V REPUBLIKA FRANCUSKA (wstęp)

Kazimierz Michał Ujazdowski
V REPUBLIKA FRANCUSKA.
IDEE, KONSTYTUCJA, INTERPRETACJE
V Republika Francuska może być przedmiotem zainteresowania z kilku
powodów. Jej powstanie było bowiem rzadkim w historii przypadkiem
„zwycięstwa idei nad rzeczywistością”, doświadczeniem uformowania ustroju
na podstawie oryginalnych koncepcji ustrojowych Charlesa de Gaulle’a i jego
współpracowników. Wybitny francuski prawnik Georges Vedel pisał
o wyjątkowym znaczeniu czynnika woluntarystycznego (facteur volontariste)
w powstaniu V Republiki1. De Gaulle dał przykład polityki przekraczającej
horyzont celów doraźnych i skoncentrowanej na budowie dobrych instytucji,
dzięki którym Francja przezwyciężyła własną słabość ustrojową. To bardzo
wymowne, że pierwszy rozdział Pamiętników nadziei nosi tytuł „Instytucje”2.
Co ciekawe, polityka instytucjonalna w jego koncepcji miała być właściwą
reakcją na „galijską skłonność do podziałów”, będącą zasadniczą wadą
narodową Francuzów [Ch. De Gaulle, Przemówienie w Bayeux –
prezentowane w niniejszej antologii, s. 77]. Instytucjonalizm, czyli
przekonanie, że nawet najlepsza polityka jest bezradna w sytuacji braku
dobrych instytucji, był też cechą charakterystyczną myśli ustrojowej Michela
Debre, bliskiego współpracownika de Gaulle’a i z pewnością architekta numer
dwa konstytucji V Republiki oraz jej głównego redaktora3. W tekście
Konstytucyjny problem Francji, napisanym jeszcze w czasach działalności
w Resistance, dowodził on, że „doświadczenie pokazuje, że sukces wielkich
polityk i wartość mężów stanu zależą w duże mierze od instytucji” [Michel
Debre, Konstytucyjny problem Francji, s. 141].
Dzieło ustrojowe de Gaulle’a nie miało wcześniej odpowiednika w żadnym
utrwalonym dotąd systemie politycznym. Od chwili powstania, V Republika
nastręczała trudności interpretacyjnych, zniosła bowiem supremację
parlamentu i stworzyła silną prezydenturę jako ośrodek przywództwa
państwowego. Jednocześnie zachowała parlamentarną odpowiedzialność
rządu, będącą podstawową przesłanką istnienia ustroju parlamentarnego. Nie
mogła być zakwalifikowana ani jako ustrój prezydencki, ani parlamentarny.
Francja była pierwszym dużym państwem, które wprowadziło instytucje
demokracji bezpośredniej z zamysłem podejmowania w tej formie decyzji
istotnych dla wspólnoty państwowej. Do 1970 roku V Republika wiodła prym
pod względem liczby referendów przeprowadzonych w kwestiach kluczowych4.
Pośród dużych państw Zachodu Francja jest nadal jedynym krajem
odwołującym się stale do tej instytucji. Trzeba też zauważyć nowatorstwo
obecnego w konstytucji z 1958 roku referendum ustawodawczego,
oznaczające uchwalenie wprost ustawy w drodze referendum. Nowa
konstytucja wprowadziła unikatowy (odmienny od Kelsenowskiego) model
kontroli konstytucyjności ustaw i prekursorską we wspólnotach europejskich
procedurę kontroli konstytucyjności zobowiązań międzynarodowych przed
ratyfikacją (art. 54 Konstytucji). Wreszcie nie można zapomnieć o dziele
1. G. Vedel, Le hasard et necesssite, „Pouvoirs” 1989, nr 50, s. 15-30.
2. Ch. De Gaulle, Memoires d’espoir, 2 volumes, Plon, 1970-71.
3. Na instytucjonalizm myśli Michela Debre zwrocił uwagę Silvano Armotario, autor najnowszej pracy poświęconej jego
koncepcjom konstytucyjnym. S. Armotario, La pensee politique et constitutionnelle de Michel Debre, L.G.D.J., 2006.
4 A. Antoszewski, R. Herbut, Demokracje zachodnioeuropejskie, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1997, s. 258
Michela Debre i jego współpracowników z Conseil d’Etat – oryginalnym
francuskim modelu zracjonalizowanego parlamentaryzmu.
Analiza narodzin V Republiki pozwala także na wyjaśnienie sensu francuskiej
tradycji republikańskiej, jej ciągłości, możliwości wewnętrznej odnowy
i konieczności respektowania idei suwerenności narodu przez rzeczników
zmian ustrojowych. Wyrazem ciągłości francuskiej tradycji prawnej są wciąż
nowe interpretacje tez wielkich klasyków, Monteskiusza i Rousseau oraz ich
znaczenie w reformowaniu konstytucji.
Interesującym aspektem ukształtowania V Republiki jest również kreatywna
rola elit prawniczych w procesie zmiany konstytucji, zważywszy na szczególny
udział w nim zespołu młodych prawników z Conseil d’Etat, skupionego wokół
Michela Debre, a także umocnienie pozycji ustrojowej samej Conseil d’Etat,
która w 1958 roku uzyskała ponownie status konstytucyjny, określony
wcześniej w konstytucji II Republiki.
Badanie procesu formowania się i ewolucji V Republiki ma walor uniwersalny,
pozwala bowiem na identyfikację warunków, w jakich następuje pożyteczna
dla państwa zmiana ustrojowa mająca cechy trwałości. Decydujące znaczenie
ma posiadanie pozytywnej wizji ustrojowej, przywiązanie do budowy dobrych
instytucji jako czynnika modernizacji państwa oraz tworzenie konstytucji
w perspektywie kilku pokoleń. Wypada zwrócić uwagę na zdolność do reformy
instytucji w ramach respektowania ciągłości tradycji republikańskiej
i republikańskich pojęć prawnych, na unikanie rozwiązań skrajnych
i zachowanie równowagi ustrojowej. Badanie kształtowania się V Republiki
ukazuje również inne walory: wnikliwą analizę wad ustrojowych,
„odwoływanie się do mistrzów”, czyli kumulowanie doświadczeń wielu
generacji prawników i polityków, umiejętność krytycznego korzystania
z wzorców zagranicznych i, co nie mniej istotne, odrzucenie konstruktywizmu
sugerującego myślenie o ustroju idealnym. To właśnie z tym błędem
polemizował de Gaulle w końcowym fragmencie przemówienia w Bayeux
przywołując zalecenie Solona. Osobnym przedmiotem refleksji prawników
i politologów jest praktyka ustrojowa i ewolucja V Republiki, która musiała
sprostać wielkim wyzwaniom: kryzysowi algierskiemu, wydarzeniom maja
1968 roku, przekształceniom politycznym po odejściu prezydenta de Gaulle’a,
decentralizacji oraz intensywnej integracji europejskiej. Co dało V Republice
silną legitymację i decydowało o żywotności? Czy po 52 latach istnienia
zachowała swoją pierwotną specyfikę? W jaki sposób odpowiedziała
na procesy o powszechnym zasięgu, jakimi były integracja europejska, wzrost
roli prawa i coraz silniejsza pozycja sądów konstytucyjnych? Będę miał wielką
satysfakcję, jeśli lektura tekstów zawartych w antologii przybliży czytelników
do odpowiedzi na te pytania. Mam nadzieję, że zgromadzone dokumenty
rzucą nowe światło na idee tworzące V Republikę, jej oryginalność i trwałość.
Jestem przekonany, że zrozumienie fenomenu specyfiki i żywotności
V Republiki nie jest możliwe bez odczytania tekstów zawierających idee
założycielskie oraz tekstów interpretacyjnych. Stąd przekonanie o potrzebie
wieloaspektowej i całościowej publikacji zawierającej źródła doktrynalne,
tekst Konstytucji V Republiki i wypowiedzi prezydentów, którzy
w największym stopniu kształtowali praktykę ustrojową Francji. Antologia
składa się z trzech części. W pierwszej znajdują się teksty zawierające idee
ustrojowe sformułowane przez Charlesa de Gaulle’a, Rene Capitanta,
Raymonda Carre de Malberga, Michela Debre i Andre Tardieu. Po dokładnych
badaniach wybrałem prace, które w sposób zasadniczy. Część druga zawiera
wystąpienia de Gaulle’a i Michela Debre z okresu prac nad nową konstytucją,
prowadzonych od czerwca do września 1958 roku oraz tekst ustawy
konstytucyjnej z 3 czerwca 1958, której znaczenie nie zostało docenione
w polskich pracach o narodzinach V Republiki. W części trzeciej publikuję
nowe tłumaczenie Konstytucji Republiki Francuskiej z listą nowelizacji
i z adnotacjami o pierwotnej treści poszczególnych artykułów (na wzór
publikacji La Constitution francaise du 4 octobre 1958 après la revision
de juillet 2008, La Documentation Françoise, 2008.), co daje możliwość
śledzenia przekształceń instytucji konstytucyjnych. Część czwarta i ostatnia
składa się z wypowiedzi interpretacyjnych prezydentów V Republiki i bardzo
interesującego ze względu na metodę identyfikowania problemów
ustrojowych Raportu Komitetu Edouarda Balladura, poprzedzającego szeroką
nowelizację z lipca 2008 roku. Bibliografia zawierająca wykaz najważniejszych
tekstów źródłowych i literaturę poświęconą V Republice, obejmując pozycje
z dziedziny historii myśli politycznej i prawnej, prawa konstytucyjnego
i politologii, została zredagowana z troską o uwzględnienie najnowszych
pozycji naukowych, a więc także tych, które ukazały się po nowelizacji z lipca
2008 roku na łamach francuskich i polskich pism prawniczych
i politologicznych.