, polucje (zmazy) nocne, owłosienie
narz dów płciowych ciała, mutacja głosu
Zmiana u dziewcz t – miesi czka, szerokie biodra, rozwój gruczołów piersiowych,
owłosienie łonowe i pod pachami.
6. Dorosło –to czas pracy i wychowania potomstwa
a) Dojrzało biologiczna – narz dy rozrodcze s dobrze rozwini te a cykle
miesi czkowe u kobiet zachodz regularnie; na dojrzało biologiczn
wpływaj klimat, sposób od ywiania, uprawianie sportu.
b) Dojrzało psychiczna – odpowiedzialno za siebie i innych oraz
umiej tno
ycia w społecze stwie, umiej tno podejmowania
samodzielnych decyzji niezale nie od innych, umie sobie radzi w trudnych i
nieprzewidzianych sytuacjach; na jej rozwój wpływaj sposób sp dzania
wolnego czasu, nabywanie wiadomo ci, czytanie ksi ki, zainteresowania,
sposób wychowania przez rodzin , szkoła, ludzie.
c) Dojrzało społeczna – potrafi post powa zgodnie z zasadami ycia
społecznego, wie, e innym ludziom nale y okazywa szacunek, umie wyra a
własne zdanie, tak, by nikogo nie urazi , wie, jak zachowywa si w pracy czy
miejscach publicznych
7. Przekwitanie i staro
A. Przekwitanie (klimakterium) – u kobiet mi dzy 45a 55 rokiem
ycia, u m czyzn 50 a 60 , obni ony poziom hormonów płciowych,
dra liwo i przygn bienie, u kobiet bezsenno i kłopoty z
koncentracj , uczucie gor ca i nadmierne pocenie si , nie s
produkowane komórki jajowe, miesi czki staj si nieregularne a
potem ustaj , okres kilku lat od ostatniej miesi czki to menopauza, u
m czyzn andropauza, plemniki s wytwarzane, ale nast p uje
obni enie zdolno ci rozrodczych, ponadto zmarszczki, łysienie,
siwienie.
B. Staro – nie pracuje si , czas wolny na spełnienie swoich marze
(podró e, hobby, spotkania ze znajomymi); organizm coraz słabszy,
ko ci kruche, stopniowo pogarsza si wzrok i słuch a człowiek
szybciej si m czy, skora jest pomarszczona, wzrost obni a si o
kilka centymetrów, słabn mi nie i zgina si kr gosłup.
DLACZEGO SI STARZEJEMY?
Du y wpływ na ten proces maj substancje zwane utleniaczami. Kiedy dostan si do
organizmu z po ywieniem niszcz białka i materiał genetyczny w komórkach. W miar jak
wzrasta liczba takich uszkodze organizm si starzeje. Mo emy opó ni ten proces usuwaj c
utleniacze. W tym celu nale y unika pokarmów z du ilo ci tłuszczów, a cz sto spo ywa
warzywa str czkowe i owoce, głównie pomara cze, jagody, winogrona.
TEMAT: HIGIENA UKŁADU ROZRODCZEGO. PLANOWANIE RODZINY.
CHOROBY UKŁADU ROZRODCZEGO – wywołane prze bakterie, wirusy, pierwotniaki
1. rze czka – wywołana przez bakterie, przenoszona drog płciow , objawy; bóle narz dów
płciowych i gor czka (po 10 dniach od zaka enia), mo e doj do uszkodzenia narz dów
płciowych, wywołuje bezpłodno u kobiet i m czyzn.
2. kiła – choroba bakteryjna, objaw: bezbolesny guzek na narz dach płciowych, znika bez
leczenia ale po kilku tygodniach na całym ciele pojawia si wysypka, towarzysz jej bóle
głowy, gor czka i osłabienie, nieleczona kiła mo e przyczyni si do chorób wielu narz dów,
na przykład ko ci, serca i mózgu, a nawet do mierci, bakterie kiły mog przej z organizmu
matki do płodu, co prowadzi do powstania wielu wad rozwojowych.
3. rz sistkowica – wywołana przez pierwotniak – rz sistka pochwowego, objawia si bólem
narz dów rozrodczych, czasem nie powoduje adnych dolegliwo ci dlatego jest trudna do
wyleczenia
4. AIDS- choroba wirusowa, wywołana przez wirus HIV, zaka enie: kontakty płciowe,
transfuzja krwi, brudne igły, których wcze niej u ywała osoba chora, powoduje obni enie
odporno ci organizmu, jest nieuleczalna, prowadzi do mierci, kobieta w ci y mo e
przenie wirus na dziecko.
5. ółtaczka( wirusowe zapalenie w troby typu B)- mo na zarazi si przez kontakty
seksualne, mo e prowadzi do powstania marsko ci w troby a nawet nowotworów.
6. toksoplazmoza – to choroba niebezpieczna dla dziecka rozwijaj cego si w łonie matki,
pierwotniak , który j wywołuje przyczynia si do uszkodzenia mózgu, a tak e wad wzroku i
słuchu.
DROGO ZAKA ENIA
1. KONTAKT Z PLYNAMI I WYDZIELINAMI CIAŁA
CHOREGO (KREW, NASIENIE, KAŁ)
2. igły, strzykawki
3. drog płciow
ZAPOBIEGANIE CHOROBOM
dotrzymywanie wierno ci partnerowi
higiena osobista( mycie narz dów płciowych i czysta
bielizna)
regularne wizyty kobiet u ginekologa
prezerwatywy
PLANOWANIE RODZINY
Je eli kobieta lub m czyzna nie czuj si gotowi na pocz cie dziecka, powinni zapobiega
ci y, stosuj c naturalne lub sztuczne metody antykoncepcyjne.
Stosowanie metod naturalnych okre lane jest mianem naturalnego planowania rodziny.
Zakładaj one rezygnacj ze współ ycia płciowego podczas dni płodnych. Kobieta poprzez
obserwacj swojego organizmu(pomiar temperatury)ustala moment owulacji – dni płodne.
S całkowicie bezpieczne dla organizmu kobiety, ale nie zawsze skuteczne.
Wykres pomiaru temp. (s.192)
Sztuczne metody antykoncepcyjne to prezerwatywy, pigułki hormonalne, kremy oraz inne
rodki, które zapobiegaj zapłodnieniu. S bardziej skuteczne od metod naturalnych, ale
czasami niekorzystnie wpływaj na zdrowie kobiety.
Metoda
antykoncepcji
Termiczna
Owulacyjna
Objawowo –
termiczna
Chemiczna- rodki
plemnikobójcze np.
kremy lub pianki
Hormonalna –
pigułki zawieraj ce
hormony
Mechaniczna –
prezerwatywy
Efekt stosowania
Zalety
Naturalne
Bezpieczna dla
Rozpoznanie dni
zdrowia, brak
płodnych na
konieczno ci
podstawie zmian
temperatury ciała
stosowania rodków
chemicznych
Ustalenie okresu
płodno ci na
podstawie wygl du
luzu wytwarzanego
przez szyjk macicy
Ustalenie dni
płodnych dzi ki
poł czeniu metod
owulacyjnej i
termicznej
Sztuczne
Niszczenie
Niewielki wpływ na
plemników na skutek funkcjonowanie
reakcji chemicznych organizmu
Zahamowanie
Reguluje cykl
rozwoju komórek
miesi czkowy,
jajowych lub
wysoka skuteczno
zapobieganie
zagnie d eniu si
zarodka
Zapobieganie
Brak wpływu na
przedostaniu si
funkcjonowanie
plemników do dróg
organizmu,
rodnych kobiety
zapobiega zara eniu
niektórymi
Wady
Trudno ci w
ustaleniu dni
płodnych podczas
nieregularnego cyklu
miesi czkowego
Mog powodowa
uczulenia lub
podra nienia
U niektórych kobiet
mo e wywoływa
nadci nienie,
choroby serca oraz
uszkodzenie w troby
Mog ulega
uszkodzeniu
chorobami
DZIAŁ: ZDROWIE A CYWILIZACJA
TEMAT: POJ CIE ZDROWIA I CHOROBY.
Zdrowie – to stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego.
Równowag organizmu mo na podj dzi ki profilaktyce, czyli działaniom maj cym
zapobiec chorobom.
Choroba – zakłócenie równowagi w organizmie, objawiaj ce si złym samopoczuciem
fizycznym, psychicznym i społecznym.
Na utrzymanie zdrowia wpływaj ;
1. tryb ycia, czyli sposób od ywiania, aktywno fizyczna, czas pracy i wypoczynku
2. rodowisko ycia , czyli czysto powietrza wody, gleby, a tak e warunki do nauki i
pracy
3. czynniki dziedziczne, czyli wcze niejsze wyst powanie choroby w rodzinie
4. słu ba zdrowia
ZDROWIE FIZYCZNE – TO PRAWIDLOWA PRACA WSZYSTKICH NARZ DÓW
ORGANIZMU
Jego utrzymanie zapewni :
1. higiena osobista
2. Sposób od ywiania
3. aktywno fizyczna – uprawianie sportu i długie spacery
ZDROWIE PSYCHICZNE – zadowolenie z ycia i wykonywanej pracy
Jego utrzymanie zapewni :
1. unikanie stresów
2. brak kłopotów
3. nie zadr czanie si złymi wspomnieniami
4. odpowiedni rozkład zaj
ZDROWIE SPOŁECZNE – to dobre stosunki z innymi lud mi
Jego utrzymanie zapewni :
1. wsparcie rodziny
2. grono przyjaciół
3. rozmowa z kim bliskim jest najlepszym sposobem na przezwyci enie kłopotów i
walk ze stresem.
4. yczliwo wobec innych
W obecnych czasach utrzymanie zdrowia staje si coraz trudniejsze. Dlatego na całym
wiecie istniej organizacje zajmuj ce si ochron zdrowia.(str,210)
• WHO – wiatowa Organizacja zdrowia, podejmuje działania na rzecz ochrony
zdrowia i zwalczania epidemii chorób zaka nych
•
UNICEF – Fundusz Narodów Zjednoczonych, organizuje dzieciom pomoc w
zakresie wy ywienia, ochrony zdrowia oraz rozwijania o wiaty
• Czerwony Krzy – zajmuje si ochron zdrowia i ycia ludzkiego
• FAO – Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wy ywienia i
Rolnictwa – zajmuje si koordynowaniem polityki poszczególnych pa stw w
zakresie wy ywienia i rolnictwa oraz walki z głodem
• UNESCO – Organizacja narodów Zjednoczonych do spraw O wiaty, Nauki i
Kultury, podejmuje działania na rzecz współpracy mi dzynarodowej w
dziedzinie kultury i nauki
• Czerwony Półksi yc – te same zadania, co Czerwony Krzy , ale organizacja
zało ona przez kraje, w których dominuje islam.
TEMAT: CHOROBY CYWILIZACYJNE I ZAKA NE.
CHOROBY ZAK NE – to choroby przenoszone z jednego organizmu na inny, mo na si
zarazi od innego człowieka lub zwierz cia
Czynni chorobotwórczy
Wirusy
Bakterie
Grzyby
Pierwotniaki (protesty)
Paso yty (płazi ce, nicienie)
Priony
Przykłady chorób
Grypa, AIDS, w cieklizna, ospa wietrzna,
ró yczka, winka, opryszczka, kleszczowe
zapalenie mózgu, Heinego – Medina,
opryszczka, półpasiec, odra
Gru lica, cholera, błonica, krztusiec,
rze czka, kiła, zapalenie płuc, dur brzuszny,
zapalenie gardła, płuc, angina, czerwonka
bakteryjna, zatrucia pokarmowe, ró a, tr d
Grzybica stóp, łupie pstry
Toksoplazmoza, rz sistkowica
Wło nica, glistnica, tasiemczyca, owsica,
Choroba Creutzfeldta – Jacoba, choroba
w ciekłych krów9U zwierz t)
Priony – to zaka ne cz stki białka o budowie prostszej od wirusów, wywołuj choroby mózgu
ko cz ce si mierci ; aktywno prionów po wnikni ciu do układu nerwowego polega na
przekształceniu normalnych cz steczek białka w priony.
DROGI ZAKA ENIA
Droga przenoszenia choroby
Kropelkowa (wraz z
powietrzem przez układ
oddechowy) np. grypa,
zapalenie płuc
Pokarmowa, np. Heinego –
Medina, dur brzuszny
ródła zaka enia
Kropelki luzu wydzielane
podczas kaszlu i kataru
Zanieczyszczona woda,
brudne owoce i warzywa,
zaka one mi so
Sposoby na unikanie
zaka enia
Ograniczenie kontaktów z
chorymi
Staranne mycie owoców i
warzyw przed spo yciem,
picie wył cznie
przegotowanej wody, mycie
r k przed posiłkiem, jedzenie
Płciowa, np. kiła, AIDS
Kontakty płciowe
Poprzez krew/poprzez rany
w skórze /uk szenie przez
zwierz ta np. t ec, AIDS,
wirusowe zapalenie w troby
typu B, w cieklizna,
borelioaz
Transfuzja zaka onej krwi,
uk szenie przez paso ytnicze
zwierz ta, np. wszy lub
kleszcze przenosz ce
drobnoustroje
chorobotwórcze,
zanieczyszczone strzykawki,
zaka one rany
Dotkni cie skóry chorego,
u ywanie wspólnych
przedmiotów, takich jak:
po ciel, r czniki, szczotki do
włosów czy no yczki
Przez kontakt bezpo redni
mi sa zbadanego przez
weterynarza
Wierno jednemu
partnerowi
Kontrola krwi przeznaczonej
do transfuzji, u ywanie
jednorazowych igieł i
strzykawek, odpowiedni
ubiór, stosowanie rodków
odstraszaj cych owady
Codzienne mycie całego
ciała, stosowanie wył cznie
osobistych rodków higieny
CHOROBY CYWILIZACYJNE – pojawiły si wraz z rozwojem cywilizacji, choruje na nie
wiele osób, zwane równie społecznymi, wynikaj z niewła ciwego trybu ycia, braku ruchu i
niewła ciwego od ywiania, ska enia rodowiska
S to :
1. choroby układu kr enia, takie jak mia d yca, nadci nienie, otyło
2. wady kr gosłupa- rozwijaj si na skutek siedz cego trybu ycia
3. alergie – choroba powoduj uruchomienie reakcji obronnej w sytuacji kontaktu z
substancjami niegro nymi dla zdrowia człowieka
4. stres – przyczynia si do zm czenia organizm
5. nerwice – choroby niszcz ce zdrowie psychiczne
6. NOWOTWORY – to skupienia zmienionych komórek organizmu, które rosn i
dziel si w bardzo szybkim tempie, nasz organizm nie jest w stanie kontrolowa ani
zahamowa tego procesu, nowotwory zu ywaj du o energii i zabieraj pokarm
zdrowym komórkom , dlatego prowadz do wyniszczenia i mieci organizmu.
Przyczyny: substancje chemiczne zawarte we wdychanym powietrzu i spo ywanej
wodzie, palenie tytoniu, promieniowanie UV. Najcz ciej rozwijaj si nowotwory
płuc, jelita grubego, oł dka, u kobiet rak piersi, u m czyzn prostaty.
TEMAT: UZALE NIENIA- NIKOTYNIZM, ALKOHOLIZM, NARKOTYKI
U YWKI; ALKOHOL, PAPIEROSY, NARKOTYKI, KAWA, HERBATA
S to substancje , które nie maj warto ci od ywczej , lecz wywieraj siny wpływ na
organizm i prowadza do uzale nie .
Przyjmowanie coraz wi kszej liczby u ywek mo e przerodzi si w nałóg, czyli uzale nienie.
NIKOTYNIZM
Tyto jest rodkiem słu cym do wyrobu np. papierosów. Zawiera wiele niebezpiecznych
zwi zków:
• Tlenek w gla- utrudnia oddychanie, powoduje nowotwory i choroby serca
• Substancje smoliste – nowotwory
•
Nikotyna- nowotwory, zw a naczynia krwiono ne, nadci nienie, powoduje
uzale nienie
Wszystkie te zwi zki obni aj sprawno fizyczn i umysłow . U kobiet w ci y zakłócaj
rozwój płodu.
Bierne palenie – wdychanie dymu przez osoby niepal ce, co nara a je na te same schorzenia ,
co palaczy.
ALKOHOLIZM –
Alkohol to napój , który posiada wła ciwo ci odurzaj ce. Powoduje uszkodzenia narz dów
wewn trznych, głównie marsko ci w troby – objawy –brak apetytu, mdło ci, silne bóle
w troby, układu nerwowego (kłopoty z utrzymaniem równowagi, poprawnym mówieniem i
prawidłowym widzeniem) i krwiono nego. Ponadto spo ywanie alkoholu znacznie osłabia
zdolno ci umysłowe (kłopoty z zapami tywaniem najprostszych rzeczy), zakłóca wzrost i
rozwój organizmu (szczególnie gro ny dla ludzi młodych).
Spo ywanie du ych ilo ci alkoholu mo e doprowadzi do uzale nienia zwanego
alkoholizmem. Człowiek przestaje wtedy kontrolowa swoje zachowanie, staje si
agresywny, krzywdzi innych. Zawarto alkoholu we krwi mierzy si w promilach, 4 promile
to dawka zagra aj ca yciu. Alkoholizm jest nieuleczalny.
NARKOMANIA
Narkotyki s zwi zkami chemicznymi wytwarzanymi przez człowieka bardzo silnie wpływaj
na układ nerwowy. Prowadz do szybkiego uzale nienia i uszkadzaj wiele narz dów,
głównie mózg, w trob , nerki, naczynia krwiono ne. Maj te bardzo zły wpływ na zdrowie
psychiczne, działaj pobudzaj co lub powoduj senno i ot pienie.
Kiedy mija działanie u ywki, człowiek ma poczucie samotno ci, odczuwa l k, cz sto zmienia
mu si nastrój, dlatego jest w stanie zrobi wszystko, by uzyska pieni dze na kolejn dawk
narkotyku.
MŁODZI LIUDZIE SI GAJ PO U YWKI, ABY POPRAWI SOBIE NASTRÓJ,
ZAIMPONOWA INNYM.
Aby unikn uzale nienia nigdy nie si gaj po u ywki, , stanowczo odmawiaj! Prowadz
one do przedwczesnej mierci.