Stowarzyszenie Naukowe im. Stanis³awa Staszica

Transkrypt

cena: 10 zł (w tym VAT 0%)
Stowarzyszenie Naukowe im. Stanis³awa Staszica
Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska
Akademii Górniczo-Hutniczej
1 (8) • 2007
nr 1 (8) • 2007 r.
Spis treści • Contents
Jakub Jirásek, Jan Hrabálek
Złoża złota w Czechach – przeszłość, teraźniejszość, perspektywy .................................. 7
Gold Deposits in the Czech Republic – Past, Present and Future
Piotr Strzeboński, Tadeusz Słomka
Kaskady Rodła atrakcją geoturystyczną Beskidu Śląskiego . ............................................21
The Rodło Cascades as a geotouristic attraction of the Silesian Beskid Mts.
Anna Waśkowska-Oliwa, Jan Golonka, Piotr Strzeboński
Czarna kreda fliszu morawskiego . ..................................................................................... 29
The Black Cretaceous of the Moravian Flysch
Ewa Król, Andrzej Paulo
Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa
na potrzeby planowania turystyki
i zagospodarowania przestrzennego gminy Solec-Zdrój ....................................................37
Nature and landscape valorization of the Solec-Zdrój commune
for tourism planning and land-use management
Maciej Pawlikowski
Skalne formy wietrzenne czy megalityczne rzeźby?
Deir ei-Bahari. Górny Egipt . ................................................................................................59
Weathered rocky forms (?) or megalithic sculptures (?)
Deir el – Bahari. Upper Egypt
(Geoturism)
jest czasopismem naukowym Stowarzyszenia Naukowego im. Stanisława Staszica, wydawanym wspólnie z Wydziałem
Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska Akademii Górniczo-Hutniczej, ukazującym się jako kwartalnik w kolejnych
zeszytach.
adres e-mailowy: [email protected]
Redaguje zespół w składzie:
Tadeusz Słomka (redaktor naczelny), Marek Doktor (sekretarz), Mariusz Szelerewicz (redaktor techniczny),
Jan Golonka, Andrzej Joniec, Alicja Kicińska-Świderska, Wojciech Mayer, Paweł Różycki, Elżbieta Słomka
Rada Redakcyjna:
Tadeusz Burzyński, Janusz Dąbrowski, Henryk Jacek Jezierski, Anna Nowakowska,
Krystian Probierz, Pavol Rybar, Tadeusz Słomka, Antoni Tajduś, Janusz Zdebski
Adres Redakcji:
Akademia Górniczo-Hutnicza,
Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska,
Katedra Geologii Ogólnej, Ochrony Środowiska i Geoturystyki;
al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków
Na ten adres należy wysyłać rękopisy, korekty i wszelką korespondencje dotyczącą redagowania pisma.
Skład i łamanie: Firma Rysunkowa Szelerewicz,
Druk: Drukarnia Leyko
Wydano ze środków Stowarzyszenia Naukowego im. Stanisława Staszica
z pomocą finansową Rektora Akademii Górniczo-Hutniczej i Wydziału Geologii Geofizyki i Ochrony Środowiska
© Copyright by Stowarzyszenie Naukowe im. Stanisława Staszica, Kraków 2007
PL ISSN 1731-0830
Nakład 1000 egz.
www.geoturystyka.pl
Geoturystyka 1 (8) 2007: 7-20
Złoża złota w Czechach
– przeszłość, teraźniejszość, perspektywy
Gold Deposits in the Czech Republic – Past, Present and Future
Institut geologického inženýrství, Hornicko-geologická fakulta, Vysoká škola báňská – Technická univerzita Ostrava,
17. listopadu 15/2172, Ostrava-Poruba, 708 00, Česká republika
[email protected], [email protected]
Niemcy
Wstęp
Polska
Złoto jest jednym z pierwiastków typowych dla metalogenii Masywu Czeskiego, głównej jednostki geologicznej na
terenie naszego kraju. Na jego obszarze znanych jest przeszło
tysiąc wystąpień tego metalu, jednakże zdecydowana większość z nich nie posiada charakteru złożowego.
Jako jeden z metali szlachetnych złoto było poszukiwane
już od prawieków, a jego wydobycie i wykorzystanie współtworzyło historię Czech. W kopalniach złota dokonano
wielu wynalazków technicznych, które popchnęły naprzód
rozwój górnictwa światowego i powiązanych z nim dziedzin.
Obecnie, jak już wielokrotnie bywało w przeszłości, nastał
w Czechach kolejny regres wydobycia tego metalu, prawdopodobne jest jednak, że nie będzie on ostateczny i oczekiwać
należy wznowienia eksploatacji na niektórych, szczególnie
perspektywicznych złożach. Z kolei pamiątki po eksploatacji
złota są ważnym świadectwem umiejętności naszych przodków i osiąganego postępu. Dlatego też bylibyśmy radzi
przypomnieć je w tym artykule i zaznajomić polskiego Czytelnika z najważniejszymi wśród nich. Są one zdecydowanie
godne uwagi wszystkich, którzy interesują się historią, górnictwem, geologią, mineralogią, czy też ogólnie przyrodą
nieożywioną.
Hradec
Praga Kralove
Jílové
u Prahy
Roudný
Kašperské Hory
Austria
Zlaté
Hory
Ostrava
Brno
Słowacja
Treść: Republika Czeska jest krainą dość bogatą w wystąpienia
i złoża złota, a historia ich wykorzystania sięga już epoki brązu
(IX–VIII w. p.n.e.). W średniowieczu do najważniejszych rejonów
złotonośnych należały Jílové u Prahy (całkowita produkcja około
10 t złota), Kašperské Hory (4 t) i Zlaté Hory (2,5 t), na przełomie
XIX i XX w. dołączył do nich Roudný u Vlašimi (6,8 t). W niniejszym
artykule krótko scharakteryzowano historię zagospodarowania
tych złóż, ich budowę geologiczną oraz stan obecny. Opisane
zostały obiekty związane z górnictwem, które pomimo zakończenia
wydobycia wciąż godne są zainteresowania. Żadne ze złóż złota
na terenie Czech nie jest obecnie eksploatowane, jednakże znane
są ekonomicznie interesujące zasoby, zwłaszcza w złożach Čelina
– Mokrsko (około 90 t złota) oraz Kašperské Hory (zapewnie do
100 t złota z towarzyszącymi rudami wolframu).
Słowa kluczowe: górnictwo, złoto, Jílové u Prahy, Roudný,
Kašperské Hory, Zlaté Hory, masyw czeski
Abstract: The Czech Republic represents an area quite rich in
occurrences and deposits of gold. The history of their utilisation
dates back as early as the Bronze Age (9th - 8th century B.C.). In
the Middle Ages, Jílové by Praque (total production of about 10
t of Au), Kašperské Hory (4 t) and Zlaté Hory (2.5 t) belong ed to
the most significant gold-bearing districts; at the turn of the 20th
century, the deposit of Roudný near Vlašim (6.8 t) appeared. In
the article, the history, geological setting and existing conditions
of the deposits are briefly characterised. Attention is paid to
objects which are attractive from the mining point of view and
which, in spite of mining termination, are still worth visiting. At
present, there is not any gold deposit being mined in the Czech
Republic; however, economically interesting reserves are known
especially from the deposits of Čelina – Mokrsko (about 90 t of
Au) and Kašperské Hory (perhaps up to 100 t of Au accompanied
by tungsten ores).
Key words: mining, gold, Jílové near Prague, Roudný, Kašperské
Hory, Zlaté Hory, Bohemian Massif
Fig. 1. „Hradecká złota ósemka“, znalezisko z Hradec Králové.
Młodsza epoka brązu (kultura łużycka). Wielkość 12,5 × 9 cm,
waga 77 g. Zbiory Muzeum Wschodnich Czech w Hradec Králové, Oddział Archeologiczny, fot. J. Jirásek, 2006 • The so-called
“Hradec Golden Eight”, artefact from Hradec Králové, Late Bronze
Age (Lusatian Culture). Size: 12.5 × 9, weight: 77 g. Archaeological
Section of the Museum of East Bohemia in Hradec Králové, photo
by J. Jirásek, 2006
Złoża złota w Czechach – przeszłość, teraźniejszość, perspektywy
Najważniejsze ośrodki górnictwa
Historia eksploatacji
Pomimo dużej liczby zbadanych i zagospodarowanych
złóż złota tylko z niewielu z nich osiągnięto w przeszłości
całkowite wydobycie ponad 1 t metalu. Dokładniej omówione zostaną cztery najważniejsze obiekty pod względem
wielkości wydobycia (ich położenie pokazano na Fig. 2).
Gwoli ścisłości trzeba dodać, że przez wzgląd na ilość odzyskanego złota (około 16,5 t) największym złożem szeroko
rozumianego Masywu Czeskiego jest Złoty Stok, znajdujący
się jednak już na terenie Polski.
Najstarsze złote przedmioty znalezione na terenie Czech
pochodzą z młodszej epoki kamienia – neolitu. Podobnie, jak
w przypadku młodszych przedmiotów z epoki brązu (Fig. 1),
nie można określić ich pochodzenia. Pierwsze, archeologicznie
udokumentowane ślady górnictwa datowane są na IX–VIII
stulecie p.n.e. i dotyczą płukania złota z osadów rzeki Otavy
w południowych Czechach. Pierwszy okres rozkwitu produkcji nadchodzi w młodszej epoce żelaza (V–I w. p.n.e.) wraz
z celtyckim plemieniem Bojów, którzy intensywnie wypłukiwali złoto z osadów rzecznych i potoków niemal na całym
obszarze dzisiejszego państwa. Po prawie tysiącletnim spadku
zainteresowania złożami złota przychodzi kolejna fala poszukiwań. Ponieważ większość rozsypisk jest już wyczerpana,
w XII i XIII w. następuje przejście do eksploatacji złóż pierwotnych. Średniowieczny „boom“ kończy się jednak z początkiem XV stulecia, kiedy pojawiło się szereg problemów,
związanych z wyeksploatowaniem najbogatszych, przypowierzchniowych części złóż, czerpaniem wody, a także długim
okresem wojen husyckich, w trakcie których dochodziło do
rabowania bogatych miast górniczych. Kopalnie w większości
opustoszały i pomimo kolejnych, dość licznych prób wznowienia wydobycia, nie osiągano już dawniejszych rezultatów,
a większość projektów była po prostu nierentowna.
Współczesna historia wydobycia rud złota datuje się od
końca XIX w., kiedy to z sukcesem oddano do eksploatacji
kopalnię na Roudnym. Z końcem XIX i początkiem XX
stulecia ze zmiennym szczęściem wznowiono wydobycie
także w innych starych kopalniach. Ostatnim etapem wydobycia była powojenna eksploatacja złoża złota Jílové u Prahy
(1958–1968), złoża złota i antymonu Krásná Hora nad Wełtawą (1983–1992) oraz polimetalicznego złoża Zlaté Hory
(produkcja złota w latach 1988–1994). Wykonano także kilka obszernych projektów określających prognozy występowania złota na terenie naszego kraju, podsumowanych
w monografii Morávka i in. (1992).
Według poglądów różnych autorów, na obszarze dzisiejszej
Republiki Czeskiej w całym okresie eksploatacji wydobyto
od 22 do 56 t złota ze złóż rozsypiskowych oraz 39 t ze złóż
pierwotnych, co daje łącznie około 61–95 t metalu (Morávek,
1980). Zróżnicowanie wydobycia w najważniejszych okręgach i okresach przedstawiono w tab. 1.
Fig. 2. Lokalizacja najważniejszych, opisanych w tekście złóż złota
• Position of most significant gold deposits described in the text
Jílové u Prahy
Lokalizacja
20 km na południe od Pragi, Środkowoczeski Kraj
Historia
Rejon jílovski uznać należy za historycznie najważniejszy
obszar złotonośny w Czechach. Na powierzchni 35 km 2
znajduje się tutaj 20 km2 lejów (tzw. pingi) i hałd, około 3000
wyrobisk górniczych o zasięgu głębokościowym do 400 m,
a także 8 km sztolni odwadniających.
Według pośrednich danych tradycja płukania złota sięga
prawdopodobnie późnego okresu lateńskiego (VI–V w. p.
n.e.). O produkcji monet i klejnotów ze złota świadczą znaleziska archeologiczne na pobliskim oppidium celtyckim
Závist u Zbraslavi.
Kolejny etap prac należy wiązać z zasiedleniem Jílovego
w X–XII stuleciu n.e., choć pierwsze pisemne wzmianki
świadczące o płukaniu rud złota pochodzą dopiero z roku 1392.
Szczytowy okres eksploatacji górniczej złota przypada właśnie
na XIII–XIV wiek, kiedy Czechy były jednym z głównych
ośrodków produkcji złota w Europie, a Jílové było już znanym
centrum górnictwa. Za nadzwyczajnym rozwojem rejonu
stało kilka czynników, takich jak wysoka cena i zużycie złota,
anomalne zagęszczenie żył rudnych ze złotem rodzimym
Tab. 1. Historyczne wydobycie złota z najważniejszych złóż pierwotnych w Czechach (wg Morávka, 1980, zmodyfikowane) • Historical
gold mining statistics in the most significant primary deposits of the
Czech Republic (after to Morávek, 1980, modified)
złoże/rejon
deposit/region
Jílové u Prahy
Roudný
Śląsk ogółem/Silesia total
Kašperské Hory
Nový Knín i okolice/
Nový Knín and vicinity
Krásná Hora nad Vltavou
wydobycie/production (t Au)
do/until
XX w.
10,0
1,0
4,0
4,0
3,0
XX w.
1,1
5,8
0,9
0,1
razem/
total
11,1
6,8
4,9
4,0
3,1
2,5
0,4
2,9
(częstokroć widocznym makroskopowo), wychodnie bogatych
ciał rudnych na powierzchnię oraz korzystne położenie geograficzne w środkowej części kraju, blisko Pragi. Tutejszym
górnictwem od początku zajmowali się przeważnie górnicy
i handlowcy niemieccy oraz niemal wszystkie bogate rody
praskich patrycjuszy. W roku 1325, z inicjatywy Jana Luksemburskiego, rozpoczęto w praskiej mennicy bicie czeskich
złotych dukatów (florenów), które wykorzystywano głównie
w płatnościach zagranicznych. Jest wielce prawdopodobne, że
z jílovskiego złota wykonano w roku 1346 koronę Św. Wacława, noszoną od tej pory przez królów czeskich. W roku 1350
stało się Jílové miastem królewskim. Z końcem lat 50. XIV w.,
jeszcze za czasów Karola IV, kończy się wszak okres koniunktury górniczej. Niedobór złota w mennicy doprowadził w latach
90. do zaprzestania bicia dukatów. Przyczynami powstałej
sytuacji było wyczerpanie zasobów w rezultacie intensywnej
eksploatacji oraz zatopienie w latach 60. XIV w, wskutek naturalnych katastrof, najbardziej produktywnych kopalń w
obrębie šlojířskiej strefy żylnej. Prace górnicze na głębokościach
260–400 m były też bardzo trudne pod względem technicznym
i ekonomicznym. Produkcja złota w XIV stuleciu jest oceniana
na 65–90 kg rocznie, zachowały się także relacje o tzw. bonanzach, zawierających do kilkuset kilogramów złota.
W okresie wojen husyckich miasto i okolicę opuścili przede wszystkim niemieccy górnicy i mieszczanie. Kopalnie
opustoszały, a rozkwitłe uprzednio królewskie miasto zubożało tak, że w następnych stuleciach miało głównie rolniczorzemieślniczy charakter. Od XV w., pomimo licznych prób,
nie udało się podźwignąć kopalń na dawny stopień rozwoju.
Prace były kosztowne i zmierzały do odwodnienia kopalń,
eksploatowano resztki okruszcowanych partii żył w starych
wyrobiskach oraz przeszukiwano stare hałdy. Według niepełnych danych łączną produkcję rejonu w XVI–XIX w.
należy ocenić na 250–300 kg złota.
Najnowszy okres poszukiwań powierzchniowych i górniczych trwał aż do roku 1968. W latach 1958–68 wyeksploatowano 420 tys. t rudy, w tym 1133 kg złota. Ostatni etap
wydobycia i produkcji złota zakończył się w 1968 r., głównie
z powodu niskich w tym czasie cen metalu. Cztery lata po
zamknięciu kopalni cena złota wzrosła jednak na tyle, że ruch
przedsiębiorstwa mógł by być kontynuowany, wliczając w to
ukończenie poszukiwań (Litochleb, 1998).
Geologia
Podstawową jednostką geologiczną rejonu jest tzw. strefa
jílovska. Jest to pas skał wulkaniczno-osadowych górnego
proterozoiku, dotknięty kilkoma fazami fałdowań i metamorfizmu. Omawiane skały wykazują wiele podobieństw do
pasów zieleńcowych w obrębie tarcz archaicznych, które na
świecie zawierają duże i znane złoża złota (np. Abitib w Kanadzie, Kalgoorlie w Australii). Ten skomplikowany, zdeformowany licznymi uskokami kompleks skał sąsiaduje z granitoidami plutonu środkowoczeskiego, który intrudował
w obszarze na wschód od strefy jílovskiej. Obecnie strefa ta
ma długość 70 km, szerokość do 5 km i zawiera kilka ważnych
złóż złota. Jílovski rejon rudny jest zlokalizowany w najszerszej części strefy.
Okruszcowanie jest związane ze złotonośnymi żyłami
kwarcowymi oraz równoległymi do nich strefami. Grubość
żył rzadko przekracza 1 m, wahając się zazwyczaj w zakresie
15–50 cm, jednak ich długość dochodzi nawet do 5 km.
Średnia zawartość metalu w okruszcowanych częściach żył
zmienia się w zakresie 4–10 g/t. W zachodniej części rejonu
wydobywano w przeszłości uboższe rudy sztokwerkowe
o średniej zawartości złota 2,5–4 g/t. Znane jest także impregnacyjne okruszcowanie w granitach albitowych z niską
zawartością złota (rzędu 1–2 g/t).
Pod względem mineralogicznym rejon jílovski należy do
najbardziej obfitych złóż złota na terenie Czech. Oprócz złota
wysokiej czystości (zwykle około 945/1000) i pospolitych
siarczków (piryt, pirotyn, arsenopiryt itp.) występuje w złożu
(miejscami obficie) cały rząd rzadszych minerałów rudnych,
takich jak tetradymit Bi2Te3S, tellurobismutyt Bi2Te3, calaveryt
AuTe2, petzyt Ag3AuTe2, hessyt Ag2Te oraz coloradoit HgTe.
Tutejsze okazy intensywnie żółtego złota osiągały w przeszłości szczególnych rozmiary i są ozdobą kolekcji mineralogicznych w krajowych i zagranicznych muzeach (Fig. 3). Wśród
minerałów nierudnych przeważa kwarc, miejscami występują
węglany (Morávek, Litochleb, 2002).
Stan współczesny
Obfitość pamiątek po wydobyciu złota w okolicy Jílovégo związana jest ze szczególną pozycją pośród innych złóż
czeskich. Na pierwszym miejscu należy wymienić Muzeum
Regionalne, które specjalizuje się w złocie (http://www.
muzeumjilove.cz) i niewątpliwie godne jest zwiedzenia przez
wszystkich zainteresowanych historią i geologią. Znajduje
się ono przy rynku, w kamienicy Mince (Moneta), gdzie do
roku 1420 miał siedzibę urząd górniczy. Później, przez
krótki czas, jej właścicielem był znany alchemik Edward
Kelley (1555–1597). W muzeum można znaleźć unikalne
okazy złota z Jílovégo i innych czeskich kopalń, a także
osobiście popróbować płukania złota (tylko w sezonie letnim). Z zabytków Jílovego na uwagę zasługuje ołtarz Panny
Marii (1755 r.) w kościele farnym Św. Wojciecha (z postaciami górników), jak również górniczy kościółek Bożego
Ciała na dzisiejszym cmentarzu.
Fig. 3. Dendrytowy agregat złota w żyłce kwarcowej. Wielkość17×15
mm. Kolekcja w Pawilonie Geologicznym VŠB-TU Ostrava, fot. J.
Jirásek, 2006 • Dendritic aggregate of native gold in vein quartz.
Size: 17×15 mm. Collections of Geological Museum of VŠB-TU
Ostrava, photo by J. Jirásek, 2006
Roudný
Na przegląd pamiątek w terenie najlepiej udać się ścieżką
dydaktyczną „Jílovské zlaté doly“ (Jilovskie kopalnie złota),
która zaczyna się i kończy przy kościele Św. Wojciecha,
a mierzy 4,5 km. Trasa wiedzie przez dwa najbardziej znane
strefy żył – šlojířską i kocourską. Można tu obejrzeć liczne
ślady po przedhusyckiej eksploatacji, ale i pozostałości ostatniego etapu górnictwa z lat 1958–1968. W połowie trasy
znajduje się odgałęzienie na drugą ścieżkę dydaktyczną, tym
razem jednokierunkową (długości także 4,5 km). Wiedzie ona
wąską doliną przez Dolní Studene aż do Žampachu i rzeki
Sázavy oraz kawałek w górę jej biegu. Na ścieżce znajduje się
turystycznie udostępniona sztolnia Św. Josefa (Fig. 4). Poniżej
znajduje się Kocourski Wiadukt – zabytek techniki – najwyższy kamienny most w środkowej Europie, wybudowany
w latach 1897–1900 i nadal wykorzystywany przez kolej.
Z kolei Žampach jest popularną miejscowością turystyczną
z przyjemnymi restauracjami, kończy się w nim także kanał
wodny długości 1,4 km prowadzący wodę do napędzania
urządzenia odwadniającego w Kamennym Přívozie.
Lokalizacja
11 km na południowy zachód od miasta Vlašim, Środkowoczeski Kraj
Historia
W okolicach złoża Roudný prawdopodobnie płukano
złoto już za czasów celtyckich. Złotonośne rozsypiska znajdowały się przede wszystkim na rzece Blanicy oraz jej dopływach, a ślady robót są nadal czytelne na przykład
w okolicy Smršťova lub Kamberka.
W średniowieczu zainteresowanie kopaczy złota przesunęło się na złoża pierwotne w rejonie wierchu Roudný. Z tego
okresu (1338 r.) pochodzi też pierwsza pisemna wzmianka
dotycząca wydobycia złota na Podblanicku. Wychodnie złotonośnych żył kwarcowych początkowo eksploatowano
sposobem odkrywkowym. W ten sposób powstały niektóre
pingi na północno-zachodnim stoku Roudnégo oraz większa
część tzw. Velkego obvalu (por. niżej) Materiał był następnie
przerabiany nad pobliskim potokiem. W późniejszym okresie
zostały zgłębione pierwsze szyby, a wydobycie postępowało
dalej sposobem głębinowym. Eksploatacja została przerwana najprawdopodobniej w czasie wojen husyckich. Ilości
złota odzyskanego w tamtych czasach nie można dokładnie
określić – szacunki wskazują na około 1 t.
Informacji o dalszym wydobyciu rud w tym miejscu brak
aż do XVIII w. Według zapisów praskiej mennicy z prac
wydobywczych w latach 1769–1804 odzyskano nieco ponad
21 kg złota. Złoże zostało następnie opuszczone z powodu
wyczerpania dostępnych wówczas zasobów rud w zagospodarowanych częściach złoża.
Prawie przez cały XIX w. kopalnia była nieczynna. Jednakże z końcem stulecia, dzięki prof. Františkowi Pošepnému
– twórcy czeskiej geologii złożowej, perspektywy złożowe
zostały ponownie oszacowane. W latach 1896–1901 berlińska
firma Stantien & Becke odzyskała z tutejszych rud niecałe
112 kg czystego złota. Po zmianie właścicieli kopalnia i zakład
przeróbczy zostały w 1903 r. doinwestowane i zmodernizowane, a w roku 1904 rozpoczęła się intensywna eksploatacja.
Początkowo wydobywano około 6 kg złota miesięcznie,
później wydobycie wzrosło i wahało się na poziomie około
30 kg (1905 r.). Kopalnia zatrudniała około 400 robotników,
a w roku 1930 osiągnęła głębokość 450 m. W okresie przed
I Wojną Światową Roudný dostarczał około 4/5 całkowitej
produkcji złota w Austro–Węgrzech. Największe wydobycie
osiągnięto w roku 1913, kiedy wyniosło ono 325 kg czystego
złota. W okresie wojny problem stanowił niedobór siły roboczej oraz izolacja angielskich właścicieli od wydarzeń w
kopalniach. Zarazem eksploatowano jedynie bogate partie
złoża, a nie inwestowano w dalsze rozpoznanie i rozwój
kopalni. Wreszcie, z uwagi na spadek światowych cen złota,
Fig. 4. Widok turystycznie udostępnionej sztolni Św. Josefa (Jílové u
Prahy), wydrążonej po biegu ukośnie zapadającej żyły złotonośnej.
Fot. J. Jirásek, 2006 • View of St. Joseph ‘s adit open to the tourists.
The adit was driven along the strike of steeply dipping gold-bearing
vein Photo by J. Jirásek, 2006
W ubiegłym roku miała być udostępniona turystycznie
także Nová Halířska sztolnia, wyrobisko poszukiwawcze z lat
1949–1950, na wschodnich obrzeżach Jílovégo. Wraz ze
sztolnią Św. Josefa, gdzie eksploatacja jest udokumentowana
co najmniej od początku XVIII stulecia, stwarza to interesujące możliwości urozmaicenia sobie pobytu v Jílovém poprzez
zwiedzenie podziemi. Obiema sztolniami zarządza Muzeum
Regionalne w Jílovém. Rozmaitość pamiątek oraz możliwości spędzenia czasu w Jílovém nadal czynią z niego najbardziej interesujący „złoty“ rejon Czech.
10
wydobycie stało się nierentowne i zostało na 9 miesięcy
przerwane. W połowie lat 20. XX w. właściciele odmówili
udzielenia środków potrzebnych na dalsze inwestycje,
a w roku 1929 kopalnia została odsprzedana. Nowa spółka
nie dysponowała jednak potrzebnym kapitałem inwestycyjnym i pomimo obiecanej pomocy czechosłowackiego rządu
eksploatacja zakończyła się w roku 1930.
Próby nowego rozpoznania geologicznego i wznowienia
wydobycia w latach 1934, 1939, 1941–1945 oraz 1946–1956
nie zakończyły się sukcesem. W trakcie prac poszukiwawczych prowadzonych od roku 1976 odkryto nową strefę
rudną z zasobami około 1 mln t rudy o średniej zawartości
złota 6 g/t. Znaleziono także żyły barytu grubości do 0,8 m
z zawartością srebra do 10 g/t. W latach 90. XX w. odrzucony został ostatni wniosek o koncesję na poszukiwania na
Roudném, przede wszystkim z powodu możliwości naruszenia środowiska naturalnego w przypadku ewentualnej eksploatacji (Zemek, 2001).
złoża jest przestrzennie ograniczona czterema stromymi
dyslokacjami: spągową, stropową, pavlínską oraz michalską. Nadają one ciału rudnemu kształt nieregularnego,
trójbocznego ostrosłupa. Ciało sięga prawdopodobnie do
dużej głębokości, ale udokumentowane jest do 510 m. Zapada ukośnie pod kątem 45–50º ku północnemu zachodowi,
jego długość wynosi 50–130 m, a miąższość 2–8 m (maksymalnie 20 m).
Ciało rudne jest utworzone przez jedną żyłę główną oraz
setki drobnych żyłek, które odgałęziają się od głównej struktury tworząc sztokwerk. Masa żylna jest masywna i drobnokrystaliczna albo też brekcjowata (gruboziarniste okruchy
bywają scementowane drobnokrystaliczną masą rudną).
Złotonośność sztokwerku jest bardzo zmienna. Partie bogate w złoto często zalegają w pobliżu struktur nieciągłych.
Najbogatsze próbki wykazywały często zawartości złota
rzędu nawet kilku tysięcy g/t (najwyższa stwierdzona zawartość w pojedynczej próbce to 10334,2 g/t), najczęściej średnia
zawartość metalu wahała się jednak w zakresie 4–28 g/t.
Od strony mineralogicznej złoże jest raczej ubogie. Głównym minerałem żył rudnych jest szary kwarc, któremu towarzyszą drobnokrystaliczny arsenopiryt, piryt i złoto. Złoto
ma stosunkowo niską czystość (652–667/1000), brakuje tellurków, a ilość siarczków jest bardzo niewielka. Z minerałów
płonych występują najczęściej dolomit, baryt i fluoryt.
Poglądy na genezę okruszcowania są zróżnicowane. Część
autorów wiązała jego utworzenie z powstaniem ortognejsów
Geologia
Pod względem geologicznym obszar Roudnégo należy do
Moldanubikum. Przeważającą skałą w złożu oraz jego najbliższym otoczeniu są paragnejsy biotytowe, iniekowane żyłami
aplitów i pegmatytów. Podrzędnie pojawiają się także kwarcyty, skarny i amfibolity.
Złoże Roudný stanowi nieregularny, bogato rozgałęziony
sztokwerk, który przechodzi w impregnacje. Główna część
Fig. 5. Plan sytuacyjny Roudného (Zemek, 2001, uproszczony). A: szyb Václav, B – laboratorium, C – budynek zarządu, D – hotel górniczy, E – stawy osadowe, F – sztolnia Mořic, G – pinga Zemanka, H – szybiki na Labskiej hůrce, I – sztolnia Barbora, J – szyb nr 5,
K – szyb Aleška, L – szyb Jindřiška, M – kolonia górnicza, N – pingi w Krblinách, O – szyb Karel, P – Wielki Obwał • Sketch-map of
Roudný (Zemek, 2001, simplified). A: Václav shaft, B – laboratory, C – HQ office, D – miner’s hotel, E – tailing ponds, F – Mořic adit, G
– Zemanka surface depression, H – small shafts on Labská hůrka, I – Barbora adit, J – No. 5 shaft, K – Aleška shaft, L – Jindřiška shaft,
M – mining camp, N – surface depressions “V Krblinách”, O – Karel shaft, P – waste dump
11
lub waryscyjskim magmatyzmem granitoidowym. Według
nowszych poglądów mineralizacja złoża Roudný nie jest
związana z magmatyzmem, a z metalogeniczną aktywnością
tzw. blanickéj bruzdy. Okruszcowanie jest bowiem zlokalizowane w sąsiedztwie struktur uskokowych związanych z tą
jednostką (Zemek 2001).
Stan współczesny
Na historycznym złożu złota Roudný można odnaleźć
liczne pozostałości po eksploatacji (Fig. 5). W rejonie dawnego szybu Václav znajdują się zrekonstruowane budynki
dawnego zarządu oraz hotelu górniczego, które dziś służą
jako zakład opieki społecznej. Na południowy wschód od
tych placówek rozpościerają się trzy tarasowo uporządkowane osadniki zawierające odpady po przeróbce rudy metodą
cjankową, obecnie zarastające lasem. Na północny wschód
i wschód od szybu Václav zlokalizowany jest obszar zwany
Propadliny (Zapadliska) z licznymi pingami, małymi hałdami,
zapadniętymi sztolniami i zawalonymi szybikami. Są to pozostałości średniowiecznej oraz nowszej eksploatacji. W centrum zapadlisk znajduje się znacznych rozmiarów odkrywka,
określana jako Velký obval (Wielki Obwał), powstała w wyniku wyeksploatowania przypowierzchniowych partii złoża.
Ma on rozmiary około 150 × 60 m i głębokość do 30 m. W jego
ścianach widoczne są wyloty wyrobisk podziemnych. Na
skrzyżowaniu dróg na Roudném można zobaczyć pozostałości szybów Aleška i Jindřiška oraz dawną willę zarządcy
kopalni złota. W prawo od drogi (w kierunku miejscowości
Libouň) znajdują się budynki dawnej kolonii górniczej, a za
nimi, w lesie, popłuczkowe kopce (tzw. sejpy) i hałdy z doby
najstarszej eksploatacji na Roudném. Interesującą pamiątką
dla zainteresowanych nauką o górnictwie są hesseńskie tygliki do obróbki amalgamatu, pochodzące z laboratorium przy
dawnym szybie Václav, których można szukać pod jego pozostałościami. Mineralodzy mogą pokusić się natomiast
o znaleziska drobnych agregatów złota rodzimego (0,X mm)
w kwarcu z hałdy szybu Aleška. W okolicy znajdują się także
inne pozostałości po eksploatacji, dobrze opisane w pracy
Zemka (2001).
łych wychodni złotonośnych żył kwarcowych, co dokumentują bardzo liczne, płytkie wcinki w północnych stokach
wzdłuż Zlatégo potoku. W późniejszym okresie drążono
miejscami także niskie sztolnie. Największy rozkwit tutejszego górnictwa datuje się do XIII–XIV stulecia, po czym,
podobnie jak w innych rejonach, prace prawie tu ustały.
Pewne ożywienie wydobycia nastąpiło w okresie od XVI do
XVIII w., jednak prace nie były systematyczne, a zyski – raczej
niewielkie. W roku 1731 Kašperské Hory tracą swoje przywileje oraz tytuł wolnego, królewskiego miasta górniczego.
Nowa aktywność gospodarcza w latach 1803–1846 oraz
1916–1923 przyniosła kilka nowoczesnych inwestycji górniczych, ale dochody nadal były małe. Ostatnim etapem tutejszego górnictwa było rozpoznanie geologiczne prowadzone
na szeroką skalę od 1982 r. Ujawniło ono dość znaczne zasoby złota z towarzyszącym okruszcowaniem wolframowym
(Punčochář vide Morávek et al., 1992). To stosunkowo bogate okruszcowanie nie było w przeszłości znane i eksploatowane, najprawdopodobniej wskutek niezrozumieniu stosunków geologicznych w omawianym rejonie (bogatsze rudy
tworzą okwarcowane strefy typu warstwowego, natomiast
w przeszłości poszukiwania i eksploatacja były zorientowane głównie na słabiej okruszcowane, strome żyły kwarcowe).
Po reorganizacji poszukiwań geologicznych w naszym kraju
koncesję na rozpoznanie uzyskała firma TVX Bohemia Důlní a.s., która kontynuowała przede wszystkim drążenie
sztolni Naděje (Nadzieja), dawniej Mír (Pokój), pod Suchým
vrchem (Fig. 6). Pomimo bardzo optymistycznych rezultatów,
poszukiwania wstrzymano jednak w roku 1998, jeszcze przed
ich dokończeniem (por. dalej).
Geologia
Rejon rudonośny znajduje się w strefie przejściowej między
„pstrą“ a „monotonną“ grupą Moldanubikum. Obszar jest
zbudowany z kompleksu biotytowych paragnejsów, lokalnie
zmigmatytyzowanych. W paragnejsach występują liczne
strefy kwarcytów, gnejsów grafitowych oraz erlanów. Najprawdopodobniej jest to seria wulkanogeniczno-osadowa,
która przeszła kilkustopniowy metamorfizm.
Kašperské Hory
Lokalizacja
10 km na południe od miasta Sušice,
Pilzneński Kraj
Historia
Górnicza osada Kašperské Hory powstała mniej więcej
pod koniec XIII stulecia, ale udokumentowane ślady płukania osadów z okolicznych cieków wodnych (dorzecze Otavy)
pochodzą już z epoki żelaza. W czasach Jana Luksemburskiego (1296–1346) górnictwo w Kašperskich Horách było
znacznie rozwinięte – z materiałów archiwalnych pochodzą
dane o działalności 300–350 kruszarek oraz młynów do
kruszenia złotonośnej rudy. Najwcześniej w okolicy Kašperskich Hor rozwinęła się odkrywkowa eksploatacja zwietrza-
Fig. 6. Portal sztolni Naděje, ostatniej inwestycji górniczej
w Kašperskich Horách (dolina Zlatégo potoku). Fot. J. Jirásek, 2006
• Entrance to Naděje adit in Zlatý potok (Golden Creek) valley, last
mine working in the district. Photo by J. Jirásek, 2006
12
Okruszcowanie złoto-wolframowe tworzy strefy o kierunku E-W. Najważniejsza z nich, ciągnąca się od Suchégo vrchu
do Rejštejnu, ma szerokość od 200 do 800 m oraz długość
około 4 km. Mineralizacja złotonośna związana jest z żyłami
kwarcowymi oraz strefami okwarcowania w paragnejsach.
Są one najczęściej typu zgodnego (równoległe do foliacji) lub
też lekko dyskordantne. Grubość żył zmienia się od kilku
centymetrów do 5 m, zwykle nie przekracza jednak 30 cm.
Żyły tworzą równolegle strefy o grubości od kilku do kilkudziesięciu metrów. W odróżnieniu od złóż Jílové i Roudný,
kwarc jest w większości metamorfogenicznego pochodzenia.
Przeciętne zawartości złota w strefach żył kwarcowych wahają się w zakresie 1–23 g/t, natomiast dla bloków obliczeniowych wynoszą 3,5–8 g/t. Mineralizacja wolframowa
występuje w formie scheelitu CaWO4 w żyłach kwarcowych,
nie wiąże się jednak ze złotem w sposób bezpośredni.
Pod względem mineralogicznym złoże jest mało zróżnicowane. Oprócz kwarcu większość minerałów, w tym złoto
(czystości 954–970/1000), obecna jest głównie w formie mikroskopowej. W minionych czasach były też opisywane minerały bizmutu i telluru (Punčochář vide Morávek et al., 1992).
Stan współczesny
W samym mieście, a także w jego najbliższej okolicy,
można zobaczyć szereg pamiątek po wydobyciu złota. Zlokalizowane przy rynku Muzeum Šumavy posiada małą ale
interesującą ekspozycję dotyczącą historii wydobycia oraz
budowy geologicznej okolicy. Wystawiona jest w nim także
tzw. Wielka Monstrancja przeniesiona z miejscowego kościoła Św. Markéty, pochodząca z lat 1660–1680. Nad podobiznami patronek tutejszych kopalń, Św. Anny i Św. Markéty, umieszczone są w niej blaszki złota z tutejszych kopalń.
Bezpośrednio na rynku przy kościele Św. Markéty, na dziedzińcu hotelu Tosch oraz w innych punktach okolicy można
zobaczyć mnóstwo kamieni do kruszenia rudy w „złotorudnych“ młynach z XIII i XIV w (Fig. 7). Niektóre z nich mają
na powierzchni miskowate zagłębienia, po roztrzaskaniu
młyńskie kamienie były bowiem używane do odzysku złota
metodą amalgamacji. Resztki młyńskich kamieni znaleźć
można po dziś dzień w Zlatym potoku oraz rzeczce Losenicy, aż po wieś Rejštejn, gdzie omawiane młyny były zbudowane. Do poznania tutejszej okolicy idealnie nadaje się
5 pętli spacerowych (ścieżek dydaktycznych), które zaczynają się i kończą na rynku. Jeśli udacie się „Cestou zlatokopů“
(Drogą kopaczy złota), dostaniecie się w południowe okolice
Kašperskich Hor, do centrum średniowiecznego, a także
nowożytnego górnictwa. Ścieżka jest dobrze oznakowana
i nie za bardzo wymagająca, a liczy niecałe 8 km. Przy drodze w górę Zlatégo potoku będziecie mijać sejpy po płukaniu
złotonośnych nanosów oraz liczne stare wyrobiska górnicze
na zboczu doliny. W sztolni Kristina od roku 1961 funkcjonuje stacja sejsmologiczna Instytutu Geofizyki Akademii
Nauk ČR. W pobliżu można odszukać także wylot ostatniego wyrobiska poszukiwawczego w okolicy – sztolni Naděje,
opuszczonej w roku 1998. Nad nią, na Suchém vrchu znajduje się zapadnięte ujście sztolni Bedřich oraz mnóstwo hałd
po średniowiecznej eksploatacji głównej strefy rudnej.
Skromniejsze pozostałości górnictwa znajdują się na zachód
od wierchu Ždánov, u zbiegu Zlatégo potoku i Losenicy,
a także w kilku innych miejscach w okolicy miasta.
Zlaté Hory
Lokalizacja
14 km na wschód od Jeseníku, 7 km
na południe od Głuchołaz (Polska),
Ołomuniecki Kraj
Historia
O początkach górnictwa w Zlatých Horách nie zachowały
się żadne informacje. Można je wiązać z obecnością Celtów
w okresie młodszej epoki żelaza, a także płukaniem złota
w okresie Państwa Wielkomorawskiego. Pierwsza pisemna
wzmianka o Zlatých Horách pochodzi dopiero z roku 1263,
a w tym okresie został dla ochrony osady górniczej założony
zamek Edelštejn (niem. Edelstein).
XIII stulecie było czasem wielkiego rozkwitu górnictwa.
Do końca wieku została przepłukana większość osadów
rzecznych w okolicy Zlatých Hor, a eksploatacja osadów
stokowych doprowadziła dawnych górników do pierwotnych
rud w okolicy Panny Marii Pomocnej oraz na Starohoří (niem.
Altenberg). Niepokoje na przełomie XIV i XV w. stłumiły
rozwijającą się aktywność górniczą. W XV w. dochodzi do
renesansu płukania osadów oraz eksploatacji żył kwarcowych
w okolicy Marii Pomocnej oraz rud z rejonu starohorskiego.
W roku 1467 Zlaté Hory wraz z kopalniami stają się majątkiem biskupstwa wrocławskiego.
Na przełomie XV/XVI w. wydobycie złota koncentruje się
na głębszej części rozsypisk położonych na północnym skraju miasta Zlaté Hory, w kierunku na Głuchołazy. Tzw. miękkie górnictwo było podobne do podziemnego wydobycia na
złożach pierwotnych, ale wyrobiska górnicze były drążone
Fig. 7. Kamień młyński z XIII–XV stulecia do mielenia złotonośnego kwarcu. Kašperské Hory, przy kościele Św. Markéty, fot.
J. Jirásek, 2006 • Millstone from the XIIIth - XVth centuries used
for gold-bearing quartz milling. Near St. Markéta’s Church, at the
square in Kašperské Hory. Photo by J. Jirásek, 2006
13
w nieskonsolidowanych pospółkach. W latach 1590 i 1591 na
kopalni Měkký cech (Miękki Cech) znaleziono dwa wielkie
złote samorodki (o wadze 1,387 oraz 1,783 kg). Po wtargnięciu wody do tejże kopalni w roku 1609 górnictwo na „miękkich“ kopalniach zakończyło się. Całkowita produkcja złota
ze złóż wtórnych oceniana jest na ponad 1 t.
Na Starohoří dochodzi do ponownego uruchomienia eksploatacji w roku 1577. Działalność wznowiła „dziedziczna“
sztolnia, wyrobiska osiągnęły głębokość około 260 m pod
powierzchnią terenu, a wydobywana ruda zawierała 33 g/t
Au, 19 g/t Ag oraz 3 % Pb. W XVI w. oprócz złota i srebra
zaczęto odzyskiwać także miedź i ołów. W latach 1625–1650
pojawił się negatywny wpływ wojny trzydziestoletniej, licznych zaraz, a także procesów o czary, w związku z czym
doszło do upadku górnictwa. Dalsze próby ponownego otwarcia kopalń nie odniosły sukcesu, a górnictwo, zamiast na
złoto, skierowało się raczej na surowce towarzyszące (witriol,
barwniki, piasek).
Znaczącą zmianę tej sytuacji zainicjowały dopiero powojenne poszukiwania przeprowadzone w latach 1949–1960.
Ujawniły one polimetaliczną mineralizację siarczkową nowego typu (ubogie okruszcowanie o wielkich zasobach) oraz
monometaliczne rudy miedziowe z przewagą chalkopirytu
w południowej części rejonu (złoże Zlaté Hory – Hornické
skály). Dzięki łatwej wzbogacalności rud rozpoczęto ich
wydobycie w roku 1965. W 1988 r. rozpoczęła się produkcja
polimetalicznych koncentratów siarczkowych z zawartością
złota i srebra ze złóż Zlaté Hory – východ (Wschód) i Zlaté
Hory – západ (Zachód). Po ogłoszeniu w 1990 r. przez władze
Republiki Czeskiej programu likwidacji górnictwa rud działalność wydobywczą zaczęto ograniczać, a koniec wydobycia
rud, w tym i złota, w omawianym rejonie datuje się na
17 grudnia 1993 r. W ostatnim z omawianych okresów wydobyto ogółem ponad 1 t złota (Večeřa, 1998).
Geologia
Za klasyczny rejon złożowy Zlaté Hory uznaje się obszar
o powierzchni około 25 km2, którego środkiem jest Příčná hora,
ograniczony na wschodzie doliną Prudnika (niem. Miserich),
na południu drogą Heřmanovice – Horní Údolí, na zachodzie
górnym biegiem Olešnicy (na odcinku Horní i Dolní Údolí)
oraz na północy drogą Ondřejovice – Zlaté Hory.
Zlatohorski rejon rudny znajduje się w północno-wschodniej części Silezikum. Główna struktura złożowa stanowi
część dewońskiego, epimetamorficznego kompleksu wulkaniczno-osadowego i jest usytuowana na przecięciu dwóch
regionalnych stref ścinania (vrbneńskiej i opavickiej). Kompleks wulkaniczno-osadowy tworzy w miejscu struktury
złożowej skomplikowane, tektonicznie rozczłonkowane antyklinorium o charakterze dyslokacyjno-łuskowym. Z powodu swych ścisłych związków przestrzennych z mineralizacją
złożową podstawowe znaczenie mają tu kwaśne metawulkanity (metatufy i metatufity kwarcowo-keratofirowe).
Mineralizacja rudna tworzy głównie ciała rud siarczkowych o nieostrych granicach, z wyraźną przewagą pirytu,
podczas gdy minerały użyteczne (chalkopiryt, chalkozyn,
sfaleryt, galena, złoto rodzime) tworzą towarzyszącą część
okruszcowania. W rejonie zlatohorskim udokumentowano
dwa główne typy ciał rudnych, które różnią się morfologią
i pozycją wobec skał goszczących. Pierwszym typem są soczewkowe ciała zgodne z foliacją skał otaczających, zlokalizowane w strefach kontaktowych różnych odmian skał, zawierające warstewkowe albo impregnacyjne okruszcowanie
polimetaliczne (głównie cynkowo-ołowiowe). Drugim typem
są strome ciała niezgodne z przebiegiem foliacji, utworzone
z chalkopirytowo-pirotynowych rud miedzi. Z tektonicznie
predysponowanymi strukturami wewnątrz strefy z mineralizacją rozproszoną związane są przestrzennie dodatkowe
ciała rudne z kompleksową mineralizacją Cu-Zn-(Au,Ag,Pb).
Niektóre spośród nich są wtórnie wzbogacone w złoto,
zwłaszcza w obrębie strefy cementacji, w bezpośrednim
sąsiedztwie przecięcia z dyslokacjami (zawartości złota do
10 g/t; por. Fig. 8). Za źródło procesu okruszcowania uważa
się wulkanizm dewoński. Późniejsza ewolucja tektoniczna i
metamorficzna spowodowała mobilizację roztworów rudnych, a następnie ich redepozycję w napotkanych strukturach
geologicznych.
W zlatohorskim rejonie rudnym zbadano, jak dotąd, pięć
obszarów złożowych. Dwa z nich, Zlaté Hory – jih (Południe)
oraz Zlaté Hory – Hornické skály są złożami miedzi, natomiast pozostałe trzy – złożami rud polimetalicznych. Najważniejszym jest złoże Zlaté Hory – západ, którego wartość
wynika przede wszystkim z obecności złota w części centralnej, gdzie okruszcowanie złoto-polimetaliczne tworzy
bogate ciało rudne o charakterze słupowym, tzw. złoty komin.
Jeśli chodzi o wystąpienia rozsypiskowych koncentracji
złota na północnym przedpolu zlatohorskiego rejonu rudnego, to są one rozmieszczone bardzo chaotycznie (Praca
zbiorowa, 1998; Grygárek, 2006).
Stan współczesny
Najlepszym sposobem zaznajomienia się z pozostałościami
górnictwa w okolicach Zlatých Hor jest udanie się górniczą
ścieżką dydaktyczną. Tworzy ona wymagającą stosunkowo
dużego wysiłku pętlę długości około 16 km (z przewyższeniem
ponad 500 m), która zaczyna się i kończy na rynku przy Muzeum Miejskim. Można przejść ją całą lub też jej wariant
skrócony. Trasa prowadzi wzdłuż różnych pozostałości dawnej
eksploatacji rud złota, miedzi oraz polimetali. Obejrzeć można m.in. spore wyrobiska w okolicy nowo wybudowanego,
pielgrzymkowego kościoła Panny Marii Pomocnej oraz wielkie pingi na wychodniach stref bogatego okruszcowania złotem
na Táborských skalách i przy wylocie sztolni Hackelsberk. Od
ruin zamku Edelštejn droga zbiega z powrotem ku Zlatým
Horám, w których bezpośrednim sąsiedztwie odnaleźć można
pozostałości tzw. „miękkiego” górnictwa, czyli podziemnej
eksploatacji aluwiów złotonośnych.
Nowością jest skansen górniczy „Zlatorudné mlýny“
(Złotorudne młyny), który znajduje się na obszarze „miękkich“ kopalń, w kierunku ze Zlatých Hor na Ondřejovice. Są
tam wybudowane repliki średniowiecznych młynów wodnych
do przeróbki rudy oraz krótka ścieżka dydaktyczna „Údolí
ztracených štol“ (Dolina zagubionych sztolni), wiodąca przez
miejsca związane z wydobyciem złota z aluwiów Olešnicy.
Opuszczone przestrzenie wybranych wyrobisk górniczych
na złożu Zlaté Hory – jih wykorzystuje się od roku 1995 do
speleoterapii, służącej leczeniu chronicznego zapalenia górnych dróg oddechowych u dzieci.
14
Fig. 8. Agregat złota o wysokiej czystości (do 990/1000) w kwarcu ze „złotego komina“ (Zlaté Hory) – przykład okruszcowania wtórnie
wzbogaconego w strefie hipergenicznej. Kolekcja w Pawilonie Geologicznym VŠB-TU Ostrava, foto J. Jirásek, 2006 • Aggregate of highpurity native gold (fineness up to 990) in quartz from a so-called Gold Pipe – an example of supergene enrichment. Geological Museum
of VŠB-TU Ostrava, photo by J. Jirásek, 2006
Perspektywy złożowe
spółki górniczej TVX Gold Inc. Wykazały one jeszcze większe zasoby złota (nawet rzędu 100 ton), co stawia złoże na
minimalnym poziomie europejskim. Prace poszukiwacze
wzbudziły jednak sprzeciw miejscowej społeczności oraz
organizacji ekologicznych. Z uwagi na szkodliwe oddziaływania ewentualnej eksploatacji, zwłaszcza wpływ na przyrodę w obszarze chronionego krajobrazu (obecnie parku
narodowym Šumava), a w szczególności histerię związaną
z możliwością ługowania cyjankowego, doszło do przedwczesnego zakończenia poszukiwań. Stało się to niestety ze
szkodą dla geologicznego poznania całego rejonu, a także
ewentualnych rozważań o dalszej eksploatacji.
Kolejnym, godnym uwagi obszarem perspektywicznym
jest rejon złotonośny Psí hory, odkryty w trakcie prac poszukiwawczych na początku lat 80. lat ubiegłego wieku w obrębie strefy jílovskiej. Jest to także obszar dawnego górnictwa,
jednak średniowieczni hawiarze nie interesowali się zbytnio
tym miejscem z uwagi na niską jakość rud. W omawianym
rejonie wydzielono kilka złóż, z których największe znaczenie mają Čelina i Mokrsko. Forma okruszcowania jest dość
nietypowa – złoto jest tu związane z bardzo gęstym systemem
równoległych żył i żyłek kwarcowych w strefach szerokości
100-200 m oraz długości kilkuset metrów. Zawartość metalu
Do tej pory opisano jedynie miejsca o znaczeniu historycznym, na zakończenie kilka słów na temat stanu aktualnego i ewentualnych perspektyw. Na obszarze Republiki
Czeskiej zewidencjonowanych jest obecnie 20 złóż złota,
żadne z nich nie jest jednak eksploatowane. Udokumentowane zasoby bilansowe wynoszą łącznie 48 740 kg metalu,
natomiast całkowite zasoby geologiczne 240 677 kg (Starý
et al., 2005). Co najmniej trzy złoża są wciąż obiektem
zainteresowania górnictwa, ponieważ w obecnych warunkach gospodarczych możliwa jest ich ekonomicznie uzasadniona eksploatacja.
Najważniejszy obecnie jest rejon Kašperských hor. Bezpośrednio przed 1989 r. były tu stwierdzone dość znaczne
zasoby stosunkowo bogatych rud złota. Wynoszą one w przybliżeniu 30 t czystego metalu przy średniej zawartości złota
3,5 g/t, niemniej niektóre bloki obliczeniowe osiągały do 11,5
g/t. Okruszcowanie złotonośne jest w dodatku stowarzyszone z ekonomicznie interesującą koncentracją rud wolframu,
szacowaną na 16 tys. t metalu przy średniej zawartości 0,3–1,2
%. W latach 1993-1998 dalsze poszukiwania prowadziła tu
spółka TVX Bohemia Důlní a.s., firma-córka kanadyjskiej
15
jest stosunkowo niska (1,5-2,8 g/t), za to bardzo stała w kierunku horyzontalnym i tylko bardzo nieznacznie zmniejszająca się wraz z głębokością. Łączne zasoby sąsiadujących ze
sobą złóż Čelina i Mokrsko wynoszą ponad 90 t złota
przy średniej zawartości metalu 2,2 g/t. Zagospodarowanie
tego szczególnego nagromadzenia złota wydaje się możliwe
w drodze eksploatacji odkrywkowej. Do realizacji projektu
z początku lat 90. XX w. nie doszło po wykonaniu oceny
wpływu na środowisko naturalne, głównie z uwagi na zwiększenie zapylenia i hałasu w strefie rekreacyjnej aglomeracji
praskiej oraz potencjalne ucieczki szkodliwych substancji do
pobliskiej Wełtawy. Problematyczna jest zwłaszcza zwiększona zawartość arsenopirytu, który towarzyszy rudom
złotonośnym i jako niepożądana domieszka trafiałby na hałdy zakładu przeróbczego.
Trzecim obiektem, którym górnictwo nadal przejawia
zainteresowanie, jest złoże Zlaté Hory – západ. Chodzi
o część rejonu zlatohorskiego z okruszcowaniem polimetalicznym (Zn-Pb-Cu-Au), które było eksploatowane aż do
ostatecznego zakończenia wydobycia w 1993 r. W tym przypadku są to głównie pozostałości tzw. złotego komina – stromej strefy deformacyjnej wtórnie wzbogaconej w złoto.
Bogatsza część tego okruszcowania tworzy blok o zasobach
22 tys. t rudy i zawartości złota 9,2 g/t, wyznaczony zgodnie
z kierunkiem eksploatacji (Grygárek, 2006). Po ukazaniu się
w roku 1990 programu likwidacji górnictwa rud działalność
górnicza na tym złożu została przedwcześnie zakończona,
toteż mniejsza, ale ekonomicznie interesująca i dobrze roz-
poznana część bogatego okruszcowania złotem nie została
do końca wyeksploatowana. Już dwukrotnie ostatnimi czasy
interesowało się nią jedno z czeskich przedsiębiorstw górniczych, jednak pomimo zgody miasta projekt nie został zatwierdzony przez ministerstwo.
Kwestia dalszego wydobycia złota w Republice Czeskiej
ma obecnie bardziej polityczny niż techniczny i ekonomiczny charakter. Dotychczasowy sprzeciw władz wobec eksploatacji oraz prawny zakaz ługowania cyjankowego mogą
w niedalekiej przyszłości zostać przewartościowane.
Zakończenie
Złoto w naszym kraju jest przedmiotem zainteresowania
profesjonalistów i amatorów już od długiego czasu. Artykuł
ten ma na celu zwrócić uwagę na najważniejsze geologiczne
i górnicze obszary Republiki Czeskiej, ściśle związane z jego
wydobyciem. W miejscach tych trudno wzbogacić się materialne, niemiej oprócz pięknych przeżyć i śladów przebogatej
historii, można też odnaleźć drobinki złota, wypłukując je
w potokach albo przeszukując hałdy w okolicy starych kopalń.
W trakcie tych czynności życzymy Wam wiele szczęścia. 
Podziękowania
Artykuł jest rezultatem prac finansowanych z wewnętrznego grantu Wydziału Górniczo-Geologicznego Wyższej
Szkoły Górniczej – Technicznego Uniwersytetu w Ostravie.
Za wsparcie chcielibyśmy podziękować.
Przekład: Jarosław Badera.
Summary
Bronze Age objects (Fig. 1), their source remains unknown.
First, acheologically dated relics of gold mining come from
IXth-VIIIth centuries B.C. and are related to gold panning
from placers of the Otava River in southern Bohemia. The
first period of gold boom took place in the Younger Iron Age
(Vth-Ist centuries B.C.) when Celtic tribe named “Boje”
panned gold from alluvial sediments in almost whole area of
recent Republic. After about 1,000-years-long break, the next
gold rush emerged in XIIth and XIIIth centuries. As most
placer deposits have already been worked out, the miners
turned attention to primary deposits. The Medieval boom
terminated at the beginning of the XVth century due to exhaustion of richest, near-surface parts of deposits, water
drainage problem and long-lasting Hussite wars during which
rich mining centers were numerously robbed. Most of mines
were abandoned and quite numerous attempts of production
restoration in succeeding centuries were unsuccessful as
earlier production levels could not be achieved. Hence, the
majority of mines remained uneconomic.
Modern gold mining dates back to the end of XIXth century when the mine at Roudne came into full operation. At
the break of XIXth and XXth centuries production was initiated at some old mines, although with various results. The
last period has commenced after World War II when new
deposits have started production: Jílové u Prahy (1958-1968),
gold and antimony deposit Krásná Hora upon Veltava River
(1983-1992) and polymetallic deposit Zlaté Hory (in operation
Gold Deposits in the Czech Republic
– Past, Present and Future
Intorduction
Gold belongs to characteristic elements in metallogeny of
the Bohemian Massif. It this area over 1,000 gold occurrences of have been discovered up to date, although most are
uneconomic. As a precious metal gold has been intensively
explored since early ages. Its mining and utilization were the
important elements of Czech history. In gold mines numerous
technical improvements were invented, which contributed
significantly to the overall progress of mining engineering
and related industries. Recently, gold mining in Czech Rebublic is affected by recession, as it had happened many times
in the past. However, it is possible that mining activity can
be resumed at some particularly promissing deposits. On the
other side, remnants of gold mining industry are important
proofs of skills and knowledge of our ancestors and of technical progress made in the past. The authors aim to remind these
problems to the public and to aquaint Polish readers with the
most important facts.
History of mining operations
The oldest gold artefacts found in the territory of Czech
Republic originate from the Neolith. Similarly to younger,
16
in the years 1988-1994). Moreover, several large prognoses
of gold occurrence in Bohemia were completed (see summary in Morávek et al. 1992).
According to various authors, in the area of recent Czech
Republic from 22 to 56 t of gold have been extracted from
placers and additional 39 t from primary deposits since the
beginning of mining operations, which gives the total figure
61-95 t of metal (Morávek, 1980). Production statistics in
leading minning centers and in various periods are presented
in Table 1.
tion of 420,000 t of ore containing 1,133 t of Au in the years
1958-68. In 1968 mines were closed due to low prices at world
market. However, four years later gold price rised to such
level that both exploration and production might have been
continued (Litochleb, 1998).
Geology
The principal geological unit in the area is the Jílové Zone
– a 70-kilometers-long and 5-kilometers-wide, complicated,
multiply folded, metamorphosed and tectonized volcanicsedimentary suite of Upper Proterozoic age. The Jílové
mining district occupies the widest part of this zone. Rocks
encountered in the zone reveal similarities to greenstone
belts, well known from Archean schields (e.g. Abitibi in
Canada or Kalgoorlie in Australia), which host large gold
deposits. The zone borders the granitoids of Central Bohemia pluton.
Native gold mineralization occurs in quartz lodes and
parallel zones. Thickness of lodes does not exceed 1 m (usually 15-50 cm) but some lodes can be up to 5 km long. Average grade varies from 4 to 10 ppm Au. In the western part of
the district low-grade stockwork ores were mined of grade
2.5-4 ppm Au and in albitic granites gold impregnations were
known of grade 1-2 ppm Au.
Gold from the Jílové district was famous of its high purity
(950/1000). Apart from native gold, other ore minerals occurred: pyrite, pyrrhotite, arsenopyrite together with a long
list of rare phases: tetradymite Bi2Te3S, tellurobismuthite
Bi2Te3, calaverite AuTe2, petzite Ag3AuTe2, hessite Ag2Te and
coloradoite HgTe. Specimens of intensively yellow native gold
commonly reached significant size and were appreciated in
many domestic and foreign collections (Fig. 3). Gangue minerals are mostly quartz with locally encountered carbonates
(Morávek, Litochleb, 2002).
Most important mining districts
Despite the large number of discovered and developed deposits, only small number of camps produced totally more than
1 t of metal. Below, four deposits will be described in details.
Their localization is shown in Fig. 2. It should be emphasized
that, considering the total production (about 16.5 t Au) the
largest deposits in the area of Bohemian Massif (understood
as geological structure) was Złoty Stok in Poland.
Jílové u Prahy
Localization
20 km south from Prague, Central Bohemia
History
From historical point of view, the Jílové u Prahy must be
regarded as the most important gold mining district in Bohemia. Over the total area of 35 km2 there are 3,000 mine workings descending down to 400 m depth, about 8 km of draining adits and 20 km 2 of surface workings and waste dumps.
Gold mining has probably commenced in the Late Latenian Age (VIth-Vth c. B.C.), as documented by artefacts found
in Celtic oppidium at Závist u Zbraslavi.
The peak of gold production took place in XIIth-XIVth
centuries when Bohemia has already been the leading gold
producer in Europe. The gold boom resulted from coincidence
of many factors: high demand and resulting high prices of
gold, abnormal number of rich lodes discovered, some containing even macroscopically visible native gold (there are
historical remarks about “bonanzas” accumulating even
several hundreds of kilograms of metal), shallow depth of
orebodies and favourable localization of mining district close
to the capital city – Prague. Mines were owned and run by
German miners and merchants as well as by rich patrician
families from Prague. It is possible that famous crown of St.
Vaclav, one of Czech crown jewels, was made of gold mined
in the Jílové district. However, in the late 1350-ties gold boom
in the district was over due to reserves exhaustion, flooding
of richest mine as well as technical and economic problems
of operations at greater depths (260-400 m).
During the Hussites wars German miners and merchants
left dangerous land, mines were abandoned and, finally, the
rich mining town has evolved into poor agricultural and craft
center. Intensive restoration attempts in the XVth c. remained
unsuccessful as drainage of flooded mines was expensive.
Therefore, mining operation were limited mostly to extraction
of the relics of lodes in old workings and to reprocessing of
waste dumps.
The modern period of exploration and mining operations
has started until 1968. Production statistics prove the extrac-
Recent developments
Visitors will find many remnants left after gold mining in
the Jílové district. The most important is the Regional Museum (http://www.muzeumjilove.cz), which specializes in
gold history and geology. Collection includes unique specimens from both the Jílové and other gold mining districts in
Bohemia. In summer visitors can even try the gold panning.
Museum is located at the main square, in a historical building
where local Mining Board has resided since 1420.
Another attraction is the „Jílové gold mines” educational
trail. The trail is about 4.5 km long and leads through the
areas of best-known gold lodes where relics of mining operations can be examined, dated back from Medieval ages to
modern epoch (1958-68). In the middle of the trails a one-way
sidekick, also about 4.5 km long, heads through a narrow
valley towards the St. Joseph adit, where mining operations
have been known since the beginning of the XVIIIth century,
and to the Kocour viaduct – the highest stone bridge in Central Europe. Built in the years 1897-1900, the bridge is still
in use by the railway. Finally, Žampach village located in the
vicinity is worthseeing. This is a popular tourist center with
many nice restaurants.
In 2006 another adit – the Nová Halířska was planned to be
opened to the visitors. This exploration working was cut in
17
1949-1950 in the eastern peripheries of Jílové. Together with
the St. Joseph adit, it provides new opportunities and variants
for visiting the Jílové mining district, also underground.
Ore mineralogy is rather simple. The main gangue is grey
quartz with some dolomite, barite and fluorite, the main ore
minerals are: arsenopyrite, pyrite and native gold. Sulphides
are rare and tellurides are absent. The gold assay is low – 652667/1000.
Ore genesis is controversial. Some autors related the ore
to the formation of orthogneisses or to Variscan granitoids.
The new concepts link the deposit to the activity of the socalled “Blanice furrow”, as orebody accompanies dislocations
related to this structure (Zemek 2001).
Recent developments
In the Roudný area numerous relics of past operations are
visible (Fig. 5). Close to the Václav shaft reconstructed buildings of headquarter and miner’s hotel are located. South from
the buildings there are three remediated heap-leach ponds
left after cyanide extraction. Northeast and east from the
Václav shaft the relics of Medieval and more recent operations
can be seen: depressions, small dumps, collapsed adist and
shafts. In the center of this area there is the Velký obval (“Big
Hollow”) – a 150×60 m collapse structure, up to 30 m deep,
formed at the site of shallow mining. Close to road crossing
in Roudný visitors can observe the remnants of two shafts
and the house of mine manager. Close to the road there appear
the ruins of mining camp and dumps originating from the
oldest period of exploitation. Mineralogists can still collect
samples of vein quartz with fine native gold crystals at the
waste dump close to the Aleška shaft. Interesting artefacts
are melting pots used in gold amalgamation, originating from
the old laboratory at the Václav shaft. Remnants of mining
operations are described in details by Zemka (2001).
Roudný
Localization
11 km southwest from Vlašim, Central Bohemia
History
Gold placers have been panned in this area probably as
early as in Celtic times. Deposits were located mostly along
the Blanica River bed and its tributaries. Traces of mining
activity are still visible in the vicinity of Smršťov and Kamberk villages.
In the Medieval ages the extraction of primary deposits
has started, as documented by first written remark (1338) on
mining operations in Podblanicke. Gold veins were mined in
open pits located at the northwestern slope of Roudný hill and
in so-called “Velki obval”. Ore was washed on site, in the
nearby stream. Subsequently, first shafts were sunk, which
gave rise to underground operations. Mining was halted probably during the Hussites wars. Production in that period is
estimated as about 1 t Au.
In next centuries mines were probably closed except for
small-scale operations held in the years 1769-1804 when some
20 kg Au were obtained.
At the beginning of the XIXth century Prof. František
Pošepny – father of modern geology of mineral deposits in
Bohemia – reappraisal the gold reserves and production has
started again. Top output was obtained in 1913 (325 kg of
Au). During the World War I only the richest lodes were
mined and no exploration works were undertaken. This
activity has lasted until 1930 when mining operations
ceased. Further exploration and exploitation attempts remained unsuccessful. In 1976 new orebody was discovered,
of reserves about 1 mln t of ore grading 6 ppm Au with accompanying barite veins containing up to 10 ppm Ag. The
concession application submitted in 1990ties was rejected
due to environmental constrains.
Geology
The Roudné area is a part of the Moldanubicum. The most
common rocks are biotitic paragneisses cut by aplite and
pegmatite veins, accompanied by quartzites, skarns and
amphibolites.
The Roudný deposit is an irregular, branched stockwork
which grades into impregnations. The main part of orebody
is contoured by four almost vertical faults, hence, its geometry resembles irregular trilateral pyramid, 50-130 m long,
2-8 (locally to 20) m thick and dipping at 45-50º towards
northwest. Ore is assessed down to 510 m depth but the orebody probably continues much deeper.
Ore is hosted in one main lode and hundreds of small veinlets, forming the stockwork. Ore is massive or brecciated
(matrix breccia) and fine-crystalline. Distribution of ore mineralization is very irregular but high-grade ore commonly
accompanies dislocations. The highest-grade samples contained several thousands ppm of metal (highest asset was 10,334
ppm Au) but usually the grade varies from 4 to 28 ppm.
Kašperské Hory
Localization
10 km south from Sušice town, Plzen District
History
The Kašperské Hory mining camps was founded about the
end of the XIIIth century but gold panning was proved in the
Otava River catchment area as early as in the Iron Age. The
peak of mining operations took place in the XIIIth-XIVth
centuries when about 300-350 ore crushers and mills were
active and Kašperské Hory were granted the title of “Free,
Royal Mining Town”. Then mining has ceased. Some minor
activity was noticed between XVIth and XVIIIth centuries.
New investments were made in the years 1803-1846 and
1916-1923 but the results were rather limited. Since 1982
large-scale exploration has been carried on, which resulted
in assessment of significant gold reserves accompanied by
tungsten mineralization (Punčochář vide Morávek et al.,
1992). This relatively high-grade mineralization has not
been known to the early miners due to misunderstanding of
geological structure of the area, as high-grade ore forms
silicified, layered zones whereas old exploration and mining
operations were focused on lower-grade, steep quartz veins.
Despite concession granting and quite optimistic exploration
results, particularly around the Naděje adit (Fig. 6), all works
were halted in 1998 although final exploration results have
not been known.
18
Geology
The Kašperské Hory ore district is located within the
Moldanubicum and hosted in biotitic, locally migmatitized
paragneisses, which enclose common zones of quartzites,
graphitic gneisses and erlans. These are presumably volcanicsedimentary suite subjected to multistage metamorphism.
Gold and tungsten mineralizations form an east-west trending zones. The most important zone extends along about 4
km and is 200-800 m wide. Ore minerals are hosted in quartz
veins and silicified zones cutting the paragneisses. Veins are
from several cm to 5 m thick and usually occur in parallel
zones, from several to several tens of meters wide. On the
contrary to Jílové and Roudný districts, quartz in the
Kašperské Hory is of metamorphic origin. Average grade of
quartz veins varies from 1 to 23 ppm (3.5-8 ppm in ore reserves calculation blocks).
Ore mineralogy is rather simple. Apart from quartz and
microscopic-size native gold (954-970/1000 asset), traces of
bismuth minerals and tellurides were described in older literature (Punčochář vide Morávek et al., 1992). Tungsten
mineralization includes scheelite and is genetically unrelated
to gold.
Recent developments
Remnants of gold mining are visibile in the town and in
its vicinity. The Šumava Museum located at the main market
offers small but interesting exhibition focused on geology of
the area and on gold mining history. One of precious exhibits
is the Holy Monstrance made in the years 1660-1680, into
which gold flakes are mounted, derived from local mines. In
many sites in the town and in the vicinity numerous millstones
are seen, used for ore milling in the XIIIth and XIVth centuries (Fig. 7). There are 5 educational trails available for tourists. The longest (8 km), named „Cesta zlatokopů“ (“Trail of
gold diggers”) leads upstream the „Zlaty Potok” (Golden
Creek) to area of the Medieval and recent mining activities.
There are numerous remains of mining operations left after
washing the alluvia and several old adits. In the Kristina adit
the seismic station of the Institute of Geophysics, Czech
Academy of Science has been located in 1961. In the vicinity
there is an entrance to the newest adit – the „Naděje”, closed
in 1998 as well as other workings and waste dumps originating from Medieval ages. Remnants of gold mining can be
visited in many other sites aroud the Kašperské Hory.
In the XVth century another period of intensive mining
activity has commenced. Gold was extracted from both the
placers and the primary quartz veins. Deeper parts of unconsolidated alluvial sediments and primary deposits were penetrated with underground workings (so-called “softmining”).
In the years 1590 and 1591 two huge gold nuggets were found
in placers at the underground Měkký cech Mine (one weighted
1.387, another – 1.783 kg). In 1609 this mine was flooded, which
terminated underground mining of the placers. Total production
from secondary deposits is estimated as about 1 t Au.
In the XVIth century mining operations at primary deposits reached the depth of about 260 m below surface. Apart
from gold, also silver and lead were extracted from primary
ores, which graded 33 ppm Au, 19 ppm Ag and 3% Pb, in
average. Since the XVIIth century gold mining in Zlaté Hory
has ceased.
Mineral exploration undertaken in the years 1949-1960 led
to the discovery of huge reserves of low-grade, polymetallic
sulphide mineralization as well as copper ores in the southern
part of the district (the Zlaté Hory-Hornické skály deposit).
Mining operations have started in 1965. In 1988 production
has commenced of polymetallic concentrates containing gold
and silver from the new Zlaté Hory-východ and Zlaté Horyzápad deposits. Since 1990 mining operations has declined
and in 1993 ore mining in the district was finished. In that
last period about 1 t Au was extracted (Večeřa, 1998).
Geology
The Zlaté Hory mining district (about 25 km 2) is located
in the northeastern part of the Silezicum. The main ore-bearing structure is hosted in Devonian epimetamorphic, volcanosedimentary complex and is confined to the crossing of two
regional shearing zones. The volcanic-sedimentary complex
forms a complicated, faulted anticlinorium. Ore is hosted in
acid metavolcanics (quartz-keratophyric metatuffs and
metatuffites).
Ore bodies form two disctinct types: (i) lensoidal bodies,
concordant with the foliation of enclosing metamorphics,
located along the contacts of various host-rocks and containing bedded or disseminated, mostly Pb-Zn mineralization,
(ii) high-angle bodies, discordant with the foliation and containing Cu with pyrrhotite. Additionally, the tectonicallycontrolled structures located in the zone of disseminated
mineralization host bodies with complex, Cu-Zn-(Au,Ag,Pb)
mineralization. Some of these zones are secondary enriched
in gold, particularly in the cementation zone where concentrations up to 10 ppm Au were found (Fig. 8). Ore mineralogy
is simple and includes prevailing pyrite and pyrrhotite with
chalcopyrite, chalcocite, sphalerite, galena and native gold.
Ore-forming processes are related to Devonian volcanism.
Later mobilization of ore solutions and redeposition of metals
were caused by tectonism and metamorphism.
In the Zlaté Hory mining district five ore deposits were
discovered: Two are copper deposits, three other are polymetallic ones. The most impotant is the Zlaté Hory-západ
locality where Au-polymetallic mineralization occurs as
pipe-like body – so-called “Golden Pipe”. The placer deposits located in the northern foreland of the Zlaté Hory district
Zlaté Hory
Localization
14 km east from Jeseník, 7 km south from Głuchołazy (in
Poland), Olomouc District
History
There are no data on the beginning of gold mining in Zlaté
Hory but it is hypothetically ascribed to Celts during the Iron
Age or to the Great Moravian Empire. First written remark
originates from 1263. The XIIIth century was the period of
gold boom. First, the placers were worked out, then slope
sediments (deluvia) were mined, which led the Medieval
miners to primary lodes. The mining center was protected
by especially built Edelštejn Castle.
19
are randomly distributed (Joint paper, 1998; Grygárek,
2006).
to the detriment of geological recognition of the area and
future mining operations.
Another perspective area is the Psí hory site, discovered
in the 1980ties within the Jílové district. It was omited by
Medieval miners due to low grade of ores. In new deposits
gold occurs in a zone of dense, parallel quartz veins and
veinlets, several hundreds of meters long and 100-200 m wide.
Grade of ore is relatively low (1.5-2.8 ppm) but horizontally
and vertically stable. Total reserves exceed 90 t Au at average
ore grade 2.2 ppm. Deposit can be developed with the open
pit method. Unfortunately, the environmental impact assessment made in early 1990ties precluded the development of
this site.
The third interesting object is still the Zlaté Hory-západ
deposit where polymetallic, Zn-Pb-Cu-Au mineralization was
mined before 1993. The remnants of the “Golden Pipe” (vertical deformation zone secondary enriched in gold) still contain
22,000 t of ore grading 9.2 ppm (Grygárek, 2006). Mining
operations were ceased before the economically viable and
developed part of the orebody was entirely mined out. Development project has not been approved by the ministry.
The future gold mining in Czech Republic is currently
more political that technical and economic problem. However, recent opposition of central authorities against exploitation as well as the legal ban for cyanide leaching of ore can
be changed in the future.
Recent developments
The best way to recognize the relics of ore mining in the
Zlaté Hory district is to follow the educational trail. It is quite
difficult, 16-km-long round trip, which leads to various remnants of gold mining distributed in the vicinity of St. Marys
church, at the outcrops of high-grade ore zone at the Táborske
skaly and at the entrance to the Hackelsberg adit. Also, the
relics of placer deposits mined with underground method can
be seen in the vicinity of the town.
A new tourist object is a mining skansen „Zlatorudné
mlýny“ (“Gold ore mills”) located in the area of underground
placer exploitation. The skansen hosts the replicas of Medieval ore watermills as well as there is a short trail named the
„Údolí ztracených štol“ (‘The valley of lost adits”), which
follows the sites of mining operations in alluvial sediments.
The abandoned adits in the area of the Zlaté Hory-jih deposit have been used since 1995 for speleotherapy.
New pespectives
Above, only the historical mining districts were presented,
hence, the present state of knowledge and the perspectives
will be commented on below. In the area of Czech Republic
20 gold deposits were assessed but none of them is currently
worked. The proved reserves amount totally 48,740 kg Au
whereas geological reserves are 240,677 kg Au (Starý et al.,
2005). At least three deposits are still of economic value.
The most important target is the Kašperské Hory district
where relatively large reserves were assessed before 1989
– about 30 t Au at average grade 3.5 ppm (although some
reserves calculation blocks revealed up to 11.5 ppm Au, in
average). Gold is accompanied by about 16,000 t of tungsten
ore grading 0.3-1.2% W. Exploration carried on by Czech
branch of Canadian-based TVX Gold Inc. demonstrated
even larger reserves (about 100 t Au), which is the minimum
value accepted in Europe. However, protests were raised by
local communities and ecological organizations. Due to
environmental impact on the protected lanscape area (recently the Šumava National Park) and histeric opposition
against cyanide leaching, exploration projects were halted
Summary
In Czech Republic gold has been the subject of interest of
both professionals and amateurs since a long time. The paper
attempted to turn attention of the Reader to specific areas in
the Republic, interesting from geological and mining-engineering points of view. The described sites are not the places
where fortunes can be raised but, despite the experience and
recognition of gold history, visitors can still find native gold
particles in alluvial sediments or in old dumps. So, good luck
to you all!
Acknowledgements
The paper resulted from the university grant financed by
the Mining-engineering and Geological Faculty of the
Higher Mining School – Technical University in Ostrava.
Literatura (References)
Morávek, P. & Litochleb, J., 2002. Jílovské zlaté doly. RD Jeseník, Regionální muzeum, Jílové u Prahy, 187 pp.
Punčochář, M. et al., 1989. Český masív – ověřování prognóz Au. Dílčí úkol:
Kašperské Hory – Suchý vrch. MS, Geofond, Praha.
Starý, J. et al., 2005. Surovinové zdroje České republiky. Nerostné suroviny
(stav 2004). Ministerstvo životního prostředí, Praha, 216 pp.
Večeřa, J., 1998. Zlaté Hory - historie. Minerál, 6: 163-167.
Zemek, V., 2001. Zlatodůl Roudný u Vlašimi. Pod Blaníkem, 5. samostatná
příloha. Podblanické ekocentrum Českého svazu ochránců přírody a
Muzeum okresu Benešov, 108 pp.
Čarek, J., 1985. Městské znaky v českých zemích. Academia, Praha, 604 pp.
Grygárek, J., 2006. Za hornictvím zlatohorského revíru. Klub přátel Hornického muzea OKD, Ostrava, 90 pp.
Praca zbiorowa, 1998. RD Jeseník 1958-1998. RD Jeseník, Jeseník, 213 pp.
Litochleb, J., 1998. Jílové u Prahy – historicky nejvýznamnější ložisko
zlata v Čechách. Bulletin mineralogicko-petrografického oddělení
Národního muzea v Praze, 6: 49-56.
Morávek, P., 1980. Produkce zlata v historii Českých zemí. Rozpravy
Národního technického muzea v Praze, sv. 78, Studie z dějin hornictví,
12: 75-92.
Morávek, P. et al., 1992. Zlato v Českém masívu. Vydavatelství Českého
geologického ústavu, Praha, 248 pp.
20
Kaskady Rodła atrakcją geoturystyczną Beskidu Śląskiego
The Rodło Cascades as a geotouristic attraction of the Silesian Beskid Mts.
Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków;
e-mail: [email protected], [email protected],
Katowice
Warszawa
Wrażenia estetyczne turystów podziwiających piękno przyrody nieożywionej można z powodzeniem wzbogacić o wiedzę
na temat procesów geologicznych i ich efektów. Kluczem edukacyjnego powodzenia jest przedstawienie w zrozumiały
sposób genezy obiektów geologicznych. Rozbudzanie zainteresowań geologicznych wśród turystów poprzez propagowanie
geoturystyki (Słomka, Kicińska-Świderska 2004, Strzeboński
2005a, www.geoturystyka.pl) to najlepszy sposób na upowszechnianie wiedzy specjalistycznej z zakresu nauk o Ziemi.
Jednym z cennych obszarów o wysokich walorach poznawczych zarówno dla turystyki jak i różnorodnych dyscyplin
naukowych (w tym geologii) jest strefa źródłowa „królowej”
polskich rzek – Wisły (Głodek i in. 1967, Baumgart-Kotarba i
in. 1969, Alexandrowicz 1976, 1997, Osmańczyk 1985, Ziętara, Lis 1986, Alexandrowicz i in. 1992, 2000). Obszar ten jako
strefa zasilania rzeki Wisły jest także ważny z punktu widzenia hydrograficznego (Dynowski 1961, Waksmundzki 1968).
Ze względu na położoną nieopodal Wisłę, będącą dobrze zagospodarowanym i łatwo dostępnym górskim ośrodkiem turystycznym bardzo licznie odwiedzanym przez turystów oraz
lokalizację wzdłuż szlaku turystycznego na Baranią Górę,
Kaskady Rodła u źródeł Wisły (Hajduk-Nijakowska 1987, Krop
1987, Szewczyk 1987) bardzo dobrze nadają się do wypromowania ich jako obiektu geoturystycznego.
Kaskady Rodła zlokalizowane są w Zewnętrznych Karpatach Zachodnich w Beskidzie Śląskim (Kondracki 2000), na
wysokości ok. 700 m n.p.m. w źródłowej części doliny Białej
Wisełki, na NW stokach Baraniej Góry (1200 m n.p.m.).
Około 3 km na E od Kaskad położona jest miejscowość Wisła Czarne Fojtula (Fig. 1). Z geologicznego punktu widzenia
opisywany obiekt położony jest w Karpatach Zewnętrznych
(fliszowych) na pograniczu warstw godulskich i istebniańskich jednostki śląskiej (Burtan 1972). Kaskady Rodła położone są w granicach Rezerwatu „Wisła”, założonego na terenie Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego.
Kraków
Pszczyna
Cieszyn
Kraków
Wstęp
Olkusz
Bielsko-Biała
Myślenice
Żywiec
Nowy Targ
Treść: Praca poświęcona jest grupie malowniczych wodospadów
nazwanych „Kaskadami Rodła u źródeł Wisły”. Posiadają one
wysokie walory poznawcze dla nauki, dydaktyki oraz turystyki,
stanowiąc jeden z cenniejszych obiektów geoturystycznych
Beskidów Zachodnich. Zespół schodowych progów wodospadowych
tworzących naturalne kaskady Białej Wisełki powstał na stopniach
skalnych, wymodelowanych głównie dzięki erozji rzecznej.
W obrębie grupy kaskad Białej Wisełki zlokalizowana jest bardzo
ważna dla geologii regionalnej Karpat górnokredowa granica
litostratygraficzna. Rozdziela ona warstwy godulskie górne od
warstw istebniańskich dolnych serii śląskiej Karpat fliszowych.
Granica ta dokumentuje zmianę charakteru podmorskiej
sedymentacji silikoklastycznej spływów grawitacyjnych w basenie
śląskim.
Słowa kluczowe: Geoturystyka, wodospady, Kaskady Rodła,
Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego, Rezerwat Przyrody Wisła,
Karpaty fliszowe, sedymentacja
Abstract: The paper describes picturesque waterfalls called “The
Rodło Cascades at the springs of the Vistula River”. The waterfalls
present high scientific, educational and touristic valours, being
one of the most valuable geotouristic sites in the Western Beskidy
Mts. The system of rock steps forming the cascades of the Biała
Wisełka Creek was shaped by erosional processes. In the area of
the cascades the Upper Cretaceous lithostratigraphic boundary
can be observed between the Upper Godula and the Lower
Istebna beds of the Silesian Unit. This boundary is of crucial
importance for the Flysch Carpathians as it documents the change
in character of siliciclastic sedimentation of gravity flows in the
Silesian Basin.
Key words: Geotourism, waterfalls, the Rodło Cascades, Park of
the Silesian Beskid Mts., The Vistula River Nature Reserve, Flysch
Carpathians, sedimentation
Geneza obiektu
Najistotniejsze znaczenie dla kształtowania rzeźby schodowych kaskad ma rozwijająca się erozja wód płynących:
denna, boczna oraz wsteczna w powiązaniu z budową geologiczną obszaru – wykształceniem litofacjalnym i ułożeniem
warstw skalnych podłoża (Głodek i in. 1967, Alexandrowicz
1976, Ziętara, Lis 1986, Alexandrowicz i in. 2000).
Korona progu wodospadowego tworzy się prawie zawsze
na warstwie skalnej zalegającej horyzontalnie lub obsekwentnie (pod prąd względem biegu potoku). Ławica taka posiada
21
Kaskady Rodła
Zarys budowy geologicznej
18o59’16”
o
y
Kaskady Białej Wisełki, w zależności głównie od budowy
geologicznej podłoża, wykształcone są generalnie w dwojaki
sposób. Wodospady położone w dolnym biegu potoku, na
przykład zespół kaskad VIII i IX (Fig. 1), założone są na progach skalnych posiadających drobno schodkowy relief (Fig. 4
i 5), charakterystyczny dla wychodni tak zwanych warstw
godulskich górnych (górna kreda – santon, Słomka 1995) natomiast wyżej usytuowane kaskady rozwinięte na tak zwanych
warstwach istebniańskich dolnych (górna kreda – kampan,
Unrug 1963, Neścieruk, Szydło 2003) np. sekcja XXV i XXVI
(Fig. 1) reprezentują już odmienny styl morfologii progów
wodospadowych (Fig. 6-9).
Flisz warstw godulskich górnych w rejonie kaskad Białej
Wisełki wykształcony jest w postaci rytmicznie przekładających się ławic piaskowców i łupków mułowcowych (Słomka 1995) o niezmiennej w skali odsłonięcia miąższości
warstw, wynoszącej średnio kilka do kilkunastu cm (Fig. 4
i 5). Opisywane piaskowce godulskie zwykle posiadają normalną gradację uziarnienia (grubsze ziarna w spągowej
części ławicy, a drobniejsze w stropie), związaną z grawitacyjną depozycją materiału klastycznego z prądów zawiesinowych. Obserwowane są także ławice piaskowców laminowanych płasko-równolegle oraz laminowanych przekątnie
typu riplemarkowego, co wskazuje na trakcyjne przerabianie
osadów dennych przez prądy. Często na powierzchniach
spągowych ławic piaskowców można zaobserwować wypukłe nierówności zwane popularnie hieroglifami. Są to odlewy
śladów pozostawionych w wyniku życiowej działalności
organizmów albo powstałych na przykład wskutek erozyjnej
działalności prądów żłobiących powierzchnię nie skonsolidowanego dna morskiego. Asymetryczny profil niektórych
hieroglifów prądowych pozwala określić kierunek paleotransportu materiału okruchowego w dawnym basenie sedymentacyjnym, a tym samym daje możliwość ustalenia położenia
obszaru źródłowego, który ten materiał dostarczał. Analiza
paleotransportu ma duże znaczenie w odtwarzaniu paleogeografii dawnych mórz i lądów, często nie istniejących we
współczesnych czasach (Słomka 1995). Omawiane utwory
warstw godulskich stanowią przykład uporządkowanej, turbidytowej sedymentacji silikoklastycznej rozwijającej się
w obrębie systemu depozycyjnego stożka podmorskiego (Fig.
10, Reading i Richards 1994, Słomka 1995).
Obserwowane warstwy istebniańskie budują w większości masywnie wykształcone (nie uziarnione frakcjonalnie
i nie laminowane) piaskowce i zlepieńce zwykle występujące bez przeławiceń łupkowych oraz debryty kohezyjne
będące mieszanką mułu i materiału piaskowo-żwirowego,
z domieszką uwęglonego detrytusu roślinnego, nadającego
skale czarne zabarwienie (Fig. 6-9, Unrug 1963, Leśniak,
Słomka 2000, Strzeboński 2005b). Słabo widoczne uławicenie utworów warstw istebniańskich ma charakter nieregularny, amalgamacyjny, a warstwy często ulegają erozyjnemu i/lub sedymentacyjnemu wyklinowywaniu i zwykle
pozbawione są hieroglifów. Jest to przykład odmiennej,
chaotycznej sedymentacji podmorskiej rozwijającej się
w obrębie tak zwanego fartuchowego systemu depozycyj-
o
zt
czn
R
1
22
2
KR
3
se
VIII
IX
a
XXV
Wi
22
4
KR
V
XX
5
6
VI
7
XX
8
9
50
0
Barania Góra (1220 m n.p.m.) 2 km
Biała
łk
49o37’27”
Wisła Czarne Fojtula 3 km
N
250 [m]
Fig. 1. Szkic sytuacyjno-geologiczny Kaskad Rodła (wg: Burtan
1972, zmienione). Objaśnienia: 1 – numer porządkowy kaskad przy
ścieżce dydaktycznej, 2 – tablica informacyjna – „Kaskady Rodła”
(punkt 22 ścieżki dydaktyczno-przyrodniczej), 3 – tablica pamiątkowa z brązu – „Kaskady Rodła u źródeł Wisły”, 4 – kaskady założone
na warstwach godulskich górnych, 5 – kaskady na warstwach istebniańskich dolnych, 6 – niebieski szlak turystyczny na Baranią Górę,
7 – warstwy godulskie górne (kreda górna – santon), 8 – warstwy
istebniańskie dolne (kreda górna - kampan), 9 – mostek • Combined
topographic and geological sketch map of the Rodło Cascades area
(modified after Burtan 1972): 1 – number of cascade at educational
trail, 2 – information bilboard (The Rodło Cascades, stop No. 22
of educational trail), 3 – brass commemorative plaque “The Rodło
Cascades at the springs of the Vistula River”, 4 – cascades developed
on the Upper Godula Beds, 5 – cascades developed on the Lower
Istebna Beds, 6 – blue tourist trail heading to the Barania Góra peak,
7 – Upper Godula Beds (Upper Cretaceous, Santonian), 8 – Lower
Istebna Beds (Upper Cretaceous, Campanian), 9 – bridge
zwykle największą miąższość (Fig. 2) i odporność na erozję
na danym odcinku profilu podłużnego potoku. Eworsja
u podnóża stopni skalnych, szczególnie intensywna podczas
wezbrań powodziowych, prowadzi do wykształcenia kotłów
eworsyjnych (Fig. 2) i postępowania erozji wstecznej (Ptaszek
2005). Warstwy skalne nachylone konsekwentnie do biegu
potoku tworzą formy zwane płytami ześlizgowymi, natomiast
w przypadku płynięcia potoku równolegle do lini biegu
warstw skalnych podłoża powstają rynny. Niekiedy występuje układ pośredniego położenia, tak że mamy do czynienia
zarówno z płytą ześlizgową jak i rynną (Fig. 3).
Skały odsłaniające się w szeregu naturalnych progów
wodospadowych reprezentują flisz karpacki. Są to utwory
wieku górnokredowego nagromadzone pierwotnie ponad 80
milionów lat temu w północnym obrzeżeniu Oceanu Tetydy,
rozpościerającym się pomiędzy kontynentami Afrykańskim
i Euroazjatyckim. W wyniku kolizji płyt tych kontynentów
skały fliszowe zostały sfałdowane, oderwane od macierzystego podłoża basenów karpackich i wypiętrzone w postaci
łańcucha górskiego Karpat.
22
Kaskady Rodła
nego w postaci silikoklastycznego fartucha (Fig. 11, por.
Reading i Richards 1994, Słomka 1995, Strzeboński
2005b).
Odmienność charakteru sedymentacji zaznacza się przejściem od uporządkowanych, turbidytowych systemów depozycyjnych warstw godulskich górnych, budujących stożki
podmorskie z rozwiniętymi kanałami, lobami depozycyjnymi
i ich obrzeżeniem (Fig. 10, Słomka 1995) do systemów chaotycznej sedymentacji fartuchowej warstw istebniańskich z
rozwiniętymi silikoklastycznymi fartuchami (Fig. 11) (Strzeboński 2005b). Taka znacząca zmiana jakościowa depozycji,
odzwierciedla przede wszystkim wzrost aktywności tektonicznej obszarów źródłowych (dźwiganie), zasilających basen
śląski materiałem klastycznym. W przypadku najwyższej
części warstw godulskich górnych aktywność miała w większości charakter systematyczny, przejawiający się „ciągłym i
równomiernym” dostarczaniem materiału klastycznego przez
prądy zawiesinowe, co sprzyjało rozwojowi i stabilizacji traktów kanałowych i lobów depozycyjnych stożków podmorskich.
Natomiast w czasie początkowej fazy depozycji warstw istebniańskich dolnych aktywność miała głównie charakter skokowy o dużym natężeniu, powodując zarówno dostarczanie
grubo okruchowego materiału, jak i wzrost masowej, lawinowo-osuwiskowej redepozycji osadów gromadzących się w
nieregularnych pokrywach fartuchowych na skłonie o zwiększonym gradiencie nachylenia. Wspomniana aktywność tektoniczna obszaru alimentacyjno-basenowego związana była z
reżimem kompresyjnym, wynikającym z kolizji mikropłyt
Tetydy z płytą Europejską (Słomka 1995, Oszczypko 1999,
2004, Nemčok i in. 2001, Poprawa i in. 2002, 2006, Golonka
i in. 2003, Poprawa, Malata 2006).
Rolę w kształtowaniu zmiany charakteru depozycji mogły
odegrać także ruchy eustatyczne (globalne wahania poziomu
wód oceanicznych), jakkolwiek są one trudne do oszacowania
ze względu na wyżej wspomniane tektoniczne zaangażowanie regionu i związane z nim względne (lokalne) wahania
poziomu morza. Tendencje regresywne (obniżanie poziomu
wód) w takich przypadkach przyczyniłyby się jednak do
wydatnego zwiększenia masowej dostawy materiału okruchowego do basenu. Pośredni wpływ na sedymentację mógł
mieć także klimat i związane z nim wezbrania powodziowe,
powodujące wynoszenie znacznych ilości materiału klastycznego z obszarów źródłowych. Również wstrząsy sejsmiczne
i fale morskie mogły nadawać impulsy przyczyniające się w
efekcie do masowej redepozycji osadów (Strzeboński
2005b).
Opisywana zmiana charakteru sedymentacji udokumentowana jest przejściem od depozycji z prądów zawiesinowych
do sedymentacji z niekohezyjnych spływów ziarnowych
i kohezyjnych spływów rumoszowych. Z prądów zawiesinowych powstawały regularne, rytmicznie powtarzające się
warstwy piaskowców z pokrywającymi je łupkami głównie
mułowcowymi – litofacje mułowców z piaskowcami (MS)
i piaskowców z mułowcami (SM) warstw godulskich (Słomka 1995). Ze spływów ziarnowych natomiast tworzyły się
nieregularne warstwy piaskowcowo-zlepieńcowe zwykle
bez przeławiceń łupkowych – litofacje piaskowców (S),
piaskowców zlepieńcowatych (SC), zlepieńców piaszczy-
K
KE
Fig. 2. Korona progu wodospadowego (K) z kotłem eworsyjnym
(KE) u podnóża, warstwy godulskie górne, potok Biała Wisełka
• Crest of a fall (K) with plunge pool (KE) at the foot of the step,
Upper Godula Beds, Biała Wisełka Creek
R
PZ
Fig. 3. Płyta ześlizgowa (PZ) z rynną (R), warstwy godulskie górne,
potok Biała Wisełka • Slide slab (PZ) with gullie (R), Upper Godula
Beds, Biała Wisełka Creek
Fig. 4. Jedna z kaskad Białej Wisełki („VIII”), warstwy godulskie
górne • No. VIII cascade of the Biała Wisełka Creek, Upper Godula
Beds
stych (CS) i zlepieńców (C) należące już do warstw istebniańskich, wraz z litofacją debrytów kohezyjnych (CD) zawierającą niekiedy egzotyki (okruchy skał budujących nie
istniejące obecnie, wewnątrzbasenowe obszary źródłowe),
która powstawała ze spływów kohezyjnych (Unrug 1963,
Strzeboński 2005b, Słomka 1995, 2001).
23
Kaskady Rodła
Fig. 6. „Dolny” wodospad Kaskad Rodła („XXV”), warstwy istebniańskie dolne, potok Biała Wisełka • The Lower Fall (No. XXV) of
the Rodło Cascades, Lower Istebna Beds, Biała Wisełka Creek
danie w dniu 19.09.1987 roku nazwy własnej wodospadom
Białej Wisełki – „Kaskady Rodła u źródeł Wisły” (np. Hajduk-Nijakowska 1987, Krop 1987, Szewczyk 1987). Jest ona
ukoronowaniem patriotycznych starań środowisk z kręgu
Towarzystwa Miłośników Wisły o dobro dziedzictwa historycznego i kulturowego Ziemi Śląskiej.
Postawienie nie konkurencyjnej lecz uzupełniającej tablicy „KASKADY RODŁA u źródeł Wisły – obiekt geoturystyczny” (Fig. 12) przyczyniło by się z pewnością do wzbogacenia sposobu postrzegania piękna i tajemniczości eksponowanej przyrody nieożywionej.
Informacje na temat Kaskad Rodła można także odnaleźć
na wielu stronach internetowych, świadczących o ich dużej
popularności (np: www.geoturystyka.pl; www.wisla.pl).
Fig. 5. Schematyczny przekrój podłużny przez przykładową grupę
kaskad Białej Wisełki („VIII” i „IX”), warstwy godulskie górne.
Objaśnienia:1. mułowce (łupki mułowcowe), 2. piaskowce • Schematic longitudinal section through a group of cascades (No. VIII and
IX) of the Biała Wisełka Creek, Upper Godula Beds: 1 – mudstones
(mudstone shales), 2 - sandstones
Waloryzacja obiektu
i jego aktualny stan zagospodarowania
Kaskady Rodła są elementem ścieżki dydaktyczno-przyrodniczej (Fig. 1, punkt 22) prowadzącej niebieskim szlakiem,
doliną Białej Wisełki na szczyt Baraniej Góry. Na dystansie
ok. 370 m, od ujścia potoku Roztocznego (Fig. 1) występuje
szczególna obfitość ponad 25 naturalnych kaskad o wysokości od ok. 0,5 do blisko 5 m (Fig. 4-9). Kaskady Rodła stanowią kulminację tych stopni wodospadowych (Fig. 1 – XXV
i XXVI) i są jednymi z największych i najwyższych kaskad
Białej Wisełki.
Aktualnie obiekt nie jest w pełni zagospodarowany, dostarcza przede wszystkim wrażeń estetycznych. Odczuwalny
jest wyraźny brak zwięzłego opisu genetycznego obiektu,
który można by w przystępny sposób przedstawić osobom
pragnącym pogłębić swoją wiedzę z zakresu nauk o Ziemi.
W punkcie dwudziestym drugim tej trasy (Fig. 1), na
drewnianej tablicy w pobliżu Kaskad widnieje informacja ze
wzmianką głównie o charakterze historycznym: „Kaskady
Rodła – Zespół progów wodnych Białej Wisełki nazwany tak
przez Towarzystwo Miłośników Wisły w 1984 r. Znak rodła
to symbol Związku Polaków w Niemczech wprowadzony
w 1933 r. Jest to symbol zjednoczenia ziem polskich od Bałtyku po Karpaty. Klamrą spinającą ziemie jest rzeka Wisła
z miastem Krakowem jako pradawną stolicą Polski”. Kilkanaście metrów powyżej w prawym orograficznie brzegu
doliny, na granicy warstw godulskich z warstwami istebniańskimi, umieszczona jest tablica z brązu upamiętniająca na-
Podsumowanie
Ukształtowanie kaskad Białej Wisełki jest wyłącznie
dziełem naturalnych procesów rzeźbotwórczych. Morfologia
form erozyjnej działalności potoków związana jest bezpośrednio z litologią skał podłoża i ułożeniem warstw skalnych
względem kierunku przepływu potoku. Często także na
powstawanie i kształt rzeźby tych form, jak również miejsce
płynięcia samego potoku mają wpływ nieciągłości i spękania
natury tektonicznej, będące strefami zmniejszonej odporności na erozję.
Kaskady Rodła położone są w strefie „stratotypowej”
zarówno pod względem wykształcenia litofacjalnego warstw
godulskich górnych i warstw istebniańskich dolnych jak i ich
środowisk sedymentacyjnych.
Kaskady jako formy geomorfologiczne wzbogacają lokalny krajobraz przyczyniając się do jego wyrazistego urozmaicenia. Ze względu na unikatową w skali regionu wartość
poznawczą całej ścieżki geoturystycznej Białej Wisełki,
w powiązaniu z walorami wypoczynkowymi regionu, obiekt
ten zasługuje na miano atrakcji geoturystycznej Beskidu
Śląskiego. Ta wyjątkowa w skali regionu „perełka” przyrody
nieożywionej, z całym jej bogactwem atrakcji turystycznych,
florystycznych i faunistycznych stanowi doskonały produkt
turystyczny, pozostawiający na zwiedzających niezapomniane wrażenia. 
24
Kaskady Rodła
Fig. 7. „Górny” wodospad Kaskad Rodła („XXVI”), warstwy istebniańskie dolne, potok Biała Wisełka • The Upper Fall (No. XXVI)
of the Rodło Cascades, Lower Istebna Beds, Biała Wisełka Creek
Mayerowi za tekst angielski.
Praca wykonana w ramach badań statutowych Zakładu
Geologii Podstawowej i Ochrony Środowiska, Wydziału Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska AGH w Krakowie,
temat nr 11.11.140.447.
Autorzy dziękują Janowi Kropowi – prezesowi Towarzystwa Miłośników Wisły za udostępnienie materiałów historycznych dotyczących nadania nazwy kaskadom Białej Wisełki, dr. inż. Markowi Doktorowi i anonimowemu recenzentowi za konstruktywne uwagi oraz dr. inż. Wojciechowi
Summary
heading to the top of the Barania Góra Mt. Along the distance
of some 370 meters, starting from the confluence of the Roztoczny Creek and the Biała Wisełka River (Fig. 1), there are
over 25 natural waterfalls, from 0.5 to nearly 5 meters tall (Figs
4-9). The Rodło Cascades are a culmination of this waterfall
system (Fig. 1 – XXV and XXVI) and belong to the largest
and the tallest waterfalls of the Biała Wisełka Creek.
The most important factors controlling the genesis of steplike cascades are the bottom, headward and lateral erosional
processes, closely related to lithofacies and to geological
structures observed in the stream bedrock (Głodek at al. 1967,
Alexandrowicz 1976, Ziętara & Lis 1986, Alexandrowicz et
al. 2000). Common factors controlling the relief of erosional
forms and the position of stream bed are tectonic discontinuities resulting in lower resistivity of rocks to erosion.
The crest of waterfall is almost always the edge of horizontal or obsequent layer. Such layer is usually thick and
hard, and resistive to erosion along the longitudinal profile
of the stream (Fig. 2). Hydraulic erosion at the base of rock
steps, particularly intensive during flood flows leads to the
formation of potholes and facilitates the headward erosion
(e.g. Fig. 9, see also Ptaszek 2005). Beds arranged consequently to the stream flow form slide slabs whereas gullies
originate where the stream flows parallelly to the strike of
The Rodło Cascades as a geotouristic
attraction of the Silesian Beskid Mts.
The paper describes the scenic waterfalls known as “The
Rodło Cascades at the springs of the Vistula River” (HajdukNijakowska 1987, Krop 1987, Szewczyk 1987). The cascades
of the Biała Wisełka Creek present high scientific, educational and touristic values, and belong to the most valuable
geotouristic sites in the Western Beskidy Mts.
The Rodło Cascades are localized in the Western Outer
Carpathians, in the Silesian Beskid Mts. (Kondracki 2000), at
the altitude of about 700 m a.s.l., in the headwater part of the
Biała Wisełka River valley, which cuts into the northwestern
slopes of the Barania Góra Mt. (1,200 m a.s.l.). About 3 kilometers east of the cascades the Wisła Czarne Fojtula village is
located (Fig. 1). From geological point of view the site is located
in the Outer (Flysch) Carpathians and is positioned at the boundary between the Godula and the Istebna beds of the Silesian Unit
(Burtan 1972, 1973, Burtan et al. 1937, Żytko et al. 1989).
The Rodło Cascades are an element of educational nature
trail (No. 22 stop, Fig. 1), which follows the blue tourist trail
25
Kaskady Rodła
Fig. 8. Schematyczny przekrój podłużny przez „dolny” wodospad
Kaskad Rodła („XXV”), warstwy istebniańskie dolne, potok Biała
Wisełka. Objaśnienia: 1 – mułowce (łupki mułowcowe), 2 – piaskowce, 3 – piaskowce zlepieńcowate, 4 – zlepieńce piaszczyste,
5 – debryty kohezyjne • Schematic longitudinal section through
the Lower Fall (No. XXV) of the Rodło Cascades, Lower Istebna
Beds, Biała Wisełka Creek: 1 – mudstones (mudstone shales),
2 – sandstones, 3 – conglomeratic sandstones, 4 – sandy conglomerates, 5 – cohesive debrites
Fig. 9. Schematyczny przekrój podłużny przez „górny” wodospad
Kaskad Rodła („XXVI”), warstwy istebniańskie dolne, potok Biała
Wisełka. Objaśnienia: 1 – mułowce (łupki mułowcowe), 2 – piaskowce, 3 – piaskowce zlepieńcowate, 4 – zlepieńce, 5 – debryty kohezyjne
• Schematic longitudinal section through the Upper Fall (No. XXVI)
of the Rodło Cascades, Lower Istebna Beds, the Biała Wisełka Creek:
1 – mudstones (mudstone shales), 2 – sandstones, 3 – conglomeratic
sandstones, 4 – conglomerates, 5 – cohesive debrites
Kn
Sz
Kr
Lf
O
Kr
Sk
Ld
O
Ld
O
Sz
Ld
Kr
Kc
Ke
Re
O
Sk
O
Ke
Re
Ke
Lf
Lf
Lf
Lf
Rb
Rb
1
1
Fig. 10. Schematyczny model stożka podmorskiego (wg Reading,
Richards 1994, zmienione). Punktowo zasilany piaskowo-mułowym
materiałem klastycznym, uporządkowany system depozycyjny.
Objaśnienia: 1 – stożek, Sz – szelf, Sk – skłon, Rb – równia basenowa, O – osuwiska, Kn – kanion, Kc – kanał centralny, Kr – kanały
rozprowadzające, Ld – loby depozycyjne • Model of submarine fan
(modified after Reading & Richards 1994) – regular, point-sourced
depositional system fed with clastic, sand-mud fractions. Explanations: 1 – fan, Sz – shelf, Sk- slope, Rb – basin plain, O – submarine
slides, Kn –canyon, Kc – central channel, Kr – distribution channels,
Ld – depositional lobes
Fig. 11. Schematyczny model fartucha podmorskiego (wg Reading,
Richards 1994, zmienione). Liniowo zasilany piaskowo-żwirowym
materiałem klastycznym, chaotyczny system depozycyjny. Objaśnienia: 1 – fartuch, Ke – kanały (rynny) erozyjne, Re – rozmycia
erozyjne, Lf – loby fartuchowe, , pozostałe obj. jak na Fig. 10 • Model of submarine apron (modified after Reading & Richards 1994)
– chaotic, line-sourced depositional system fed with clastic, sandgravel fractions. Explanations: 1 – apron, Ke – erosional channels,
Re – wash-outs, Lf – apron lobes, remaining symbols as in Fig. 10
26
Kaskady Rodła
KASKADY RODŁA
o
18 59’16”
to
Wisła Czarne Fojtula 3 km
N
c
oz
Piotr Strzeboński
y
zn
R
Bia
ła
W
is
u źródeł Wisły
VIII
e
łk
obiekt geoturystyczny
IX
49o37’27”
KR
Numer porządkowy kaskad
Turystyczna tablica informacyjna
Tablica pamiątkowa z brązu - “Kaskady Rodła
u zródeł Wisły”
22
KR
Kaskady na warstwach istebniańskich dolnych
V
XX
Kaskady na warstwach godulskich górnych
Niebieski szlak turystyczny na Baranią Górę
VI
XX
Warstwy istebniańskie dolne
50
Warstwy godulskie górne
0
250 [m]
Barania Góra (1220 m n.p.m.) 2 km
a
XXV
22
„Kaskady Rodła” stanowią grupę wodospadów w Białej Wisełce (Fig. 1) założonych na naturalnych stopniach
skalnych (Fig. 2 - 4). U podnóża progów wodospadowych rozwinięte są kotły eworsyjne czyli erozyjne przegłębienia w
dnie potoku, często wykorzystywane jako punkty czerpania wody. Najistotniejsze znaczenie dla kształtowania rzeźby
schodowych kaskad ma rozwijająca się erozja wód płynących: erozja denna, boczna oraz wsteczna w powiązaniu z
SZKIC SYTUACYJNO GEOLOGICZNY
Fig. 1
JEDNA Z KASKAD BIAŁEJ WISEŁKI (”VIII”, Fig. 1 i 5)
Fig. 2
budową geologiczną obszaru - rodzajem skał oraz ich ułożeniem względem przepływającego potoku (Fig. 5 - 7).
Fig. 3
“DOLNY” WODOSPAD KASKAD RODŁA (”XXV”, Fig. 1 i 6)
“GÓRNY” WODOSPAD KASKAD RODŁA (”XXVI”, FIG. 1 i 7)
Fig. 4
Odsłaniające się w progach wodospadów skały reprezentują tak zwany flisz karpacki. Są to utwory wieku górnokredowego nagromadzone pierwotnie ponad 80 milionów lat temu w
Oceanie Tetydy, rozpościerającym się pomiędzy kontynentami Afrykańskim i Euroazjatyckim. Następnie w wyniku kolizji tych kontynentów skały fliszowe zostały sfałdowane,
oderwane od macierzystego podłoża, i wypiętrzone w postaci łańcucha górskiego Karpat.
Schematyczny przekrój podłużny przez grupę kaskad Białej
SE
Wisełki (”VIII” i “IX”) - warstwy godulskie górne (Fig. 1 i 2)
Schematyczny przekrój podłużny przez kaskadę Białej
SE
NW
Wisełki (”XXV”) - warstwy istebniańskie dolne (Fig. 1 i 3)
Schematyczny przekrój podłużny przez kaskadę Białej
SE
NW
Wisełki (”XXVI”) - warstwy istebniańskie dolne (Fig. 1 i 4)
MUŁOWCE
Litologia:
PIASKOWCE
XXV
MUŁOWCE (ŁUPKI MUŁOWCOWE)
PIASKOWCE ZLEPIEŃCOWATE
XXVI
ZLEPIEŃCE PIASZCZYSTE
ZLEPIEŃCE
DEBRYTY KOHEZYJNE
DEBRYTY KOHEZYJNE
0
VIII
250 [cm]
250 [cm]
250 [cm]
IX
PIASKOWCE
PIASKOWCE ZLEPIEŃCOWATE
PIASKOWCE
NW
MUŁOWCE
250 [cm]
0
0
0
250 [cm]
0
Fig. 5
0
Fig. 6
250 [cm]
Fig. 7
Obserwowany flisz wykształcony jest w dwojaki sposób: niżej położony zespół kaskad założony jest na progach skalnych tak zwanych warstw godulskich i posiada charakterystyczny
drobno schodkowy relief (Fig. 2 i 5) natomiast wyżej usytuowana sekcja kaskad o zupełnie innej morfologii (Fig. 3 i 4 oraz 6 i 7) rozwinięta jest na tak zwanych warstwach istebniańskich.
Flisz godulski w tym rejonie wykształcony jest w postaci regularnych warstw rytmicznie przeławicających się piaskowców i łupków mułowcowych (Fig. 2 i 5). Utwory takie stanowią przykład
typowej, „uporządkowanej” sedymentacji rozwijającej się w obrębie stożka podmorskiego (Fig. 8). Warstwy istebniańskie natomiast budują nieregularne ławice piaskowców i zlepieńców,
bez lub ze stosunkowo niewielką ilością przeławiceń łupkowych, ze słabo widocznym warstwowaniem oraz debryty kohezyjne - osady czarnego “błota” skalnego (Fig. 3 i 4 oraz 6 i 7). Jest to
przykład odmiennej, „chaotycznej” sedymentacji podmorskiej rozwijającej się w obrębie tak zwanego fartucha (fartuchowego systemu depozycyjnego, Fig. 9).
MODEL STOŻKA PODMORSKIEGO
MODEL FARTUCHA PODMORSKIEGO
(wg Reading i Richards, 1994; zmienione)
(wg Reading i Richards, 1994; zmienione)
(punktowo zasilany piaskowo-mułowym materiałem
okruchowym system sedymentacji)
Legenda:
Kn
O
Sz
Ld
Kr
Kc
Sk
(liniowo zasilany piaskowo-żwirowym materiałem
okruchowym, “chaotyczny” system sedymentacji)
Kr
Kr
Ld
O
Ld
Rb
O
Ke
Sz - szelf
Sk - skłon
Rb - równia basenowa
(dno morskie)
O - osuwiska
Kn - kanion (dolina podmorska)
Kc - kanał centralny - zasilający
Kr - kanały rozprowadzające
materiał okruchowy
Ld - loby depozycyjne
(stożkowe ciała piaszczyste)
- stożek
Fig. 8
O
Sz
Lf
O
Sk
Re
Ke
Lf
Legenda:
Ke
Re
Lf
Lf
Lf
Rb
Sz - szelf
Sk - skłon
Rb - równia basenowa
O - osuwiska
Ke - kanały (rynny) erozyjne
Re - rozmycia erozyjne
Lf - loby fartuchowe
(nieregularne pokrywy
materiału okruchowego)
- fartuch
Fig. 9
Więcej informacji dostępnych jest w artykule: Strzeboński P. i Słomka T., 2007. Kaskady Rodła atrakcją geoturystyczną Beskidu Śląskiego. GEOTURYSTYKA, 1(8), 2007, Stow. Nauk. Im. St. Staszica, Wydz. Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, AGH, Kraków oraz na www.geoturystyka.pl
More information is available in article (op. cit): The Rodło Cascades as a geotouristic attraction of the Silesian Beskyd Mts. GEOTOURISM, 1(8), 2007, Faculty of Geology, Geophisics and Environmental Protection, University of Science and Technology - AGH, Cracow
Fig. 12. Propozycja tablicy informacyjnej obiektu geoturystycznego – „Kaskady Rodła u źródeł Wisły” • Proposed information bilboard
of geotouristic site “The Rodło Cascades at the springs of the Vistula River”
27
Kaskady Rodła
beds in the stream bottom. Occassionally, the intermediate
forms can be noticed, as in Fig. 3 where both the slide slab
and the gullie can be seen.
The Godula Beds flysch is a set of regular, rhythmically
alternating layers of sandstones and muddy shales (Fig. 4 and 5,
Słomka 1995). Such succession is a perfect example of typical,
turbiditic, siliciclastic sedimentation of the submarine fan
depositional system (Fig. 10, Reading, Richards 1994, Słomka
1995). On the contrary, the Istebna Beds comprise massive
sandstones and conglomerates (usually devoid of shale interbeds) as well as cohesive debrites (Figs 6-9, see Unrug 1963,
Leśniak & Słomka 2000, Strzeboński 2005b). Poorely visible
bedding is irregular and amalgamative whereas particular beds
commonly show erosional and/or depositional pinch-outs. This
is an example of chaotic, siliciclastic sedimentation in the
submarine apron depositional system (Fig. 11, Reading &
Richards, Słomka 1995, Strzeboński 2005b).
Differences in sedimentary environments are reflected in
transition from regular, turbiditic systems of the Upper Godula Beds with well-developed channels and depositional lobes
of submarine fans (Słomka 1995) to chaotic apron deposition
of the Lower Istebna Beds with well-developed, siliciclastic
aprons (Strzeboński 2005b). Such transition was an effect of
increasing tectonic activity in alimentary areas from which
clastic material was supplied to the Silesian Basin. The source
of tectonic activity was the progressing compressional regime
resulting from the collision of crustal plates in the area of the
Thetys Ocean (Słomka 1995, Oszczypko 1999, 2004, Nemčok
et al. 2001, Poprawa et al. 2002, 2006, Golonka et al. 2003,
Poprawa, Malata 2006).
The bilboard entitled “The RODŁO CASCADES at the
springs of the Vistula River – geotouristic site” (Fig. 12) would
provide supplementary information on geological aspects of
the site and would not interfere with the existing information.
Undoubtedly, such information would contribute to better
understanding of beauty and mysteries of abiotic nature.
Osmańczyk E., J. 1985. Wisła i Kraków to Rodło. Inst. Wyd. Nasza
Księgarnia, Warszawa. 217 pp.
Oszczypko N.,1999. From remnant ocean basin to collision-related foreland
basin – a tentative history of the Outer Western Carpathians. Geol.
Carpath., 50, 161-163.
Oszczypko N.,2004. The structural position and tectonosedimentary evolution
of the Polish Outer Carpathians. Przegląd Geologiczny, 52: 780-791.
Poprawa P., Malata T. & Oszczypko N., 2002. Ewolucja tektoniczna basenów
sedymentacyjnych polskiej części Karpat zewnętrznych w świetle
analizy subsydencji. Przegląd Geologiczny, 50: 1092-1108.
Poprawa P., Malata T., 2006. Model późnojurajsko-wczesnomioceńskiej
ewolucji tektonicznej zachodnich Karpat zewnętrznych. Przegląd
Geologiczny, 54: 1066-1080.
Poprawa P., Malata T., Oszczypko N., Słomka T., Golonka J.& Krobicki M.,
2006. Analiza tempa depozycji materiału detrytycznego w basenach sedymentacyjnych Karpat zewnętrznych jako wskaźnik aktywności tektonicznej ich obszarów źródłowych. Przegląd Geologiczny, 54: 878-887.
Ptaszek A., 2005. Wodospady w potoku Kacwinianka jako obiekty geoturystyczne. Geoturystyka, 1(2): 25-31.
Reading H.G, & Richards M., 1994. Turbidite systems in deep-water basin
margins classified by grain size and feeder system. Bull. Am. Assoc.
Petrol., 78: 792-822.
Słomka T.,1995. Głębokomorska sedymentacja silikoklastyczna warstw
godulskich Karpat. Prace Geologiczne. PAN, 139, Kraków: 1-132.
Słomka T., 2001. Osady wczesnokredowych spływów rumoszowych w warstwach cieszyńskich rejonu Żywca. Kwartalnik AGH, Geologia, 27: 89-110.
Słomka T., Kicińska-Świderska A., 2004. Geoturystyka – podstawowe
pojęcia, Geoturystyka, 1: 2-5.
Strzeboński P., 2005a. The Rodło Cascades: a geotouristic pearl-gem of the
Silesian Beskid Mts. In: Doktor M., Waśkowska – Oliwa, A. (eds).
Geotourism – New dimensions In XXI century tourism and chances for
future development. 2 nd International Conference Geotour 2005, 22
– 24 September, Kraków, Poland: 109 – 111.
Strzeboński P., 2005b. Debryty kohezyjne warstw istebniańskich (górny
senon – paleocen) na zachód od Skawy. Kwartalnik AGH Geologia 31:
201-224, Kraków.
Szewczyk W. 1987. Wodospady Białej Wisełki doczekały się szczególnej
nobilitacji. Nadano im imię własne ... Kaskady Rodła. In: W. Szewczyk
(ed). Poglądy , IX 1987.
Unrug R. 1963. Istebna Beds – a fluxoturbidity formation in the Carpathian Flysch, Ann. Soc. Geol. Pol., 33: 49-92.
Waksmundzki K., 1968. Z badań hydrograficznych w dorzeczu górnej
Wisły. Zesz. Nauk. U. J. Prace Geogr., 21: 39-77.
Ziętara T & Lis Joanna, 1986. Part of geological structure in evolution of
waterfalls rapids in the Flysch Carpathians.Folia Geografica 18, Ser.
Geogr.-Phisica, XVIII: 31-50.
Alexandrowicz Z., 1976. Wodospady Białej i Czarnej Wisełki. Ochrona
Przyrody 41, 323-354.
Alexandrowicz Z., Kuśmierz A., Urban J., Otęska-Budzyn J., 1992. Waloryzacja przyrody nieożywionej obszarów i obiektów chronionych w Polsce.
Państwowy Instytut Geologiczny s. 140, mapa 1:750000, Warszawa.
Alexandrowicz Z., 1997. Ochrona wodospadów w Karpatach Polskich.
Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 53, 4, PAN, Kraków, 39-57.
Alexandrowicz Z., Urban J & Margielewski, 2000. Chronione obszary i
Obiekty. In: Poprawa D. (ed). Ochrona georóżnorodności w polskich
Karpatach, Warszawa: 71 – 87.
Baumgart-Kotarba M., Gil E. & Kotarba A., 1969. Rola struktury w ewolucji rzeźby obszarów źródłowych Wisły i Olzy. Stud. Geomorph.
Carp.-Balcan., 3, Kraków
Burtan J., 1972. Szczegółowa mapa geologiczna Polski, arkusz Wisła (1028),
1: 50000. Wyd. Geol., Warszawa.
Dynowski J., 1961. Z badań hydrograficznych zlewni Białej i Czarnej Wisełki. Czasopismo Geograficzne, XXXII: 31-56.
Głodek J., Kęsik A., Kolago C., Mojski J. E. & Starkel L., 1967. Z biegiem
Wisły. Przewodnik geologiczno-krajoznawczy. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. 489 pp.
Golonka J., Krobicki M., Oszczypko N., Ślączka A. & Słomka T., 2003.
Geodynamic evolution and paleogeography of the Polish Carpathians
and adjacent are as during Neo-Cimmerian and preceding events (latest
Triassic-earliest Cretaceous). In: McCann T. & Saintot A. (eds), Tracing
Tectonic Deformation Using the Sedimentary Record. Geological Society, Spec. Pub., London, 208, 138-158.
Hajduk-Nijakowska J. 1987. Rodło i źródła Wisły. W: Trybuna Opolska,
136, 12 czerwiec 1987.
Kondracki J., 2000. Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. 441 pp.
Krobicki M. & Słomka T., 1999. Berriasian submarine mass movements as
results of tectonic activity in the Carpathians basins. Geol. Carpath.,
50: 42-44.
Krop J. 1987. Oblicze Ziemi Ojczystej. Uroczystości nadania wodospadom
Białej Wisełki nazwy: “Kaskady Rodła u źródeł Wisły”. Macierz Ziemi
Cieszyńskiej, Towarzystwo Miłośników Wisły, Opolskie Towarzystwo
Kulturalno-Oświatowe, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze – Odział Wisła, 19 wrzesień 1987 r., Wisła. Cieszyńska Drukarnia
Wydawnicza, Cieszyn.
Leśniak T., Słomka T., 2000. Środowisko sedymentacji warstw istebniańskich dolnych (górny senon) rejonu Dobczyc. Kwartalnik. AGH, Geologia, 26: 51-65.
Nescieruk P. & Szydło A., 2003. Pozycja warstw istebniańskich w Beskidzie
Morawsko-Śląskim. Spraw. z Pos. Państw. Inst. Geol., 60: 67-68.
28
Czarna kreda fliszu morawskiego
The Black Cretaceous of the Moravian Flysch
Anna Waśkowska-Oliwa, Jan Golonka, Piotr Strzeboński
Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków
e-mail: [email protected]; jan_ [email protected]; [email protected]
Wstęp
Polska
Pardubice
„Czarna kreda” reprezentuje osad powstały ponad sto milionów lat temu na dnie zbiornika śląskiego Karpat zewnętrznych, który wtedy stanowił część wielkiego Oceanu Tetydy.
Nazwa „czarna kreda” jest zwrotem nieformalnym. Stosowana jest powszechnie przez geologów karpackich w slangu terenowym, dla określenia utworów wieku kredowego o zabarwieniu od ciemnopopielatego do czarnego. Osady „czarnej
kredy” włączane są do wydzielenia zwanego warstwami wierzowskimi (wierzowickimi). Ich profil typowy (stratotyp)
znajduje się na terenie Republiki Czeskiej, na Morawach, we
wsi Veřovice (po polsku Wierzowice), u podnóża Radhostu
(1129 m n.p.m.) – jednego z najbardziej znanych i odwiedzanych
szczytów Beskidu Morawskiego (Fig. 1). Nazwa „łupki wierzowskie” została po raz pierwszy użyta w 1861 roku przez
Ludwiga Hoheneggera, którego uważa się dziś za autora tego
wydzielenia. Autor ten opisywał i klasyfikował utwory fliszowe Karpat zewnętrznych na terenie ówczesnego Śląska Cieszyńskiego oraz przyległej części Moraw i Galicji.
Utwory warstw wierzowskich to także doskonałe podłoże
dla rozwijających się procesów rzeźbotwórczych. Powstające
w nich malownicze wąwozy są atrakcyjne nie tylko dla geologów, ale również dla turystów chcących podziwiać piękno
przyrody nieożywionej i pragnących poszerzać swoją wiedzę
z zakresu nauk o Ziemi.
Ostrawa
Novy Jičín
Prostejov
Valašské Meziríčí
Brno
Słowacja
Treść: Obszarem stratotypowym dolnokredowych warstw wierzowskich jednostki śląskiej Karpat fliszowych są Morawy w Republice
Czeskiej. Profile tych warstw są efektowne i ciekawe, zapisują
historię geologiczną wczesnych stadiów rozwoju słabo przewietrzanego basenu śląskiego. Pośród czarnych mułowców występują
ławice i soczewy piaskowcowo-mułowcowe, soczewki septariowe,
koncentracje siarczków żelaza oraz skamieniałości mezozoicznych
głowonogów. Wskutek silnej erozji dennej na terenie występowania
wychodni warstw wierzowskich rozwijają się głęboko wcięte doliny
i wąwozy z licznymi kaskadami i szypotami w dnie.
Słowa kluczowe: Karpaty, Morawy, jednostka śląska, warstwy
wierzowskie, dolna kreda, wąwozy, anoksja
Abstract: The Moravia Region in the Czech Republic is the stratotype area for the Lower Cretaceous Verovice Beds of the Carpathian
Flysch Silesian Unit. The most comprehensive profiles of these beds
occur there, with black mudstones as the prevailing lithological variety. The Verovice Beds successions are impressive and interesting
as these contain numerous geological features, reflecting anoxic
sedimentary conditions. The deeply incised valleys, ravines and
gorges with numerous cascading waterfalls and rapids are the result
of the strong bottom erosion in the area of their occurrence.
Key words: Carpathians, Moravia, Silesian Unit, Verovice
Beds, Lower Cretaceous, gorges, anoxia
Fig. 1. Lokalizacja reprezentatywnych i dobrze odsłoniętych profili warstw wierzowskich na Morawach (okolice Frenstatu) • Location
of the most representative and well exposed profiles of the Verovice
Beds in the Moravia (the Frenstat area)
Fry̌dlańt
Nový Jičín
Kopřivnice
av
h
Tic
Veřovice
Jicin
ka
Skalka
ka
se
917,8
Os
e
vic
Smrk
Szlaki
turystyczne
Drogi
tra
enka
1045,9
Celad
ice
tn
os
Lubina
Velka Stolova
Radhost
Valašské Meziríčí
Rozn
owsk
a Be
cva
LEGENDA:
Ostravice
dh
Velky Javornik
Čeladna
964,4
Frenštát
pód Radhoštém
Ra
Ja
y Hodslavice
ck
ni
1276,3
Linie
kolejowe
Rzeki
1129,2
Szczyty
Rožnow
Warstwy
wierzowskie
0
29
10 km
Miasta
Fig. 3. Warstwy wierzowskie w profilu Verovice, fot. A. Waśkowska-Oliwa • The Verovice Beds in the Verovice profile; phot.
A. Waśkowska-Oliwa
Fig. 2. Warstwy wierzowskie w profilu stratotypowym, fot. A. Waśkowska-Oliwa • The Verovice Beds in the stratotype profile; phot.
A. Waśkowska-Oliwa
Wykształcenie „czarnej kredy”
Osady typowe dla „czarnej kredy” to mułowce, relatywnie
mocno skrzemionkowane, występujące w warstwach kilkucentymetrowej miąższości, łupiących się na grube płyty (Fig.
2). Warstwy te posiadają strukturę masywną, bądź też zaznacza się w nich laminacja równoległa lub falista. Charakterystyczny jest ich styl wietrzenia, w trakcie którego pokrywają się rdzawym, żelazistym nalotem, a ławice rozpadają
się wówczas na drobne, cienkopłytkowe fragmenty (Fig. 3).
Najpełniej wykształcone profile warstw wierzowskich
występują na Morawach. Oprócz lokalizacji stratotypowej
znajduje się wiele innych, dobrze odsłoniętych profili reprezentatywnych dla tego wydzielenia (Fig. 1). Zmienność litologiczna w profilu jest stosunkowo niewielka – dominują
tu czarne osady mułowcowe, jedynie w części stropowej
zaczynają się pojawiać osady mułowcowe o barwie ciemnoszarej, niekiedy zielonkawej, w których widoczne są liczne
bioturbacje, zaznaczone ciemnymi, często nieregularnymi
plamami na powierzchniach stropowych i wewnątrz ławic.
Osady te najpierw tworzą pojedyncze wtrącenia pomiędzy
klasycznie wykształcone czarne łupki wierzowskie, potem
występują już w kompleksach, aż w końcu zastępują całkowicie typowy osad wierzowski. W profilach znaczą się jako
barwny osad, zwany w slangu geologicznym „pasiakiem”,
„przekładańcem” lub „zeberką” (Fig. 4), włączany już do
wydzielenia wyżej ległego – warstw lgockich. Dolna gra-
Fig. 4. Łupki warstw lgockich (profil Malenovice), fot. A. Waśkowska-Oliwa • Shales of the Lgota Beds (the Malenovice profile); phot.
A. Waśkowska-Oliwa
nica warstw wierzowskich z podległymi warstwami grodziskimi jest ostro zarysowana, następuje zanik warstw
piaskowcowych oraz zmiana zabarwienia osadu łupkowego
z szarego na czarny.
Warstwy wierzowskie jako
wskaźnik oceanicznych
warunków redukcyjnych
Sedymentacja warstw wierzowskich odbywała się we
wczesnej kredzie. Był to interwał szczególny w historii Ziemi, gdyż wtedy poziom oceanu światowego osiągnął swoje
maksimum i był najwyższy w fanerozoiku – czyli przez
ostatnie 500 milionów lat. W wielu profilach znaczy się wyraźny cykl transgresywny, w którym morza i oceany wkraczają na ląd. Na Ziemi nie było wówczas lodowców, panował
klimat ciepły, zrównoważony, na ogół wilgotny. We wczesnej
kredzie notuje też się najwyższe temperatury w fanerozoiku
(Golonka, 2002). Na ogromnych obszarach kuli ziemskiej
panowały warunki redukcyjne, co odzwierciedla angielska
30
nazwa tego okresu-wydarzenia – Oceanic Anoxic Event
(OAE) (Bralower i in., 2002). Morze wstępujące na kontynenty oraz obfite opady atmosferyczne powodowały dopływ dużych ilości substancji odżywczych do mórz
i oceanów, co przyczyniło się do utworzenia osadów bogatych w substancję organiczną.
Do osadów takich zalicza się m. in. warstwy wierzowskie
powstałe w zbiorniku śląskim. Wysoka produktywność
organiczna w basenie karpackim spowodowana była przez
prądy wznoszące i warunki ograniczające dopływ świeżych
wód z oceanu światowego do wąskich basenów ryftowych
(Golonka, Krobicki, 2001). Zachowanie materiału organicznego w środowisku sedymentacji możliwe było dzięki istnieniu depocentrów o aktywnej subsydencji, utrzymywaniem się warunków beztlenowych przy ograniczonej cyrkulacji wód basenów ryftowych. Natomiast brak rozcieńczania substancji organicznej wywołany był niskim tempem
sedymentacji w warunkach słabego dopływu substancji
terygenicznej z lądu (Golonka i in., 2001a). Ilość substancji
organicznej w osadzie mierzona jest całkowitą zawartością
węgla organicznego (ang. Total Organic Karbon – TOC),
a zawartość TOC w warstwach wierzowskich jest wysoka
i wynosi 3-3,5% (Kratochvílová i in., 2003). Pod koniec
wczesnej kredy (w albie) oraz na początku późnej kredy
nastąpiły zmiany w geometrii basenu karpackiego – rozszerzał się on, osiągając swą maksymalną szerokość (Golonka i in., 2001b). Równocześnie w albie pojawiły się
pierwsze deformacje kompresyjne w strefach wewnętrznych
obszaru alpejsko-karpackiego. Podniesienie się poziomu
wód oceanu światowego przyczyniło się do połączenia
basenów karpackich z płytkim morzem szelfowym platformy europejskiej. Dominować zaczęły warunki utleniające
morza relatywnie dobrze przewietrzanego i czarne łupki
stopniowo zastępowane były przez łupki zielone i czerwone,
zwane popularnie pstrymi.
Fig. 5. Brama wąwozu w skarpie pradoliny (Celadna), fot.
A. Waśkowska-Oliwa • The gate to the Celadna Gorge; phot.
A. Waśkowska-Oliwa
Warstwy wierzowskie
jako element rzeźbotwórczy
Profile warstw wierzowskich znajdują się w miejscach łatwo
dostępnych, w dolinach potoków, u podnóży wzniesień Beskidu Morawskiego. Z racji tego, że zbudowane są prawie wyłącznie z osadów mułowcowych, wychodnie tych warstw wiążą
się z ciekawą, a zarazem malowniczą rzeźbą. Słaba odporność
na działanie czynników erozyjnych powoduje, że doliny potoków, zwłaszcza tych o większym spadku, wcinają się głęboko
w podłoże tworząc kaniony. Ich skarpy są ostro nachylone,
mają zwykle kilka, a nierzadko kilkanaście metrów wysokości.
Do miejsc o szczególnym uroku należą krótkie wąwozy, które
rozcinają strome zbocza będące kopalnymi brzegami dolin
górskich rzek np. Celadenka czy Ostravice (Fig. 1). Brzegi
takich wąwozów zbudowane z warstw wierzowskich są ostro
zarysowane, zwykle bardzo strome i wysokie. Odwadniane są
one przez niewielkie cieki okresowe, czynne w okresie wiosennym i jesiennym oraz wznawiane sporadycznie w czasie
wzmożonych opadów. Odprowadzenie wody do rzeki odbywa
się drogą najkrótszą, czyli po linii prostopadłej do koryta, a
tym samym po linii największego spadku terenu. Takie wa-
Fig. 6. Progi wodospadowe – stropowa część warstw wierzowskich, profil Ticha, fot. A. Waśkowska-Oliwa • Waterfall rapids
in the upper part of the Verovice Beds, the Ticha profile; phot.
A. Waśkowska-Oliwa
runki geologiczno-hydrologiczne sprzyjają tworzeniu się wąwozów, występujących w zespołach o równoległym przebiegu.
Formy te są niewielkie, bardzo głębokie i krótkie – o długości
równej długości skarpy doliny rzecznej, w przekroju poprzecznym V-kształtne. Skarpy wąwozów w bramie wynoszą po
kilkanaście metrów wysokości, zbocza są stromo nachylone,
ku górze kloszowo rozchylone (Fig. 5). W planie są zygzakowate, w części górnej rozwidlają się, naśladując kształtem
31
gdyż marsz po stopniach kaskad przypomina wędrówkę po
schodach. Brzegi wąwozów są pozbawione roślinności drzewiastej. Drzewa porastają powierzchnie pozawąwozowe,
zwykle jest to starodrzew bukowy o rozłożystych koronach,
który skutecznie ocienia wąwozy dodając im uroku. W związku z tym w otoczeniu wąwozów można spotkać liczne rośliny cieniolubne, w których dominuje bluszcz pospolity Hedera helix. Można też podziwiać tutaj storczyki. Tuż za bramą
wąwozową, na wypłaszczeniu dna dolinnego tworzy się w
morfologii klasyczny stożek napływowy zbudowany z klastów warstw wierzowskich.
Stale płynąca woda, rzeźbiąc koryto w osadach łupkowych
formuje malownicze doliny, które obfitują w różne interesujące elementy morfologiczne. Do elementów stałych należą
liczne progi i schodkowe kaskady w dnie oraz szypoty (Fig.
8). Popularną formą są małe wodospady, o wysokości progu
od 0.5 – 2 m, z kotłami eworsyjnymi (wypreparowanymi
przez pionowe prądy wirowe), nierzadko przekraczającymi
głębokością kotła wysokość progu wodospadu (Fig. 6, 7).
Często też dochodzi do powstania dość dużych mis eworsyjnych (wskutek specyficznych, poziomych wirów wodnych)
bez wykształcenia wyraźnych progów powierzchniowych
lub z bardzo niewielkimi progami w stosunku do powierzchni i głębokości mis. Wtedy kotły eworsyjne są znacznie
większych rozmiarów, mają powierzchnię kilku do kilkudziesięciu m2 i zmienną głębokość. Tego typu formy powstają w miejscach gwałtownych poszerzeń koryta. Misy te są
wykorzystywane jako naturalne kąpieliska.
Ilość kaskad dennych wzrasta w profilach warstw wierzowskich ku ich stratygraficznemu stropowi. Spowodowane
jest to nieznaczną zmianą litologii, czyli najpierw obecnością
rzadkich, twardych wtrąceń piaskowcowych lub piaskowcowo-łupkowych wśród czarnych łupków, a następnie gradacyjnym przybywaniem warstw relatywnie miękkich, zbioturbowanych mułowców o jaśniejszych barwach. Na tych
odcinkach wzrasta też nachylenie terenu, co ma wpływ na
potencjał erozyjny rzeki. Wyżejległe warstwy lgockie,
w typowym wykształceniu, stanowią cienkoławicowy flisz
o zbliżonym udziale piaskowców i łupków i ich występowanie
w morfologii znaczy się wyraźnym zestromieniem terenu.
Fig. 7. Naturalne kąpielisko w kotle eworsyjnym, profil Verovice,
fot. A. Waśkowska-Oliwa • Natural swimming pool in the plunge
pool, theVerovice profile; phot. A. Waśkowska-Oliwa
Czy „czarna kreda” to tylko
monotonne mułowce?
W miarę wydawałoby się jednolity profil łupków wierzowskich, składający się z czarnych mułowców, przy bliższym
oglądzie okazuje się zawierać rozmaite elementy litologiczne.
Wśród łupków wierzowskich spotykane są rzadkie przeławicenia skał grubiejklastycznych. Występują one w formie ławic
piaskowcowych, piaskowcowo-mułowcowych, mocno skrzemionkowanych lub też tworzą soczewy (Fig. 9). Częstość oraz
miąższość tego typu wkładek wzrasta ku górze profilu. Soczewki mają różne miąższości, od kilku cm do ponad metra
oraz długość od kilkunastu cm do kilku, nawet kilkunastu
metrów. Geometria ich jest także znacznie zróżnicowana,
spotykane są formy o zarysie owalnym, bochenkowatym,
o typie płaskur, jak również mocno wydłużone ciała o płaskim stropie i wypukłym ku dołowi spągu, z wyraźnym
Fig. 8. Kaskady schodkowe (profil Kunice). fot. A. WaśkowskaOliwa • Stepping cascades (the Kunice profile); phot. A. Waśkowska-Oliwa.
strefę źródłową typowej rzeki górskiej. Dno wąwozu jest
wąskie, szerokości rzędu 1 m, nierówne, o zmiennym spadku.
Wąwozy kończą się w koronie skarpy doliny rzecznej, co
znaczy się wyraźnym spadkiem wysokości brzegów prowadzącym aż do całkowitego wypłaszczenia. Ponad koroną
skarpy dolinnej potoki zmieniają kierunek przebiegu, meandrują. Zwykle w skarpach wąwozów znajdują się ciągłe odsłonięcia skał fliszowych, a w dnie liczne kaskady o niewielkiej amplitudzie – od kilku, kilkunastu cm do około metra
wysokości. Poruszanie się takim wąwozem jest wygodne,
32
Fig. 9. Centralna część typowej soczewki płaskurowatej (profil
Ticha), fot. A. Waśkowska-Oliwa • Central part of the typical, flat
lense in the Verovice Beds, continuing aside as a thin layer (the
Ticha profile); phot. A. Waśkowska-Oliwa
Fig. 11. Soczewka septariowa (profil Pindula), fot. A. WaśkowskaOliwa • Septarian lense (the Pindula profile); phot. A. WaśkowskaOliwa.
Fig. 12. Konkrecja siarczkowa (profil Ostrawice), fot. A. Waśkowska-Oliwa • Pyrite concretion; (the Ostravice profile); phot.
A. Waśkowska-Oliwa
z materiału frakcji iłowo-pyłowej, czasem grubszej, a ta, jeśli
się pojawia, koncentruje się w części centralnej soczewy. Część
z ciał soczewowych przypominających konkrecje często
wzbogacona jest w minerały z grupy węglanów. Soczewki
takie posiadają też wyraźną korę występującą w formie koncentrycznego pierścienia o barwie ciemniejszej w stosunku
do części sercowej, która na świeżym przełamie jest szara,
a na powierzchniach zwietrzałych pomarańczowa, z powłokami limonitowymi. Wewnątrz takich soczewek występują
pionowe, równolegle rozłożone szczeliny, na ogół częściowo
wypełnione minerałami węglanowymi, w kształcie wrzecionowate, rozszerzające się w centralnej części (Fig. 11). Soczewki te to typ septarii, charakterystycznych dla konkrecji
ilasto-żelazistych.
Osady warstw wierzowskich wzbogacone są w siarczki
– głównie w piryt i markasyt. Forma ich występowania jest
różna, zwykle są to pojedyncze kryształy lub mocno wydłużone, zanikające lateralnie, płaskurowate soczewki o mosiężnym zabarwieniu, występujące wewnątrz ławiczek mułowcowych lub piaskowcowych. Siarczki pojawiają się też jako
konkrecje wydłużone lub kuliste (Fig. 12, 13), o budowie
promienistej lub o charakterze framboidów ziarnistych – form
zbudowanych z połączonych ze sobą, małych kryształków,
Fig. 10. Soczewka bochenkowata (profil Pindula), fot. A. Waśkowska-Oliwa • Loaf-shaped lense (the Pindula profile); phot.
A. Waśkowska-Oliwa
spęcznieniem w części centralnej (Fig. 9, 10, 11). Wydaje się
również, że część warstewek obserwowanych w profilu, na
krótkim dystansie i tylko w jednym przekroju, może stanowić
soczewowate elementy nie kontynuujące się lateralnie. Zwykle
w przeciwległych końcach warstw obserwuje się redukcję
miąższości, co może sugerować możliwość ich całkowitego
wyklinowywania. Ciała soczewowe pojawiają się jako pojedyncze, izolowane elementy wśród osadu łupkowego, lub
grupowo, w obrębie jednego poziomu wykazującego ciągłość
lateralną w skali odsłonięcia, przypominając budiny. Pomiary
dłuższych osi ciał soczewowych, zwłaszcza tych występujących grupowo, w różnych lokalizacjach wykazują wielokrotnie
powtarzający się kierunek wynoszący 200º-20º. Wynik ten
pokrywa się z kierunek paleotransportu materiału okruchowego, wyznaczonym na podstawie jamek wirowych i zadziorów uderzeniowych. W warstwach wierzowskich Beskidu
Morawskiego kierunek ten wynosi z 200° na 20°. Soczewy są
elementem wyróżniającym się na tle czarnych łupków wierzowskich. Zwykle, jako twardsze, wyraźnie preparują się
w morfologii otoczenia łupkowego. Zbudowane są na ogół
33
czały rozwój życia organicznego w strefie przydennej. W tym
czasie basen śląski nie był jednak zbiornikiem martwym,
dość bujne życie organiczne rozwijało się w przypowierzchniowych, przewietrzanych partiach wód, czego dowodem są
skamieniałości mezozoicznych głowonogów zachowane
w osadzie mułowcowym (Fig. 14). W literaturze karpackiej
można spotkać liczne doniesienia o makrofaunie z warstw
wierzowskich (np. Hohenegger,1861; Uhlig, 1901; Skupien,
Vašíček, 2002; Kratochvílová i in., 2003), najpowszechniejszą
skamieniałością są węglanowe aptychy (Gąsiorowski, 1962).
Znalezienie całego amonita jest jednak rarytasem, gdyż
niewiele szczątków organicznych miało możność zachowania
się w mocno redukcyjnych warunkach sedymentacji czarnych
mułów wierzowskich. I mimo, że skamieniałości jest tutaj
niewiele, warstwy wierzowskie (obok warstw lgockich)
uchodzą za „bogate” w makrofaunę, która w innych wydzieleniach fliszowych prawie nie występuje. Znaleziska te mają
wartość nie tylko w aspekcie kolekcjonerskim, ale są to istotne (bo jedne z niewielu) skamieniałości, na podstawie których
można wydatować czas sedymentacji „czarnej kredy” (kreda
dolna, barrem-apt). Drugą obok głowonogów, wiodącą grupą
skamieniałości, która daje pozytywne wyniki biostratygraficzne w obrębie warstw wierzowskich są dinocysty (Skupien,
1997; Skupien, 1999).
Wychodniom warstw wierzowskich towarzyszą wystąpienia współczesnej ochry karpackiej, posiadającej zabarwienie
żółto-pomarańczowe (Fig. 15). Ma ona związek z lokalnymi
wysiękami żelazistych wód gruntowych. Jej nagromadzenia
przypominają kożuch glonowy, posiadający galaretowatą
konsystencję i utrzymujący się w wodzie w zawieszeniu.
W rzeczywistości ochra taka stanowi autogeniczny żel tlenkowych połączeń żelaza (Kolarczyk, Ratajczak, 2002). Ochry
znane są jako najpopularniejsze naturalne pigmenty żelazowe,
posiadające bardzo zróżnicowaną gamę barw – od żółtych
poprzez kolory pomarańczowo-czerwone do brunatnych.
Ochra pomarańczowo-czerwona znana jest także pod nazwą
„siena”. Świdziński (1972) ochry karpackie o rudym zabarwieniu nazwał wprost „rudawkami”. Zabarwienie żółte pochodzi od dominującego w składzie goethytu, czerwonawe od
rozproszonego hematytu, a brunatne od domieszek związków
manganu (Bolewski, Manecki, 1993). Geneza ochry wiąże się
ze strefą wietrzenia, w warunkach której dochodzi do utleniania siarczków żelaza, a jony Fe, jako najbardziej ruchliwe
składniki strefy hipergenicznej, są wymywane i transportowane poprzez wysięki i źródła wód ze strefy eluwialnej na
powierzchnię. Dodatkowo, do tworzenia mobilnych związków
Fe w strefie wietrzeniowej przyczynia się substancja organiczna zawarta w skałach macierzystych warstw wierzowskich.
Następnie dochodzi do hydrolizy i wytrącenia uwodnionych,
bezpostaciowych połączeń koloidalnych, głównie Fe, ale także Si i Al (Kolarczyk, Ratajczak, 2002).
Odwiedzając wychodnie warstw wierzowskich warto także
zwrócić uwagę na bogactwo form tektonicznych. W wychodniach doskonale czytelne są elementy tektoniki nieciągłej,
w formie uskoków o różnej amplitudzie, czy kilkumetrowej
miąższości stref ścięć tektonicznych. Bez trudu rozpoznać
można wygłady i lustra tektoniczne z zadziorami pozwalającymi odczytać kierunek transportu tektonicznego. Popularne
Fig. 13. Kulista konkrecja pirytowa (profil Ostrawvice), fot.
A. Waśkowska-Oliwa • Spheroidal pyrite concretion (Ostravice
profile); phot. A. Waśkowska-Oliwa
Fig. 14. Amonit (profil Ostrawice), fot. A. Waśkowska-Oliwa •
Ammonite (the Ostravice profile); phot. A. Waśkowska-Oliwa
skupionych w niewielkie globule. Konkrecje siarczkowe mają
rozmaitą geometrię i rozmiary, wahające się od milimetra do
ponad 10 cm. Zwykle wokół macierzystej ławicy łupkowej
można znaleźć duże nagromadzenie konkrecji, które ze względu na wysoką gęstość, po wypreparowaniu z osadu pozostają
w jego sąsiedztwie. Konkrecje takie powstają w trakcie diagenezy osadu bogatego w koloidalny siarczek żelaza, który
z biegiem czasu przeobraża się w piryt. Bardzo podobne konkrecje opisywane są z osadów współczesnych – czarnych,
sapropelowych mułów Morza Czarnego, ze strefy bogatej
w siarkowodór. Siarkowodór ten jest produktem organogenicznym, powstałym przy udziale bakterii wykorzystujących
w procesie metabolizmu zawarte w wodzie morskiej siarczany
oraz materię organiczną (Calvert, Karlin, 1991).
W trakcie sedymentacji warstw wierzowskich przy dnie
basenu panowały warunki beztlenowe, które mocno ograni34
Podsumowanie
Miejsca i rejony stratotypowe są nie tylko istotne ze względów
historycznych, ale ważne przede wszystkim ze względów poznawczych, gdyż to tu powinny znajdować się wzorcowe profile dla rozpatrywanych wydzieleń. To kryterium spełnione jest
w przypadku warstw wierzowskich, które korelujemy pomiędzy
Morawami, a obszarem Polski, gdzie są one szeroko rozprzestrzenione w jednostkach: śląskiej, podśląskiej i skolskiej.
Warstwy wierzowskie to obecnie jedyny świadek wydarzeń, jakie miały miejsce we wczesnej kredzie. W osadzie
zarejestrowany jest jeden z etapów rozwoju basenu śląskiego
Karpat fliszowych, który znaczył się specyficznymi warunkami paleoekologicznymi. Badania naukowe wskazują jednoznacznie, że był to zbiornik w którym dominowały warunki anoksyczne. Zapis tej sytuacji jest doskonale czytelny
makroskopowo w profilach warstw wierzowskich chociażby
przez barwę osadu, wzbogacenie w siarczki, stan zachowania
skamieniałości, zapach i wysięki bitumin. Obok aspektu
poznawczego warto też zwrócić uwagę na ciekawe, a zarazem
atrakcyjne formy geomorfologiczne, których wykształcenie
związane jest nierozerwalnie z charakterem osadu. Jedynym
ograniczeniem jest stale zmniejszająca się liczba odkrywek,
bo brzegi rzek i potoków są stale pieczołowicie zabezpieczane betonowymi lub kamiennymi umocnieniami. Obecnie
najlepszych odsłonięć należy poszukiwać w terenie niezabudowanym, poza obrębem większych aglomeracji. 
Fig. 15. Wysięki ochry, fot. A. Waśkowska-Oliwa • Ochra accumulations; phot. A. Waśkowska-Oliwa
są też formy fałdowe o rozmaitej geometrii. Deformacje te
powstały w trakcie mioceńskich fałdowań alpejskich, które
doprowadziły do wypiętrzenia się osadów mórz karpackich
w formie łańcuchów górskich (Picha i in., 2006). Warstwy
łupków wierzowskich jako utwory mniej kompetentne, niż
przeważające we fliszu karpackim pakiety piaskowcowo-łupkowe ulegały łatwiej fałdowaniu w skali mezostrukturalnej.
W ostatecznej fazie fałdowań karpackich weszły w skład
płaszczowiny śląskiej, budującej Beskid Śląski i Beskidy Morawskie w Polsce i Republice Czeskiej.
Praca ta powstała dzięki finansowemu wsparciu Grantu
Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego 4T12B 002 30.
Summary
The Black Cretaceous
of the Moravian Flysch
zoic sea-level and the upwelling contributed to the excessive nutrient supply. The Carpathian basins were producing
a large amount of organic matter, preserved due to sedimentary conditions and to limited supply of terrigeneous
material. Organic-rich deposits are widespread in the Silesian Basin. Average Total Organic Carbon – TOC is 3-3,
5 wt % in the Verovice Beds. Further development of the
Carpathian basins led to the widening of connection with the
World Ocean, which changed depositional conditions from
anoxic to well-oxygenated. Black shales were replaced by
red, green, and variegated ones.
Numerous, valuable profiles of the Verovice Beds are
exposed in the eastern part of the Moravia region (Fig. 3).
Black mudstones dominate everywhere. In the upper part of
the profiles transitional to the Lgota Beds black, grey and
green, layered-cake like deposit (Fig. 4). The lower boundary with the underlying Hradiste Beds is sharp.
Profiles of the Verovice Beds are located in the easily accessible sites, at the foothills of Moravian Beskid Mountains.
The outcrops often form interesting and scenic land relief.
Streams and small rivers cut deeply into the incompetent
mudstones forming very profound gorges, more then a dozen
meters deep, with steep scarps (Fig. 5). These gorges are
Anna Waśkowska-Oliwa, Jan Golonka,
Piotr Strzeboński
The “Black Cretaceous” represents sediments formed one
hundred million years ago at the bottom of the Silesian Basin
in the Outer Flysch Carpathian Sea, which belonged to the
Tethys Ocean. This informal name reflects features of this
rock sequence: black color and Cretaceous age.
Black or dark-gray mudstones occurring as a few-cm-thick
layers, represent the typical Black Cretaceous deposits, exposed in the Moravia region of the Czech Republic (Fig. 1).
Weathered mudstones are covered with iron coats (Fig.2). The
Verovice Beds belong to typical Black Cretaceous deposits.
Their stratotype is located in Veřovice village, under scenic
Radhost Mountain (1,129 m a.s.l.) - one of the most popular
tourist sites in the Moravian Beskidy Mts. (Fig. 3).
The Verovice Beds are tectonically deformed as a part
of the Silesian Nappe. These were deposited during the
Early Cretaceous, under the Oceanic Anoxic Event (OAE)
conditions. Transgressions related to the highest Phanero35
located in the mountain slopes of Celadenka or Ostravice
rivers. The bottoms of V-shaped gorges are narrow (sometimes only 1m) and above scarps are quite flat.
The rapids, from a dozen of centimeters to 1 m high, are
frequently carved in the flysch rocks at the gorges bottoms
(Figs. 6-8). Wandering along the stream bed remindes climbing gentle steps. The flatland outside gorges is covered with
ancient forests, dominated by magnificently shaped beeches.
These give a lot of shadow providing good conditions for ivy
Hedera helix and orchids growth.
Interesting lithological elements occur within the Black
Cretaceous flysch deposits. From time to time coarse-clastic,
competent sandstones form lenses within less competent
shales and mudstones (Fig. 9). These lenses are flat or loafshaped (Figs 10, 11).
The material in such sandstone bodies allows unraveling
the direction of turbidite currents, which supplied clastic
material to the Silesian Basin during the Early Cretaceous.
These currents transported sand and clay material from
the southwestern shores of the basin towards its center.
The strike of the flysch beds (200 0 - 20 0) is roughly parallel to the transport direction. The outer cortex of the
lenses contains iron and after weathering it becomes orange
with well visible, limonitic laminae and coatings. Septarian concretions rich in siderite occur from time to time
within the lenses (Fig. 11).
Sediments of the Verovice Beds are often rich in sulfides
– mainly pyrite and marcasite, which form bodies of various
shapes, mainly elongated, brass-colored, flat, irregular
lenses within mudstone and sandstone layers. These also
occur as elongated or spheroidal concretions (Figs. 12, 13)
a few millimeters to 10 centimeters wide, displaying radial
structure or as framboids –small, globular accumulations of
idiomorphic pyrite crystals. These concretions originated
during diagenesis of sediment rich in colloidal FeS, which
turned with time into pyrite concretions. Similar concretions
are known from the recent sapropelitic muds of the Black
Sea. The bacterial activity provided abundance of sulfur.
The anoxic condition prevailing during deposition of the
Verovice Beds limited the development of organic life in
the bottom zone of the Silesian Basin. Howewer, in subsurface zone abundant life developed as documented by fossils
of nektonic organisms, for example ammonites (Fig. 14).
Other organisms are dinocysts - microfossils useful in age
determination.
The yellow-orange ochre accummulations accompany
the Verovice Beds outcrops (Fig. 15). Ochres are connected
with iron - rich ground waters. The red-orange ochre is
known as “sienna”; whereas goethite gives yellow colours,
hematite red ones and manganese brown ones. Ochre was
used by our ancestors from 3000 years BC to paint their
bodies and products.
The Verovice beds host also, a variety of tectonic deformations. We can easily identify faults and folds of different
geometry. These deformations results from the Miocene
Alpine tectonic movements, which formed the Silesian Unit
as part of the Carpathian Mountains.
This work was supported by Ministry of Science and
Higher Education grant No. 4T12B 002 30.
Kratochvílová L., Dolejšova M., Skupien P., Vašiček, Z., 2003. Organic
carbon contents in the uppermost part of the Hradiste Formation and in
the Verovice Formation (Late Aptian, Outer Western Carpathians, Czech
Republic. Transactions of the VSB- Technical University Ostrava Mining and Geological Series Monograph 8: 53-64.
Picha F., Stránik Z., Krejči, O., 2006. Geology and hydrocarbon resources
of the Outer Western Carpathians and their foreland, Czech Republic.
In: Golonka J. & Picha,F. (eds.) The Carpathians and their foreland:
Geology and hydrocarbon resources: American Association of Petroleum Geologists, Memoir 84: 49-173.
Skupien P. 1997. Inventory of Barremiam – Albian dinoflagellate cysts of
the Silesian Unit in the Outer Western Carpathians (Czech Republic).
Sborník věd. prací VŠB - TU, Ř. horn. – geol., spec. Číslo: 34-42.
Skupien P., 1999. Dinoflagellate cysts distribution of Albian – Cenomanian
sections from the Outer Western Carpathians. Bull. Czech.Geol. Surv.
74: 1-10.
Skupien P., Vašíček Z., 2002. Barremian and Aptian integrated biostratigraphy (ammonites and non-calcareous dinocysts), paleoenvironment
and paleoclimate in the deposits of the Silesian nappe in the Czech
Republic’s territory (Outer Western Carpathians). Geologica Carpathica, 53: 1-11.
Świdziński H., 1972. Geologia i wody mineralne Krynicy. Prace Geologiczne PAN, 70: 1-63.
Uhlig V., 1901. Uber die Cephalopodenfauna der Teschener und Grodischter
Schichten. Denkschr. Akad. Wiss., 72: 87pp.
Vašíček Z., Michalík J., Reháková, D. 1994. Early Cretaceous stratigraphy,
paleogeography and life in the Western Carpathians. Beringeria 10, 170
pp.
Vašíček Z., 1995. Lower Cretaceous ammonite biostratigraphy in the Western Carpathians (The Czech and Slovac Republics). Géologie alpine,
Mém. H.S. 20: 169-189.
Bolewski A., Manecki A., 1993. Mineralogia Szczegółowa. Wyd. PAE,
Warszawa. 663 pp.
Bralower T.J., Kelly C.D., Lecke R.M., 2002. Biotic effect of abrupt Paleocene and Cretaceous climate events. In: Bralower, T.J. et. al. (eds).
Proceedings of the Ocean Drilling Program, Initial Report: 29-34.
Calvert S. E., Karlin R. E. 1991. Relationships between sulphur, organic
carbon, and iron in the modern sediments of the Black Sea. Geochimica et Cosmochimica Acta, 55: 2483-2490.
Gąsiorowski M., 1962. Aptychi from the Dogger, Malm, and Neocomian
in the Western Carpathians, and their stratigraphical value. Studia
Geologica Polonica, 10: 1-144.
Golonka J., Krobicki M., 2001. Upwelling regime in the Carpathian Tethys:
a Jurassic-Cretaceous palaeogeographic and paleoclimatic perspective.
Geological Quarterly, 45: 15-32.
Golonka J., 2002. Plate-tectonic maps of the Phanerozoic. In: Kiessling W.,
Flügel E., Golonka, J. (Eds.): Phanerozoic reef patterns. Society for
Sedimentary Geology, Special Publication, 72: 21-75.
Golonka J., Krobicki M., Kiessling W., Bocharova N.J., Edrich M., Ford D.,
Pauken R., Wildharber J., 2001a: Małopolska Oil Province versus world
provinces in the Late Jurassic-Early Cretaceous. Przeglad Geologiczny,
49: 408-411.
Golonka J., Krobicki M., Oszczypko N., Ślączka A., 2001b. Mesozoic-Cenozoic paleogeography of the Małopolska Oil Province versus evolution of
the circum -Carpathian region. Przeglad Geologiczny, 49: 396-400.
Hohenegger L., 1861. Die geognostischen Verhaltnisse der Nordkarpathen
in Schlesien und den angrenzenden Teilen von Mahren uns Galizien
als Erlauterung zu der geognostischen Karte der Nordkarpathen:
Gotha: 50 pp.
Kolarczyk J., Ratajczak T., 2002. Ochra karpacka z Czerwonek Hermanowskich koło Tyczyna, Wyd. Inst. Gosp. Sur. Min. i Ener. PAN,
Kraków. 120 pp.
36
Waloryzacja przyrodniczo‑krajobrazowa
na potrzeby planowania turystyki
i zagospodarowania przestrzennego gminy Solec-Zdrój
Nature and landscape valorization of the Solec-Zdrój commune
for tourism planning and land-use management
Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków;
e-mail: [email protected], [email protected],
Wstęp
Gmina Solec-Zdrój leży w województwie świętokrzyskim,
w
południowej
części powiatu Busko-Zdrój. Liczy 5167
Warszawa
mieszkańców i zajmuje powierzchnię 85 km 2. Główne jej
Słupia
funkcje – rolnicze i uzdrowiskowe – wynikają z uwarunkoSolec Zdrój
wań naturalnych, z których najistotniejsze stanowią: znaczne
Kraków
Wiślica
zasoby wód mineralnych oraz lokalne warunki przyrodniczoklimatyczne. Wraz ze wzrostem znaczenia funkcji turystycznej obszarów wiejskich rysuje się perspektywa rozwoju
agro-, eko- i geoturystyki, które mogą stanowić funkcje uzupełniające. Celem
Streszczenie: Waloryzację środowiska przyniniejszego artykułu jest wskazanie mikroobszarów perspektywicznych dla
rodniczego wykonano metodą sumującej
tego rodzaju działalności oraz określenie atrakcyjności inwestycyjnej w gmibonitacji punktowej. Oceniano położenie,
nie. Przeprowadzono waloryzację geologiczną, pokrycia i zagospodarowania
warunki przyrodniczo-krajobrazowe, geoterenu, wyznaczono strefy potencjalnej aktywności turystycznej i ograniczeń
różnorodność oraz rodzaj i stan zainwestoinwestycyjnych oraz zaproponowano zasady kształtowania harmonijnego
wania terenu. Na podstawie przeprowadzonej
krajobrazu kulturowego.
waloryzacji wyznaczono tereny atrakcyjne
Busko Zdrój
dla rozwoju agro-, eko- i geoturystyki oraz
turystyki uzdrowiskowej. Wyznaczono strefy
funkcjonalno-przestrzenne. Przedstawiono
zasady zagospodarowania terenu, kształtowania krajobrazu i propozycję konkretnej trasy
geoturystycznej w obrębie Niecki Soleckiej
i środkowej części Garbu Pińczowskiego.
Wolica
Uwarunkowania geologiczne
i fizjograficzne
Pod względem fizyczno-geograficznym (Kondracki, 2000) gmina SolecZdrój zlokalizowana jest w południowej części Niecki Nidziańskiej, w obrę-
Słowa kluczowe: Solec-Zdrój, Niecka Solecka, agroturystyka, ekoturystyka, geoturystyka, turystyka uzdrowiskowa
Summary: The natural environment has been
valorized in microareas using the method of
totalling point valuation. The factors considered included localization, nature and
landscape conditions, geodiversity as well as
the type and level of investment. Valorisation
resulted in specifying areas attractive for
development of agro-, eco-, and geo-tourism
as well as spa- oriented tourism. Functional
and spatial zones were determined. Principles
of land-use development, landscape shaping,
and a proposal of geotouristic trail around the
Solec Basin and along margin of the Pinczow
Rise were presented.
Key words: Solec-Zdrój, Solec Basin, agrotourism, ecotourism, therapeutic tourism,
geotourism, agriculture landscape
Fig. 1. Mapa geologiczna (na podstawie Jurkiewicz & Woliński 1976, Kulikowska 1975)
• Geological map (after Jurkiewicz & Woliński 1976, Kulikowska 1975, modified)
37
Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa gminy Solec-Zdrój
bie mezoregionów: Niecka Solecka oraz Garb Pińczowski.
Część południowo-wschodnia sięga na obszar Niziny Nadwiślańskiej (Fig. 1).
Rzeźba terenu gminy Solec-Zdrój jest urozmaicona. Garb
Pińczowski, który przedłuża się do okolicy Wójczy, w części
północnej gminy osiąga wysokość 250-300 m n.p.m. W Magierowie wzgórza nie przekraczają wysokości 270 m n.p.m.,
a w pobliżu Piestrzca garb wypłaszcza się na wysokości
około 200 m n.p.m. Niecka Solecka jest niziną o płaskim dnie
położonym na wysokości około 160-170 m n.p.m. Na tym tle
zarysowuje się kilka wypełnionych aluwiami, równoległych
do siebie dolin, o przebiegu NW-SE. Wyjątkowo dolina Strumienia, ciągnąca się od Magierowa przez Zborów do ujścia
Rzoski, wykazuje przebieg N-S. W południowej części gminy słabo zaznacza się w morfologii garb badrzychowickoświniarski (Walczowski, 1976).
Zasoby wód mineralnych i kopalin stałych, różnorodne
gleby, krajobraz, warunki hydrogeologiczne i geologicznoinżynierskie w gminie Solec Zdrój, wszystkie te czynniki
decydujące o rozwoju ekonomicznym i potencjale turystycznym są związane z budową geologiczną regionu.
Region był zlodowacony dwukrotnie przed około 600 000
i 500 000 lat, w czasie zlodowaceń południowo-polskich (San
1 i San 2), a być może również przed 700 000 lat podczas
zlodowacenia Nidy. Późniejsza erozja i denudacja usunęły
większość osadów glacjalnych i interglacjalnych, pozostawiając pola piasków i żwirów rezydualnych z głazami pochodzenia skandynawskiego oraz deluwiów. Osady plejstoceńskie składają się z glin morenowych, fluwioglacjalnych piasków i żwirów, lessów i piasków wydmowych. Dwa ostatnie
wymienione osady eoliczne są związane z warunkami peryglacjalnymi w późnym plejstocenie. Teren polodowcowy
tworzy równinę denudacyjną rozciętą płytkimi, nieckowatymi dolinami Rzoski i jej dopływów, uchodzących na południe
i południowy wschód do Wisły. Miąższość utworów czwartorzędu w Niecce Soleckiej i na Garbie Pińczowskim sięga
zaledwie kilku metrów. Przeciwnie, szeroka i płaska Nizinia
Nadwiślańska, która rozpościera się na SE od gminy SolecZdrój jest pokryta holoceńskimi namułami. Miąższość wypełnienia aluwialnego wynosi tu około 20 metrów.
Różnorodność osadów czwartorzędowych, pomimo cienkiej i nieciągłej ich pokrywy, zajmującej niespełna 60%
powierzchni gminy Solec-Zdrój, miała decydujący wpływ na
rozwój zróżnicowanych gleb: czarnych ziem, bielic i pseudobielic, gleb murszowo-mineralnych, murszowatych i torfowych. Spomiędzy nich wyłaniają się rędziny próchniczne na
podłożu mezozoicznych i trzeciorzędowych skał węglanowych i ciężkie gleby brunatne oraz czarne ziemie na podłożu
iłów trzeciorzędowych. Każdy z tych typów gleb ma inną
przydatność i bonitację rolniczą, niektóre kwalifikują się
tylko pod użytki zielone. Czwartorzędowe piaski tarasów
rzecznych i relikty osadów fluwioglacjalnych, miejscami
przewiane i tworzące wydmy, mają ograniczone znaczenie
praktyczne jako kruszywo budowlane. Były one eksploatowane na potrzeby lokalne koło Kikowa, Piestrzca i Wełnina.
Większe wydmy zachowały się koło Badrzychowic i między
Piaskiem Małym a Zborowem. Mała miąższość i skromny
zasięg warstw piaszczysto-żwirowych wpływa na ograniczo-
ne zasoby wód gruntowych. Lessy były wykorzystywane
lokalnie jako surowiec ceramiczny. Inne litosomy czwartorzędowe nie mają praktycznego znaczenia.
Pokrywa czwartorzędowa maskuje do pewnego stopnia
starsze formacje. Niżej ległe piętra strukturalne są dość dobrze rozpoznane dzięki wierceniom wykonanym w poszukiwaniu ropy naftowej i wód mineralnych. Są to kolejno piętro
mioceńskie, mezozoiczne, paleozoiczne i prekambryjskie
podłoże krystaliczne, oddzielone przez niezgodności stratygraficzne (Walczowski, 1976).
Kompleks mioceński ma grubość około 200 m, wzrastającą lokalnie do 300 m ponad strefą uskokową Radzanowa
i redukującą się do 0-50 m ponad alpejskim zrębem PińczówWójcza, który rozdziela dwie mioceńskie niecki – Solecką
i Połaniecką (Fig. 1, 2). Na południe od Solca-Zdroju stwierdzono garb morfologiczny Badrzychowice-Świniary
o prawdopodobnym założeniu zrębowym (Flis, 1956; Walczowski, 1976). Kompleks mioceński składa się z dolnego,
soczewkowatego zespołu piasków, wapieni litotamniowych
i gipsów oraz górnego, grubego i ciągłego zespołu iłów
krakowieckich. W terenie podłoże ilaste zaznacza się monotonną równiną Niecki Soleckiej, natomiast dolny zespół
mioceńskich piasków, wapieni i gipsów odsłania się na
powierzchni przy krawędzi zrębu tektonicznego. W gipsach
i wapieniach rozwinęły się zjawiska krasowe: lejowate zagłębienia na miejscu rozpuszczanych skał i nad zawalającymi się jaskiniami, ślepe doliny i ponory, czyli miejsca,
gdzie potok niknie w szczelinach masywu skalnego, oraz
wywierzyska – obfite źródła, w których wody z kanałów
krasowych wypływają na powierzchnię. W tych miejscach,
gdzie wody mioceńskie i mezozoiczne kontaktują się i mieszają, są one silnie zmineralizowane: zawierają chlorki
i siarczany. Na północny zachód od Solca-Zdroju, w Owczarach, kras rozwinięty jest najsilniej i obfituje w gipsowe
ostańce krasowe, pola krasowe i inne typowe formy, natomiast w omawianej gminie zarejestrowano ponory w wapieniach trzeciorzędowych na południe od Sułkowic, ślepą
dolinę z ponorem koło Kikowa oraz szereg lejów krasowosuffozyjnych reprodukowanych koło Piestrzca w pokrywie
lessowej i w iłach krakowieckich, na północ od Piotrówki
w iłach krakowieckich, a koło Piasku Małego w piaskach
plejstoceńskich. Część tych lejów maskowana jest torfowiskami. Walczowski (1976) zwraca uwagę na współczesną
aktywność krasu na tym obszarze. Wydajne źródła wody
pitnej znane są w Magierowie i Wójeczce, a źródła wód
słonych, często z siarkowodorem, w Solcu-Zdroju, Piasku
Małym (Międzysole), Kikowie i Piestrzcu, a w sąsiedztwie
omawianej gminy w Owczarach, Skotnikach, Baranowie
(Duża Sól) i Gadawie. Na bagnistych łąkach koło Piotrówki z parujących, zmineralizowanych wód gruntowych powstają wykwity ałunów, a grunty mają tu charakter toksyczny, czyniąc niemożliwym wzrost roślin.
Gipsy w wyniku metasomatozy są lokalnie zmienione
w wapienie pogipsowe (Rutkowski, 1986; Peryt, 1998 red.),
które zawierały siarkę rodzimą. Procesowi przeobrażenia
gipsów towarzyszyło krasowienie i uwalnianie siarkowodoru.
Wody zawierające H2S tworzą główne bogactwo geologiczne
omawianego regionu. Mineralizacja tych wód wiąże się
38
Fig. 2. Przekroje geologiczne przez Nieckę Solecką i Garb Pińczowski • Geological cross-sections through the Solec Trough and the
Pińczów Rise
z rozwojem procesów rozpuszczania siarczanów i soli, rozpadu materii organicznej oraz redukcji siarczanów i wymiany jonowej (Zuber, Grabczak 1985; Zuber i in., 1996).
Wapienie litotamniowe, zwane też kamieniem pińczowskim, były eksploatowane w Kikowie i Magierowie a wykorzystywane do lokalnego budownictwa. Iły krakowieckie były
eksploatowane do produkcji cegły w Zielonkach. Pełnią one
rolę warstwy izolującej ważne poziomy wodonośne miocenu
i mezozoiku od wód powierzchniowych, które są bardzo podatne na zanieczyszczenia. Gruba warstwa iłów krakowieckich w Niecce Soleckiej umożliwia bezpieczne urządzenie
na tym obszarze składowiska odpadów komunalnych.
Kompleks mezozoiczny składa się z górnokredowych
wapieni, margli, opok, zlepieńców z fosforytami, piaskowców,
górnojurajskich wapieni (Fig. 2) oraz podrzędnie triasowych
piaskowców, wapieni i dolomitów oraz iłowców (Walczowski,
1976). Wapienie jurajskie były eksploatowane w okolicy
Kikowa i Skotnik. Odmiany bloczne są stosowane do fundamentów, a kamień łamany w budownictwie drogowym. Zarówno niższy kompleks mioceński jak i kredowo-jurajski
tworzą ważne poziomy wodonośne, pozostające w kontakcie
hydraulicznym. Niewielkie ilości ropy naftowej uzyskano w
Żółczy (5 km na E od Solca-Zdroju), a pobliskie struktury
tektoniczne były rozwiercane, niestety bez powiększenia
zasobów.
Kompleksy paleozoiczny i prekambryjski leżą na dużych
głębokościach, odpowiednio ponad 1400-1600 m i ponad
2800 m (Walczowski, 1976). Nie mają one praktycznego
znaczenia.
Warunki geologiczno-inżynierskie w gminie Solec-Zdrój
są zróżnicowane. Dobre warunki do posadowienia budowli
występują z reguły na wychodniach zwięzłych skał osadowych
mezozoiku, czyli na Garbie Pińczowskim, oraz na niektórych
gruntach sypkich (piaskach rzecznych, wodnolodowcowych
i eolicznych) i spoistych (iły trzeciorzędowe, gliny morenowe).
Jednakże w okolicy Piestrzca i między Rzegocinem a Piotrówką występują wyraźne oznaki rozwoju zapadlisk krasowych
nad gipsami. Na skłonie Garbu Pińczowskiego, w porowatych
skałach, jakimi są wapienie litotamniowe, leżących na nieprzepuszczalnym podłożu margli kredowych, rozwijają się procesy suffozyjno-krasowe, powodujące cofanie krawędzi stoku
i osiadanie, a u podnóża okresowe podtapianie terenu. W piaskach polodowcowych w okolicach Piasku Małego i dalej na
zachód zaobserwowano (Walczowski, 1976) osiadanie suffozyjne. W piaskach międzywydmowych w Żukowie i Ostrowcach tworzą się wysięki i zabagnienia. Część cienkich pokryw
piaszczystych i gliniastych na rozległym obszarze występowania iłów krakowieckich pełni rolę gąbki, która po nasyceniu
wodą uplastycznia iły i pogarsza ich wytrzymałość. Tereny
o takich cechach zakwalifikowano do warunków niekorzystnych, wymagających zbadania w konkretnym miejscu (Gałaś,
Paulo, 2001). Zdecydowanie niekorzystne warunki geologiczno‑inżynierskie panują na dnie dolin rzecznych, w których
zwierciadło wody gruntowej występuje płycej niż na głęboko39
Fig. 3. Ochrona przyrody, atrakcje i zagospodarowanie turystyczne w gminie Solec-Zdrój • Nature protection, geotouristic attractions
and tourist management in the Solec-Zdrój commune
ści 2 m. W depresjach nie prowadzących już stałego cieku
powierzchniowego, jak w okolicy Badrzychowic, Żukowa
i innych, utworzyły się namuły torfiaste i torfy, które nie
nadają się do posadowienia budowli. Pokrywy lessowe,
rozwinięte w północno-wschodniej części gminy, cechują
z natury zmienne warunki geologiczno-inżynierskie, zagrożenie suffozją i zapadaniem terenu na powierzchni.
Większość pokryw lessowych stała się podłożem urodzajnych gleb, podlegających ochronie prawnej i nie kwalifikowanych do zabudowy.
40
Ochrona przyrody
Cały obszar gminy Solec-Zdrój objęty jest ochroną prawną. Znajdują się tu fragmenty Szanieckiego Parku Krajobrazowego (SzPK), Szanieckiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (SzOChK) oraz Solecko-Pacanowskiego Obszaru
Chronionego Krajobrazu (S-POChK), a także punktowe
formy ochrony indywidualnej: dwa pomniki przyrody nieożywionej oraz dwa użytki ekologiczne (Fig. 3). Poza ochroną konserwatorską na mocy ustawy o ochronie przyrody
(Ustawa 2004) ochronie podlegają również gleby wysokich
klas bonitacyjnych (Ustawa 1995), lasy pełniące funkcje
uzdrowiskowo-klimatyczne (Ustawa 2005) oraz obiekty
dziedzictwa kulturowego (Ustawa 2003). Proponuje się (Studium 2002) objęcie ochroną rezerwatową dwóch obiektów
oraz utworzenie dwóch stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej.
Szaniecki Park Krajobrazowy został utworzony w 1986
roku w celu ochrony muraw kserotermicznych, zabytków
architektury wiejskiej i krajobrazu Niecki Nidziańskiej.
Należy do Zespołu Parków Krajobrazowych Ponidzia, tworzących Wielkoprzestrzenny System Obszarów Chronionych
województwa świętokrzyskiego. SzPK w granicach analizowanej gminy zajmuje powierzchnię 518 ha obejmując sołectwo Zagaje Kikowskie i północną część sołectw Sułkowice
oraz Kików. Południowa część sołectw Sułkowice, Kików
oraz Magierów, a także sołectwo Zborów leżą w granicach
SzOChK utworzonego na terenie otuliny SzPK. Obszary
SzPK oraz SzOChK obejmują środkową cześć pasma wzgórz
Garbu Pińczowskiego. Znajdują się tu liczne wąwozy i nieczynne kamieniołomy. Na południowych zboczach występują zbiorowiska muraw kserotermicznych i chronione
gatunki flory.
We wschodniej części Garbu Pińczowskiego oraz na
znacznych obszarach równinnych Niecki Soleckiej i Połanieckiej ustanowiono S-POCHK w celu ochrony wód powierzchniowych rzeki Wschodniej, walorów przyrodniczych doliny
Wisły oraz wód leczniczych w obszarach uzdrowiskowych
Solec-Zdrój i Busko-Zdrój. W dolinach rzecznych oraz na
znacznych obszarach analizowanej gminy występują zbiorowiska torfowiskowe i łąkowe z udziałem roślinności halofilnej, gdzie licznie gniazdują róże gatunki ptaków, w tym
także chronionych (Rubinowski, 1995).
Na terenie gminy brak pomników przyrody żywej, natomiast za godne uwagi uznano obiekty geologiczne. Są nimi:
głaz narzutowy, zespół jaskiń krasowych (Fig. 4), odsłonięcie
wapieni mioceńskich w kamieniołomie w Kikowie (Fig. 5)
oraz źródło wody siarczkowej w Piestrzcu. Granitowy głaz
narzutowy o obwodzie 3,0 m, długości 1,2 m i szerokości
0,7 m, znajduje się we wschodniej części sołectwa Chinków,
w pobliżu drogi. Głaz zagłębił się w glebie i zasługuje na
wyeksponowanie. Powierzchnia głazu jest lekko zwietrzała. Zespół jaskiń krasowych położony jest na północnym
stoku Wąwozu Kikowskiego. Wśród pięciu odnalezionych
jaskiń jedna uległa zawaleniu (Fig. 6 ) (Luter-Juźwik, Świątek, 2006).
Jako użytki ekologiczne objęto ochroną łąkę śródleśną
koło Wełnina i Wąwóz Kikowski (Fig. 7). Łąka śródleśna
Fig. 4. Jaskinia krasowa na północnym stoku Wąwozu Kikowskiego, fot. E. Król • Karst cave at the northern slope of Kików gorge,
phot. E. Król
Fig. 5. Kamieniołom wapieni litotamniowych w Kikowie, fot.
E. Król • abandoned quarry in Kików, phot. E. Król
Fig. 6. Jaskinia krasowa ulegająca zawaleniu, fot. E. Król • Collapsed
karst cave, phot. E. Król
o powierzchni 3,55 ha położona jest na zachód od miejscowości Wełnin. Na obszarze tym, nie poddanym melioracjom
i nie użytkowanym rolniczo, występują gleby murszowe
i rozkładający się torf (mursz) na piasku. Roślinność – trawy
i turzyce oraz kilka gatunków wierzb – związana jest z siedliskiem podmokłym. Na około 20 % powierzchni występuje
podszyt złożony z sosny pospolitej, brzozy brodawkowej,
kruszyny i osiki. Obserwuje się (Luter-Juźwik, Świątek,
41
Dominuje roślinność kserotermiczna z elementami lasostepu.
Około 15 % obszaru zajmuje las z przewagą jawora, modrzewia, brzozy, dębu i robinii akacjowej. W podszycie występują: tarnina, głóg, leszczyna i wierzba. Runo tworzą: zawilec
wielokwiatowy, pięciornik wiosenny, ostnica, rozchodnik
olbrzymi. W obszarze tym występuje dużo owadów i pajęczaków, charakterystycznych dla zbiorowisk ciepłolubnych
oraz gatunki pontyjskie (Luter-Juźwik, Świątek, 2006).
Tuż za zachodnią granicą gminy na Kapturowej Górze koło
wsi Skotniki Małe, w nieczynnym kamieniołomie wapieni
jurajskich utworzono stanowisko dokumentacyjne przyrody
nieożywionej (Fig. 8, 9). Profil w wyrobisku obejmuje wapienie górnej jury, piaskowce z konkrecjami fosforytowymi
i margle górnej kredy oraz trzeciorzędowe blokowisko klifowe
i konglomerat podstawowy (Gałaś, Paulo, 2001).
Na terenie analizowanej gminy proponuje się (Studium
2002) objęcie ochroną rezerwatową dwóch kilkuhektarowych
połaci terenu – w Zagaju Kikowskim i na Kamiennej Górze
w Kikowie – obfitujących w rzadką roślinność. Na zachód
Zagaja Kikowskiego znajduje się wąwóz o długości około
300 m, odwadniający ślepą dolinę krasową. Na północnyzachód od Kikowa na terenie SzPK ma powstać rezerwat
stepowy o powierzchni 7,85 ha, w którym ochroną zostanie
objęte południowe zbocze wzgórza wapiennego Kamienna
Góra z licznymi gatunkami roślin chronionych i rzadkich
oraz kamieniołom wapieni ze zbiorowiskami roślinności
kserotermicznej. Spośród roślin chronionych rosną na tym
obszarze: sasanka łąkowa, zawilec wielokwiatowy, pluskwica europejska, miłek wiosenny, dziewięćsił bezłodygowy.
W celu ochrony przyrody nieożywionej zamierza się (Studium 2002) utworzyć dwa stanowiska dokumentacyjne.
W nieczynnym kamieniołomie wapieni mioceńskich w Kikowie (Fig. 5), na stoku o długości 60 m wietrzeją ławice wapieni litotamniowych z czytelnymi strukturami sedymentacyjnymi oraz skamieniałościami. Na wapieniach tych rozwinęły się
liczne zbiorowiska roślinności kserotermicznej. Drugie stanowisko – pulsujące źródło wody siarczanowej z siarkowodorem
w Piestrzcu – dokumentuje procesy zachodzące w głębi, które
decydują o bogactwie wód mineralnych regionu.
Na obszarze gminy występują elementy krajowej sieci
ekologicznej ECONET-PL (http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/pl). Północno-zachodnia część gminy, z uwagi na
wysokie walory przyrodnicze, została uznana za wschodni
kraniec węzła ekologicznego o randze międzynarodowej
(32 M – obszar Buski). Pozostała część gminy, z wyjątkiem
jej wschodnich obrzeży, należy do węzła ekologicznego
o znaczeniu krajowym (19 K – obszar Nidziański). Międzyregionalnym węzłem ekologicznym jest północno-zachodni
fragment gminy – część Garbu Pińczowskiego położona
w granicach SzPK oraz SzOChK. Mniejsze znaczenie ma
kompleks leśny położony na południowy zachód od SolcaZdroju. Funkcje regionalnych korytarzy ekologicznych
spełniają doliny Rzoski i Kanału Strumień. Zapewniają
łączność pomiędzy wyżej wymienionymi węzłami ekologicznymi i doliną Wisły, która stanowi korytarz ekologiczny
o randze międzynarodowej.
Na terenie analizowanej gminy brak proponowanych
i istniejących obszarów Natura 2000.
Fig. 7. Wąwóz Kikowski, fot. E. Król • The Kików gorge, phot.
E. Król
Fig. 8. Kamieniołom i stanowisko dokumentacyjne w Skotnikach
Małych, część zachodnia, fot. E. Król • Skotniki Małe abandoned
quarry and geosite, western part, phot. E. Król
Fig. 9. Kamieniołom i stanowisko dokumentacyjne w Skotnikach
Małych, część wschodnia, fot. E. Król • Skotniki Małe abandoned
quarry, eastern part, fot. E. Król
2006) naturalną sukcesję roślin drzewiastych. Zwierzęta
reprezentowane są przez kilka gatunków bezkręgowców;
przeważają owady związane z biotopem łąk śródleśnych.
Wąwóz Kikowski o powierzchni 9,57 ha leży około 0.5 km
na północ od Kikowa na terenie SzPK. Wartość ekologiczną
przedstawia dawny kamieniołom wapieni (Fig. 5). Występują tutaj gleby inicjalne, a w dnie wąwozu gleby brunatne na
podłożu wapieni, piaskowców oraz skał ilasto-gliniastych.
42
Fig. 10. Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa w gminie Solec-Zdrój • Nature and landscape valorization in the Solec-Zdrój commune
Metodyka waloryzacji środowiska
na potrzeby turystyki
Mapy Geologicznej Polski (1:50 000) oraz mapy topograficznej, zdjęć satelitarnych i lotniczych. Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa, uwzględniająca aktualny stan pokrycia
i zagospodarowania terenu, ma obszarowy charakter. Natomiast waloryzowane obiekty i zjawiska geologiczne mają
niewielki procentowy udział w przestrzeni i dlatego waloryzacja georóżnorodności została przeprowadzona odrębnie.
Waloryzację środowiska na potrzeby różnych form turystyki i rekreacji w gminie Solec-Zdrój sporządzono na podstawie obserwacji terenowych, analizy treści Szczegółowej
43
Waloryzacja
przyrodniczo-krajobrazowa
Analizę przeprowadzono na podkładzie mapy topograficznej w skali 1: 25 000, dzieląc gminę na elementarne
piksele. W celu uzyskania dużej rozdzielczości za pole podstawowe przyjęto kwadrat o powierzchni 1 km 2. W ten
sposób gmina o powierzchni 85 km 2, została podzielona na
84 kwadratowe pola, w obrębie których przeprowadzano
analizę (Fig. 10). Pola występujące na granicy gminy uwzględniano wówczas, gdy powyżej 50% analizowanego kwadratu
stanowił teren gminy.
Przy ocenie walorów środowiska przyrodniczego na potrzeby turystyki i rekreacji w gminie Solec-Zdrój zastosowano
metodę sumującej bonitacji punktowej (Dubel, Szczygielski,
1982). Przyjęto założenie, że ma ona służyć wyodrębnieniu
w przestrzeni elementów środowiska naturalnego, będących
nośnikami walorów turystycznych. Do podstawowych, atrakcyjnych z turystycznego punktu widzenia komponentów środowiska zaliczono: wody powierzchniowe, szatę roślinną oraz
rzeźbę terenu. Poza wymienionymi, dodatkowo włączono
mozaikę łąk i pastwisk, pól ornych oraz obszarów zabudowanych. Zakres stosowanej skali mieści się w przedziale od -1 do
1. Iloczyny udziału określonych form pokrycia terenu porównuje się w elementarnych kwadratach.
Najwyższą wartość jednostkową (1) przypisano ciekom
i zbiornikom wodnym. Drugi w hierarchii komponent środowiska podlegający ocenie stanowi szata roślinna, w szczególności lasy (0,6). Kolejną rangę w szeregu bonitacyjnym
zyskały łąki, pastwiska oraz grunty orne (0,2) (Tab. 1). Wprowadzenie łąk i gruntów ornych jako terenów o określonej
atrakcyjności turystycznej wynika z roli tych obszarów
w estetyce krajobrazu. Te formy pokrycia terenu mają istotne
znaczenie w regeneracji psychofizycznej człowieka, zwłaszcza w połączeniu z komponentami środowiska o wyższej
randze atrakcyjności (Dubel, 1998). Środowisko przyrodnicze, które ma kilka elementów ważnych do rekreacji jest
bardziej atrakcyjne. Obszarom zabudowanym nadano włas-
ność czynnika redukującego atrakcyjność terenu (-1). Niezależnie od udziału określonych rodzajów pokrycia terenu
uwzględniono atrakcyjność krajobrazową rozwinięcia pionowego rzeźby przypisując 1 punkt za każde 10 m wysokości względnej. Tak skonstruowany szereg bonitacyjny środowiska przyrodniczego i krajobrazu (Tab. 1) spełnia następujące wymogi:
 uwzględnia wszystkie formy pokrycia terenu oraz
morfologię,
 traktuje wody powierzchniowe i lasy jako komponenty główne,
 uwzględnia degradującą (w stosunku do walorów
przyrodniczych) rolę obszarów zurbanizowanych.
Tabela 2. Klasy atrakcyjności przyrodniczo-turystycznej w gminie Solec-Zdrój • Classes of natural-touristic attractiveness in the
Solec-Zdrój commune
Liczba punktów
w polu podstawowym
> 20
20-10
10-5
<5
Klasa
bonitacyjna
a
b
c
d
Atrakcyjność
turystyczna
największa
duża
przeciętna
mała
Zastosowana metoda sumującej bonitacji punktowej ułatwia
przedstawienie sposobu precyzowania końcowej oceny tj.
uzasadnienia, dlaczego badana jednostka przestrzenna uzyskała określoną wartość punktową. Efektem oceny jest wytypowanie na analizowanym terenie atrakcyjnych z punktu widzenia turysty mikroobszarów, a w konsekwencji wybór
miejsc, które ze względu na swoje położenie, warunki przyrodniczo-krajobrazowe, rodzaj i stan zainwestowania oraz
możliwości zabudowy mogą być wykorzystywane na potrzeby
turystyki i rekreacji. Powinno to być uwzględnione w konstrukcji miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.
W obrębie każdego pola elementarnego ustalono sumaryczną atrakcyjność turystyczną. Zbiór sumarycznych ocen
podzielono na 4 klasy atrakcyjności przyrodniczo-turystycz-
Tabela 1. Bonitacja środowiska przyrodniczego na potrzeby turystyki i wypoczynku w gminie Solec-Zdrój (wzorowany na Dubel,
Szczygielski, 1982) • Table 1. Valorization of natural environment for tourism and recreation requirements in the Solec-Zdrój commune
(after Dubel, Szczygielski, 1982)
Walory (w punktach)*
Odsetek pokrycia
powierzchni pola
podstawowego
Wody powierzchniowe
Lasy
Użytki zielone
i grunty orne
Wartość jednostkowa
5
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
1
5
10
20
32
34
36
38
42
46
48
50
0,6
3
5
10
16
18
20
21
22
23
24
25
0,2
1
2
3
3
3
3
3
3
3
4
4
Obszar zurbanizowany
[%]
-1
-5
-10
-20
-30
-40
-50
-60
-70
-80
-90
-100
* Ponadto uwzględniono różnice wysokości w obrębie elementarnego kwadratu, przyznając 1 punkt za każde 10 m wysokości względnej
44
nej, a - d (Tab. 2). W celu oceny intensywności nagromadzenia walorów turystyczno-krajobrazowych wyliczono ilość
punktów na 1 km 2 powierzchni (Tab. 3).
Różnorodność geologiczna
Waloryzacja różnorodności geologicznej oraz poznanie
stanu i możliwości ochrony elementów środowiska związanych z budową geologiczną, rzeźbą, glebami, wodami
i krajobrazem stanowi założenia programu ochrony georóżnorodności w Polsce (Kozłowski, 1999). Waloryzacja różnorodności geologicznej jest prowadzona od niedawna i nie
znalazła jeszcze wystarczającego odbicia w ustawowych
formach ochrony. Dlatego w tej pracy oceniano nie tylko
względną wartość form objętych ochroną indywidualną lecz
również te obiekty i zjawiska, które mogą zainteresować
turystów, a nie są prawem chronione. Najwyższą wartość, 10
punktów, przyznano rezerwatom przyrody, 5 punktów – pomnikom przyrody nieożywionej oraz stanowiskom dokumentacyjnym przyrody nieożywionej, 3 punkty – użytkom
ekologicznym. Każde łatwe do zaobserwowania zjawisko
geologiczne uzyskało 2 punkty. Uznano, że najbardziej wartościowym zasobem przyrody nieożywionej w gminie SolecZdrój, który zapewnia jej renomę krajową, są lecznicze wody
siarczkowe, warunkujące funkcjonowanie uzdrowiska. Przyznano im 20 punktów i zlokalizowano w miejscu wykorzystania – sołectwie Solec-Zdrój.
Procesy geologiczne zachodzące współcześnie, określane
mianem zjawisk geoturystycznych (Słomka i in., 2006), na
analizowanym terenie stanowią zjawiska krasowe i wykwity
solne (ałunowe). Zjawiska i powstające w ich efekcie formy
krasowe reprezentowane są przez leje krasowe w gipsach
i wapieniach, reprodukowane w ich nadkładzie leje suffozyjne (niekiedy maskowane torfowiskami), ślepe doliny, ponory,
wywierzyska i wypływy krasowe (Fig. 11). Zlokalizowano
je na fig. 3.
Obiekty i zjawiska geoturystyczne mogą stać się atrakcjami geoturystycznymi jeśli zostaną odpowiednio wypromowane i udostępnione (Słomka i in., 2006). Zaproponowano
trasę geoturystyczną (Fig. 3, Tab. 4), wzdłuż której położona
jest większość omawianych obiektów i zjawisk (patrz rozdział
Propozycja trasy geoturystycznej). Większość obiektów została scharakteryzowana w rozdziale Ochrona przyrody.
Najważniejszym jest opuszczony kamieniołom w Skotnikach
Małych (Fig. 8, 9), wytypowany do wpisania na ponadregionalną listę dziedzictwa geologicznego (Urban, Wróblewski,
1999). Odsłania się w nim najlepszy profil osadów Niecki
Nidziańskiej. Obejmuje on wapienie górnojurajskie, górnokredowe margle i opoki przykryte transgresyjnie zalegającymi utworami miocenu morskiego. Widoczne są tam dwie
fazy ruchów alpejskich. Pierwsza nieciągłość występuje
pomiędzy wapieniami oksfordu a piaskowcami cenomanu.
Cienka warstwa piaskowców cenomanu z fosforytami jest
przykryta marglami i opokami turonu i senonu z krzemieniami. Górnokredowa powierzchnia abrazyjna jest pokryta
badeńskim konglomeratem podstawowym, przechodzącym
miejscami w wapienie organogeniczne. Skamieniałości ułatwiają datowanie wielu warstw (Urban, Wróblewski 1999).
Solec-Zdrój jest znany w Polsce przede wszystkim jako
uzdrowisko. W okolicach Solca rejestrowano od dawna źród-
Fig. 11. Żródło krasowe w Rezerwacie Kików – Kamienna Góra, fot.
E. Król • Karst spring in Kików – Kamienna Góra nature reserve,
phot. E. Król
ła mineralne i starano się ująć wody podziemne. Z początkiem
XIX wieku wykonano górnicze ujęcia wód Szybem Soleckim
i w Gadawie, a później otworami wiertniczymi: Solec 2
(„Karol”), Solec 2B i Wełnin (Fig. 3). Otwory wiertnicze
ujmują wody z utworów kredowych i jurajskich. Są to wody
typu chlorkowo-siarczanowo-sodowego i chlorkowo-sodowego z zawartością bromu i jodu. Ich mineralizacja wynosi
od 18 do 35 g/dm3. Podobny typ reprezentują wody ze źródła
w Owczarach i szybu w Gadawie (Herman, 1997).
Rejon uzdrowiska w Solcu Zdroju oraz zasoby wód mineralnych są prawnie chronione na obszarach górniczych wód
mineralnych i w strefach ochrony uzdrowiskowej A, B, C (Fig.
5), w obrębie których obowiązują szczegółowe wytyczne dotyczące ochrony wszystkich walorów środowiska przyrodniczego (Ustawa 2005). Uzdrowisko Solec-Zdrój sp. z o.o.
posiada koncesję na eksploatację wód mineralnych w obszarze
górniczym Solec-Zdrój, o powierzchni 15,34 km2 na terenie
sołectw Solec-Zdrój, Strażnik, Chinków, i Wełnin. Natomiast
przedsiębiorstwo Malinowy Zdrój Solec SPA jest koncesjonowanym użytkownikiem obszaru górniczego Wełnin, o powierzchni 5,62 km2 w obrębie sołectw Wełnin i Zielonki.
Walory przyrodnicze i kulturowe
Przestrzenne zróżnicowanie atrakcyjności turystycznej
gminy Solec-Zdrój, mierzonej sumą punktów walorów przyrodniczych i georóżnorodności (Tab. 3) zobrazowano na
mapach (Fig. 3 i 10).
Maksymalna liczba punktów w obrębie pola podstawowego – na podstawie WPK – wyniosła 36, minimalna 3. Koncentracja pól o największej i dużej atrakcyjności turystycznej
występuje w południowo-zachodniej i północno-wschodniej
części gminy. Obszary te stanowią 49% powierzchni analizowanej gminy. Są to w większości tereny występowania
zwartych kompleksów leśnych oraz zbiorników wodnych
w ich sąsiedztwie.
Obszary o przeciętnej atrakcyjności turystycznej stanowią
38% powierzchni gminy. Liczba punktów poniżej 10 (Tab. 2)
warunkowana jest niewielkim udziałem wód powierzchniowych oraz niską lesistością gminy. Równie istotne znaczenie
45
Tabela 3. Atrakcyjność turystyczna sołectw w gminie Solec-Zdrój • Tourist attractiveness of villages in the Solec-Zdrój commune
Sołectwo
Powierzchnia
[ha]
Liczba
mieszkańców
Chinków
Kików
Kolonia Zagajów
Ludwinów
Magierów
Piasek Mały
Piestrzec
Solec-Zdrój
Strażnik
Sułkowice
Świniary
Wełnin
Włosnowice
Zagaje Kikowskie
Zagajów
Zagórzany
Zborów
Zielonki
Żuków
Gmina Solec-Zdrój
167,5014
768,9522
249,2100
143,6500
151,3092
721,2000
753,9400
653,8260
413,1530
574,7900
660,8564
696,9900
431,4300
99,9719
272,5500
329,4527
835,8118
295.3300
287.1043
8507.0289
98
440
60
76
100
255
617
844
102
232
350
475
216
78
108
89
693
139
195
5167
Sumaryczna liczba
punktów
* W PK
38
37
25
16
20
90
41
93
64
50
23
81
35
18
38
35
84
9
48
845
**G R
5
25
0
0
2
2
11
20
0
2
0
3
0
10
0
2
4
0
2
88
Przeciętna liczba
punktów na 1km2
25,7
8,1
10,4
11,2
13,3
12,7
6,9
17,3
15,6
9,1
3,5
12,1
8,1
28
13,9
11,3
10,5
3
17.4
11
* waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa
** waloryzacja georóżnorodności
ma zmiana form użytkowania, w tym wzrost powierzchni
terenów zabudowanych.
Obszary o małej atrakcyjności turystycznej stanowią 13%
powierzchni. Występują we wschodniej części gminy w sołectwach Zielonki, Świniary i Piestrzec.
Duża liczba punktów w poszczególnych sołectwach (Tab.
3) wynika zarówno z położenia w stosunku do wysoko punktowanych komponentów środowiska naturalnego, jak i wielkości powierzchni danego sołectwa.
Warunki przyrodniczo-krajobrazowe, które predysponują
do pełnienia funkcji turystyczno-rekreacyjnych spełniają
sołectwa: Chinków, Zagaje Kikowskie, Żuków, Strażnik,
Solec-Zdrój, Zagajów, Magierów, Piasek Mały, Wełnin, Ludwinów, Zagórzany, Kolonia Zagajów i Zborów.
Największym zróżnicowaniem geologicznym charakteryzuje się północna część analizowanej gminy. W granicach
SzPK – w sołectwach Kików, Zagaje Kikowskie oraz Sułkowice – występuje największa koncentracja obiektów i zjawisk,
które powinny być opisane jako geostanowiska (Wimbledon,
1999) na potrzeby turystów i ewentualnej ochrony.
Zabytki kultury materialnej na terenie gminy Solec-Zdrój
nie należą do wybitnych i dlatego nie zostały objęte waloryzacją punktową. Do rejestru zabytków wpisano następujące
obiekty: zespół kościoła parafialnego św. Mikołaja w SolcuZdroju z zachowanymi elementami XVI–XVII w., drewniany
kościół św. Stanisława z II połowy XVII w. w Świniarach,
rozbudowany w XVIII i XIX w., ujęcie wód leczniczych
w Solcu-Zdroju z początków XIX w. oraz zabudowa parkowozdrojowa z początku XX w., a także zespół parkowo-pałacowy
w Zborowie wzniesiony w XVI w. i przebudowany w 1803 na
klasycystyczny. Ten ostatni pełni funkcję domu pomocy społecznej i odbiega daleko od okresu magnackiej świetności.
W obrębie każdego z sołectw, atrakcyjnych zarówno pod
względem krajobrazowym jak i geologicznym, wyznaczono
tereny interesujące dla turysty i jednocześnie łatwo dostępne.
Tworzą one pięć stref aktywności turystycznej (Fig. 12):
1.
Piasek Mały,
2. Żuków – Kików,
3. Magierów,
4. Piestrzec – Włosnowice,
5.
Solec-Zdrój – Kolonia Zagajów – Wełnin.
W obrębie tych stref i jako elementy łączące zaproponowano trasy piesze, rowerowe, konne i samochodowe. Trasy
te stanowią uzupełnienie istniejących szlaków turystycznych
i umożliwiają szerszą penetracje turystyczną gminy.
Proponowane strefy aktywności turystycznej są zagospodarowane w różnorodny sposób. Poza terenami leśnymi
i łąkami w ich obrębie znajdują się obszary użytków rolnych,
łąk, lasów, osiedla, cieki i zbiorniki wodne. Przy wyznaczaniu poszczególnych stref przyjęto założenie, że kwatery turystyczne powinno charakteryzować bezpośrednie sąsiedztwo i łatwy dostęp do poszczególnych komponentów środowiska naturalnego. Dostęp ułatwia pasmowa zabudowa,
ciągnąca się równolegle do rzeki lub lasu, bądź otoczenie
lasem zwartej strefy zabudowy.
Kompleks leśny położony nad rzeką Rzoską otoczony jest
przez kilka miejscowości: Solec-Zdrój od południa, Wełnin
od wschodu, Zagórzany od północnego-zachodu, Chinków
od zachodu i Strażnik od północnego-zachodu. W tej części
gminy zaproponowano wspólną dla wymienionych sołectw
strefę aktywności turystycznej. W Strażniku planowana jest
budowa 20 ha zbiorników retencyjno-rekreacyjnych (Fig. 12),
co w konsekwencji spowoduje wzrost atrakcyjności turystycznej tej miejscowości.
46
Fig. 12. Mapa aktywności turystycznej w gminie Solec-Zdrój, mozaika zestawiona z obrazów satelitarnych Landsat (NASA) udostępnionych przez Google Earth • Tourism activity map in the Solec-Zdrój commune (Google Earth mosaic of the Landsat Images)
sanatoria Świt i Jasna (dysponujące około 200 łóżkami),
zakład fizykoterapii oraz terenowy zakład leczniczy – Park
Zdrojowy. W roku 2005 oddany został do użytku nowoczesny hotel uzdrowiskowy Malinowy Zdrój (Fig. 14) dysponujący 200 miejscami, a w 2006 roku pensjonat uzdrowiskowy
„Solanna” dysponujący około 60 miejscami. Ponadto
w gminie działają obiekty oferujące kwatery prywatne.
Zakwaterowanie realizowane jest w 10 domach w SolcuZdroju oraz kilku w Zagórzanach i Zagajowie. Obiekty te
zarejestrowane są w Stowarzyszeniu Agroturystycznym
Gminy Solec-Zdrój „Źródło Zdrowia”. Oferują w sumie
około 150 miejsc noclegowych.
Pozostałe miejscowości, które na podstawie przeprowadzonej waloryzacji kwalifikuje się na potrzeby turystyki i rekreacji, mają charakter wiejski i mogą stanowić bazę do rozwoju
agro-, eko i geoturystyki uzupełnianą w niestandardowe formy
rekreacji w obiektach uzdrowiskowych w Solcu-Zdroju.
W perspektywie wzrostu zainteresowania turystyką uzdrowiskową i agroturystyką w gminie Solec-Zdrój ilość dostęp-
W granicach proponowanych stref aktywności turystycznej pasmowa zabudowa w Wełninie zapewnia łatwy dostęp
do Rzoski z jednej, a do lasu z drugiej strony. W przypadku
tej miejscowości ruch na drodze krajowej relacji KrakówSandomierz może powodować utrudnienie penetracji turystycznej w części południowej.
Sołectwa w południowej i wschodniej części gminy:
Zagajów, Kolonia Zagajów, Strażnik oraz Żuków charakteryzuje znaczny udział terenów leśnych oraz cieków i zbiorników wodnych. W Piasku Małym kompleks leśny otacza od
zachodu i wschodu zwartą strefę zabudowy w centralnej
części wsi, a w pobliżu przepływa potok.
Zagospodarowanie turystyczne
Analiza bazy turystycznej
Baza lecznictwa uzdrowiskowego oraz turystyczno-rekreacyjna koncentruje się obecnie w Solcu-Zdroju (Fig. 13).
Uzdrowisko działa w oparciu o zakład przyrodoleczniczy,
47
Fig. 13. Miejscowość uzdrowiskowa Solec-Zdrój z lotu ptaka, fot. T. Kaleta • Bird’s-eye view of the Solec-Zdrój settlement, phot.
T. Kaleta
w gminie Solec-Zdrój dzięki udokumentowaniu znacznych
zasobów wód leczniczych w pobliskim Wełninie (Długosz,
Satora, 2003).
Uzdrowiskowy charakter gminy implikuje przeciwdziałanie koncentracji bazy turystycznej w sołectwie Solec-Zdrój.
Rozpraszaniu bazy turystycznej służy strefowanie aktywności inwestycyjnej w gminie, a zwłaszcza określanie warunków
zagospodarowywania i zabudowy.
Szlaki turystyczne
Przez obszar analizowanej gminy przebiega drogowy szlak
uzdrowiskowy z Buska-Zdroju do Solca-Zdroju oraz dwa
piesze szlaki turystyczne: czerwony i zielony (Fig. 3). Szlak
czerwony, zwany słonecznym, prowadzi z Buska-Zdroju do
Solca-Zdroju przez Owczary, Pęczelice, Sułkowice, Piasek
Mały i Zborów. Na terenie analizowanej gminy jego długość
wynosi 27 km. Szlak zielony biegnie z Grochowisk pod Buskiem przez Żerniki, Stopnicę do Magierowa, a dalej przez
Włosnowice, Solec-Zdrój, Rzegocin i Badrzychowice do
Wiślicy. Łączy Solec-Zdrój z Doliną Nidy. Długość jego na
terenie analizowanej gminy wynosi 17 km. Szlaki te są atrakcyjne krajobrazowo i łączą elementy przyrody chronionej
z zabytkami kultury. Są słabo spopularyzowane, a piesze
rzadko przebywane.
Fig. 14. Hotel uzdrowiskowy Malinowy Zdrój, fot. T. Kaleta • Malinowy Zdrój Solec SPA hotel, phot. T. Kaleta
nej bazy noclegowej jest niewystarczająca. Obserwuje się
aktywizację inwestycji turystycznych. Powstałe w SolcuZdroju nowoczesne obiekty – hotel uzdrowiskowy Malinowy
Zdrój i pensjonat Solanna – podnoszą standard lecznictwa,
ale nie rozwiązują problemu niewystarczającej ilości miejsc
noclegowych (Król 2007). Miejsca w dotychczas funkcjonujących sanatoriach traktowane są jako łóżka szpitalne. Istnieje możliwość poszerzenia bazy lecznictwa uzdrowiskowego
48
Tabela 4. Planowana trasa geoturystyczna: Sułkowice – Piestrzec – Solec-Zdrój – Piasek Mały – Skotniki Małe • Planning geoturist trail
Sułkowice – Piestrzec – Solec-Zdrój – Piasek Mały – Skotniki Małe
Kilometr
0
1
2,5
2,3- 2,7
3
Atrakcja geoturystyczna
Trasa rozpoczyna się na przecięciu szlaków turystycznych: czerwonego i uzdrowiskowego (niebieski) około
0,5 km na południe od Sułkowic.
p. 8 rezerwat florystyczny Kików – Kamienna Góra i źródło krasowe Fig. 11.
p. 1 pomnik przyrody nieożywionej – zespół jaskiń krasowych w wapieniach litotamniowych na N stoku
Wąwozu Kikowskiego Fig. 4,6.
p. 4 użytek ekologiczny – Wąwóz Kikowski w wapieniach miocenu i marglach kredy górnej Fig.16.
4,5
p. 7 rezerwat stepowy Zagaje Kikowskie
p. 9 proponowane stanowisko dokumentacyjne przyrody nieożywionej w kamieniołomie wapieni litotamniowych w Kikowie Fig. 5.
źródło wody pitnej na N od Pułanek
5,5
źródło – ujęcie wody pitnej w Magierowie na N od Zborowa
8,3
ponor w wąwozie pod Łysą Górą
10,5
p. 10 pulsujące źródło wody siarczkowej w Piestrzcu
10,6
źródło – ujęcie wody pitnej w Piestrzcu
3
11-11,5
18
20,2
pole lejów suffozyjno-krasowych w lessach nad Włosówką na S od Piestrzca
ujęcie wód siarczkowych – Szyb Solecki z XIX w. w Parku Zdrojowym w Solcu-Zdroju
p. 5 użytek ekologiczny – łąka śródleśna na zachód od Wełnina
23
p. 2 pomnik przyrody nieożywionej: polodowcowy głaz granitowy w Chinkowie
26
wykwity ałunowe na łąkach pomiędzy Rzegocinem a Piotrówką
26,5
27
28,5-30
leje suffozyjno-krasowe w iłach krakowieckich około 0,5 km na S od Rzegocina
pomnik przyrody ożywionej – dąb w Rzegocinie
podmokłości i stawy w Zagajowie i Koloni Zagajów
33,2
leje suffozyjno-krasowe w piaskach plejstoceńskich na S od Piasku Małego
34,5
źródło wody słonej na E od Piasku Małego
p. 6 stanowisko dokumentacyjne przyrody nieożywionej w kamieniołomie w Skotnikach Małych – profil
wapieni górnojurajskich, górnokredowych margli i opok przykrytych transgresyjnie zalegającymi utworami
miocenu morskiego Fig. 8,9.
40
Propozycja trasy geoturystycznej
Uzupełnienie szlaków turystycznych na terenie gminy
Solec-Zdrój stanowić może trasa geoturystyczna ukazująca
zabytki przyrody nieożywionej oraz zjawiska geologiczne
w Niecce Soleckiej oraz środkowej części Garbu Pińczowskiego. Proponowana trasa (Fig. 3, Tab. 4) ma długość 40 km
i może być dzielona na dowolne odcinki. Znaczne jej fragmenty można pokonywać na rowerze lub konno. Można też
docierać do poszczególnych punktów pieszo od dróg samochodowych.
1. strefa – najwyższych ograniczeń – w której proponuje się ograniczenie przestrzennej ekspansji bazy turystycznej oraz zagospodarowanie w kierunku podnoszenia standardu lecznictwa.
2. strefa – preferencji według zasad zagospodarowania
i zabudowy – wskazanej do rozbudowy obiektów lecznictwa
uzdrowiskowego oraz ośrodków wypoczynkowych uwzględniających:
 preferowanie bazy noclegowej w oparciu o kwatery
agroturystyczne,
 lokalizowanie budownictwa letniskowego głównie w
obrębie istniejącej zabudowy,
 lokalizowanie obiektów przystosowanych do turystyki
kwalifikowanej (campingi, pola namiotowe i biwakowe),
 lokalizowanie obiektów związanych z turystyką zmotoryzowaną (parkingi, hotele zajazdy) wzdłuż tras komunikacyjnych,
 urządzenie ścieżek spacerowych, rowerowych, tras
konnych oraz punktów widokowych,
Strefowanie inwestycji na potrzeby
turystyczno-wypoczynkowe
Struktura funkcjonalno-przestrzenna gminy warunkowana jest zasięgiem stref ochronny uzdrowiskowej, klasami
atrakcyjności przyrodniczo-turystycznej oraz infrastrukturą
analizowanego obszaru. Wyróżniono trzy strefy restrykcyjności warunków zabudowy i zagospodarowania terenu
(WZiZT) (Fig. 15):
49
Fig. 15. Struktura przestrzenno-funkcjonalna w gminie Solec-Zdrój • Land-use structure of the Solec-Zdrój commune
przyrodnicze środowiska (zalesianie, zadrzewianie) w celu
polepszenia wypoczynku.
Perspektywy rozwoju inwestycji turystycznych w poszczególnych sołectwach determinowane są ich powierzchnią
(Tab. 3) oraz pojemnością (ilością oferowanych kwater, poborem wody i energii, limitami ścieków).
 udostępnienie turystyczne brzegów rzek,
 zagospodarowanie rekreacyjne zbiorników wodnych,
 budowę nowych zbiorników oraz małych ośrodków rekreacyjno-turystycznych na ich obrzeżach.
3. strefa – względnej swobody wzizt – możliwej do
zainwestowania turystycznego z przystosowaniem do turystyki pobytowej i weekendowej przez wzbogacenie
50
Propozycje zmian
zagospodarowania terenu
i kształtowania krajobrazu
Atrakcyjność turystyczno-krajobrazowa gminy SolecZdrój jest determinowana udziałem powierzchni zajętej przez
określone formy pokrycia terenu, a turystyczno-poznawcza
przez obiekty i zjawiska geoturystyczne. Odpowiednia zmiana użytkowania i pokrycia terenu – struktura mozaiki pól,
pasma zadrzewień oraz układ sieci osiedleńczej – może zatem
wpłynąć na wzrost tub spadek atrakcyjności krajobrazowej.
Z kolei na zmianę atrakcyjności poznawczej będzie wpływać
głównie popularyzacja obiektów i zjawisk.
Kształtowanie krajobrazu, w którym panuje ład przestrzenny, ma zasadnicze znaczenie przy kwalifikowaniu
miejsc na potrzeby turystyki i rekreacji (Krzymowska-Kostrowicka, 1997). W gminie Solec-Zdrój obserwuje się degradację krajobrazu powodowaną niekontrolowanym zainwestowaniem oraz, pośrednio, stosunkami własnościowymi. W
konsekwencji powstaje lokalnie krajobraz o dość chaotycznej
strukturze przestrzennej. Przedstawione tu propozycje zagospodarowania terenu mają na celu kształtowanie krajobrazu
harmonijnego. Kierowane są głównie dostosowaniem sposobu użytkowania do lokalnych warunków środowiska przyrodniczego.
Przeważający w gminie Solec-Zdrój krajobraz uprawowy
podlega ciągłym przemianom, lecz zachowuje się mozaikowy
układ łanów (Fig. 12,16-19). Zasadniczy kierunek zmian zagospodarowania terenu związany jest ze wzrostem powierzchni terenów zabudowanych. Zamierzenia inwestycyjne związane z funkcją uzdrowiskową gminy powiększą nieuchronnie
przestrzeń zabudowaną, zarówno w Solcu-Zdroju, jak i w sołectwach otaczających. W celu przygotowania gruntów pod
działalność związaną z rozbudową usług komercyjnych
i mieszkalnictwem władze gminy podejmują działania zmierzające do zmiany przeznaczenia gruntów rolnych.
Wprowadzanie elementów antropogeniczych do krajobrazu
powinno uwzględniać ochronę ciągłości przestrzennej biotopów (zwłaszcza leśnych i łąkowych) oraz zasięg stref ochronnych uzdrowiska. Zrównoważony sposób użytkowania strefy
B i C nie wyklucza możliwości pełnienia przez te obszary
w przyszłości funkcji leczniczych. Ewentualne korekty granic,
uzależnione od rozpoznania hydrogeologicznego, nie będą
pogarszać warunków lecznictwa uzdrowiskowego.
Struktura własnościowa działek rolnych i budowlanych na
analizowanym terenie skutkuje rozproszeniem zabudowy.
Kształtowanie ładu przestrzennego krajobrazu kulturowego
w gminie związane jest głównie z kontynuowaniem zasadniczej
i charakterystycznej dla danego sołectwa struktury zabudowy.
Bogdanowski (1998) wykazał, że krajobraz, wktórym występuje zwarta zabudowa, daje wrażenie pozytywne ładu i kompozycji. Jej przeciwieństwo, zabudowa rozproszona pozbawiona dominacji i akcentowania, sprawia wrażenie chaosu.
Kompozycja zwarta i posiadająca dominantę jest w krajobrazie
kompozycją poprawną, jednoznaczną, natomiast brak zwartości i dominacji dezintegruje kompozycję.
Zmiana form użytkowania terenu w poszczególnych sołectwach przejawia się obecnie, obok wzrostu powierzchni tere-
Fig. 16. Krajobraz uprawowy, charakterystyczny dla Niecki Soleckiej, fot. E. Król • Farming landscape typical of the Solec Trough,
phot. E. Król
Fig. 17. Widok na rozległe obszary równinne Niecki Soleckiej Na
pierwszym planie widoczna zmiana form użytkowania terenu
w sołectwie Strażnik – indywidualne zalesianie użytków rolnych.
Na dalszym planie (po prawej) zabudowania mieszkalne sołectwa
Strażnik, w tle Solec-Zdrój, fot. T. Kaleta • Bird’s-eye view of vast
plains of the Solec Trough. In the foreground individual afforestation
of arable lands in Strażnik, in the background Strażnik hamlet (at
the right) and Solec-Zdrój buildings, phot. T. Kaleta
Fig. 18. Zbiorniki retencyjno-rekreacyjne w Solcu-Zdroju. Na pierwszym planie po prawej mozaika pól uprawnych, w tle Park Zdrojowy
i jego naturalne przedłużenie – 120 hektarowy las sosnowy. Na
łąkach po prawej ma powstać duży zbiornik retencyjno-rekreacyjny (20 ha), fot. T. Kaleta • Holding and recreational ponds in the
Solec-Zdrój spa. In the foreground (right) – an agriculture mosaic,
in the background – the spa park and its natural continuation into
pine forest (120 ha). Some 20 ha of grasslands and arable lands in
the foreground will be transformed soon into new water holding
and recreational ponds, phot. T. Kaleta
51
nów zabudowanych, zwiększeniem powierzchni łąk oraz lasów.
Obserwuje się indywidualne zalesianie prywatnych użytków
rolnych (Fig. 16,17). W aspekcie kształtowania ładu przestrzennego oraz rolniczej przestrzeni produkcyjnej uzasadnione jest
scalanie rozproszonych zagajników i lasów. Wprowadzanie
dolesień na gruntach o niskiej bonitacji gleb (zwłaszcza klas
V–VI), jakie występują płatami w rejonie wsi Piasek Mały,
Żuków, Zborów, Piestrzec, Zielonki i Wełnin, mogłoby spowodować wzrost lesistości niektórych sołectw o około 26%.
Tymczasem studium potrzeby dolesień (Siuta i in,. 1980) sugeruje wzrost obszarów leśnych całej gminy z 8% w roku 1980
do 10,3% w niedalekiej przyszłości, a więc podobny przyrost
względny. Proponuje się również podjęcie leśnego kierunku
rekultywacji miejsc nielegalnej eksploatacji kopalin, szczególnie odkrywek piasku w Wełninie i Kikowie.
Wyznaczenie potencjalnych stref aktywności na potrzeby
turystyki i rekreacji (Fig. 12) wpływa na kompozycję krajobrazu zarówno w granicach tych stref, jak i w ich otoczeniu.
Podstawę kompozycji krajobrazu stanowi kształtowanie jego
wnętrza (Bogdanowski, 1998). Wnętrzem jest miejsce,
z którego ogląda się krajobraz. Miejsc takich może być nieskończenie wiele, jednak na potrzeby turystyki liczbę ich
można ograniczyć do serii najpełniej charakteryzujących
poszczególne typy i formy krajobrazu, tzw. węzłowych
punktów krajobrazu. Zdaniem autorów węzłowe punkty
krajobrazu zlokalizowane są na skraju Parku Zdrojowego w
Solcu-Zdroju z widokiem na NE na Niecke Solecką, w Żukowie na skraju lasu z widokiem na N na Garb Pińczowski,
w Magierowie z widokiem na S na Nieckę Solecką oraz w
Ludwinowie z widokiem na NE na Nieckę Solecką i Garb
Pińczowski.
Przykładem “konkretnego wnętrza krajobrazowego”,
z jednoznacznie zarysowanymi zamykającymi go ścianami
(Bogdanowski 1998) jest Park Zdrojowy w Solcu-Zdroju.
Płaszczyzna pozioma kształtowana jest w postaci trawnika,
miejscami rabat kwiatowych, a ściany tworzą aleje kasztanowców. Naturalnym przedłużeniem alei spacerowych jest
120-hektarowy las sosnowy (Fig. 18).
We wnętrzu krajobrazu uprawowego, jaki przeważa w gminie, szachownica pól stanowi płaszczyznę poziomą. Ściany są
kształtowane w różny sposób. W północno-wschodniej części
gminy, w sołectwach: Sułkowice, Kików, Magierów i Zborów
ścianę północno-wschodnią wyznacza Garb Pińczowski,
z którego rozpościera się widok na Nieckę Solecką, a ściana
równoległa sprowadzona jest do linii horyzontu. Na znacznych
obszarach bezleśnych w południowej części gminy (Fig. 19)
krajobraz określić można jako otwarty z lokalnymi wnętrzami.
W otwartym krajobrazie przeważającej części gminy
wnętrzem krajobrazowym jest widok z najwyższych wzniesień zamknięty linią horyzontu. Na wschodnich zboczach
Garbu Pińczowskiego w Sułkowicach, Kikowie, Zagajach
Kikowskich, Magierowie i Piestrzcu proponuje się utrzymanie strefy otwartego krajobrazu, w której atrakcyjność walorów widokowych zapewnia względna różnica wysokości
(90 m) w stosunku do części południowej. Zasadnicze znaczenie ma również wgląd w otoczenie z pozycji dróg lokalnych – tras widokowych, w szczególności między Sułkowicami a Zborowem, Zborowem a Magierowem oraz Zboro-
wem a Piestrzcem. Nie można dopuścić do wznoszenia budynkówwykraczających poza linie horyzontu wyznaczonego ścianą lasu lub Garbem Pińczowskim.
Strefy krajobrazu obejmują panoramy i otwarcia widokowe, osie widokowe oraz strefy ekspozycji krajobrazowej.
W odniesieniu do panoram i osi zasadnicze wytyczne zagospodarowania przestrzennego dotyczą kształtowania elementów zabudowy odbieranych jako dominanty. Osie widokowe
podlegają szczególnej ochronie przed sytuowaniem na ich
kierunku dominant i przeszkód terenowych. W odniesieniu
do stref ekspozycji krajobrazowej obowiązuje ochrona przed
zabudową pasmową i zabudową luk umożliwiających wgląd
w krajobraz (Bogdanowski 1998), szczególnie na wschodnich
zboczach Garbu Pińczowskiego w granicach proponowanej
strefy otwartego krajobrazu.
W poszczególnych sołectwach obserwuje się różne kompozycje krajobrazowe w większości otwarte i wymagające
kształtowania elementów jego wnętrza. W przypadku większych kompleksów leśnych w Solcu-Zdroju, Wełninie, Zagórzanach, Zagajowie, Strażniku oraz Zborowie zasadnicze
elementy wnętrz krajobrazowych, lokalnie zamkniętych, stanowią ściany lasu otaczające polany śródleśne. Na pozostałe
kompozycje decydujący wpływ ma linia horyzontu. Płaszczyznę wnętrz tworzą mozaiki pól uprawnych oraz łąk.
Węzłowe punkty krajobrazu wyznaczone w granicach
stref aktywności turystycznej, ścieżki spacerowe, rowerowe
oraz trasy konne i samochodowe tworzą rodzaj sieci komunikacyjnej (Fig. 6). Proponowany sposób jej prowadzenia
ma na celu zdynamizowanie monotonnego krajobrazu południowej części gminy, poprzez lekkie załamanie biegu trasy,
naprowadzające wzrok na określone panoramy lub dominanty krajobrazu, stosowanie zadrzewień i zakrzewień,tworzących
kurtyny podłużne wzdłuż drogi lub kulisowe w poprzek i po
bokach drogi, bądź na obydwa sposoby równocześnie (Bogdanowski, 1998).
Ze względu na rolniczy charakter gminy zasadnicze
znaczenie ma kształtowanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Rozdrobnienie gospodarstw oraz dobry stan środowiska stwarza szansę dostosowania gospodarstw rolnych
do wymogów rolnictwa ekologicznego. Taki sposób użytkowania terenu zakłada uprawę małych pól z dużym nakładem pracy ludzkiej, przy minimalnym nakładzie środków
chemicznych (Richling, Solon, 1993). Zapewnia on również
kształtowanie mozaikowej struktury terenów użytkowanych
rolniczo. Dlatego należy przeciwdziałać procesowi scalania
gruntów oraz ich melioracji, powodujących w konsekwencji
eliminacje z krajobrazu rolniczego małych zbiorników
wodnych oraz zadrzewień śródpolnych. Tworzenie dużych
obszarów rolniczych, pokrytych jednorodną roślinnością,
prowadzi do zubożenia różnorodności krajobrazowej (Kowalczyk-Juśko 2005). Intensyfikacja produkcji rolnej mogłaby spowodować upraszczanie struktury przestrzennej
(Richling, Solon 1993) i w konsekwencji zanik walorów
turystyczno-rekreacyjnych.
Kształtowanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej powinno
być dostosowane do morfologii terenu, przy zachowaniu lub
wprowadzaniu podziału pól równolegle do warstwic (Bogdanowski, 1998). Na znacznym obszarze północnej i wschodniej
52
Fig. 19. Dolina Nidy, fot. T. Kaleta • The Nida River valley, phot. T. Kaleta
części analizowanej gminy pola uprawne zorientowane są
prostopadle do warstwic (Fig. 12), co sprzyja erozji gleb.
Zasadniczy problem większości sołectw – brak kanalizacji mimo pełnego zwodociągowania gminy – może być
rozwiązany poprzez budowę hydrobotanicznej oczyszczalni
ścieków oraz ogrodowych oczyszczalni w sołectwach o rozproszonej zabudowie (Ludwinów, Kolonia Zagajów, Strażnik). Proponuje się urządzenie oczyszczalni hydrobotanicznej
w północno-wschodniej części Zielonek (Fig.12), w pobliżu
dawnej cegielni, w odległości 500 m od najbliższych zabudowań. Zapotrzebowanie terenu na realizację tej inwestycji
wynosi około 2,5 ha. Typowe zagospodarowanie terenu
obejmuje następujące obiekty: osadnik wstępny, poletka
trzcinowe oraz poletka osadowe, również obsadzane trzciną
(Bergier i in.,2004). Korzystne warunki gruntowo-wodne
(nieprzepuszczalny kompleks iłów krakowieckich), topografia terenu oraz aktualny stan zagospodarowania (w większości nieużytki) potwierdzają zasadność takiej lokalizacji.
Rekultywacja terenu dawnej cegielni w kierunku wodnoleśnym oraz budowa trzcinowej oczyszczalni ścieków mogą
w zasadniczy sposób wpłynąć na podniesienie walorów
krajobrazowych w Zielonkach. Odbiornikiem oczyszczonych
ścieków mogą być cieki przepływające we wschodniej części
analizowanego obszaru lub stawy specjalnie przygotowane
na ten cel. Przemieszczenia gruntu związane z kopaniem
stawów mogą służyć urozmaiceniu terenu. Zwały ziemi za-
lesione sosną lub brzozą stanowić mogą ściany w kompozycji
proponowanego wnętrza. Zasadniczym utrudnieniem zagospodarowania terenu w tej części sołectwa Zielonki jest
nieuregulowany stan prawny nieruchomości.
W przypadku oczyszczalni ogrodowych względy lokalizacyjne leżą w gestii właścicieli indywidualnych posesji.
Zapotrzebowanie terenu zależy od ilości obsługiwanych osób
(wraz z turystami). Powierzchnia oczyszczalni przypadająca
na jedną osobę wynosi średnio 5-7 m 2 (Bergier i in., 2004).
Pilotażowe oczyszczalnie i wiele aktualnie funkcjonujących
w Polsce i na świecie obiektów wskazuje na skuteczność
i niskie koszty eksploatacji ogrodowych oczyszczalni ścieków. Przykładem może być oczyszczalnia ogrodowa dla
stacji badawczej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krempnej
na terenie Magurskiego Parku Narodowego. W sadzie przylegającym do tej stacji powstał ogród kwiatowy o powierzchni 24 m 2. Zmodyfikowanie technologii Wastewater Garden,
mające na celu przystosowanie jej do warunków klimatycznych Europy Środkowej, pozwoliło na opracowanie listy
gatunków charakterystycznych dla regionu i jednocześnie
ozdobnych, które mogą być użyte w oczyszczalniach w południowo-wschodniej części kraju (Bergier i in., 2004).
Celowe jest podkreślenie walorów krajobrazowych w dolinie Rzoski i Kanału Strumień przez promocję turystyczną tych
obszarów w postaci wyznaczenia ścieżek i tras rowerowych
(z mapkami i folderami atrakcji geoturystycznych), odtwarza53
wapieni. Ze względu na ochronę geostanowisk i zasobów
balneologicznych nie można dopuścić do lokowania odpadów
w wyrobiskach po eksploatacji wapieni i naturalnych formach
krasowych. Urząd Gminy oraz recepcje hoteli i sanatoriów
powinny rozpowszechniać informację geoturystyczną.
nie zadrzewień i zakrzewień w układach pasmowych oraz
poprawę czystości wód poprzez likwidowanie niekontrolowanego zrzutu ścieków. Projektowany zbiornik retencyjny o powierzchni 20 ha w sołectwie Strażnik również wzbogaci
krajobraz. Otwiera się tu pole do popisu dla architektów krajobrazu, wśród których można by rozpisać konkurs.
Zasadniczą cześć perspektywicznych stref aktywności
turystycznej stanowi krajobraz leśno-łąkowy o charakterze
zbliżonym do naturalnego.
Przedstawione propozycje zagospodarowania terenu na
potrzeby turystyki i rekreacji w gminie uzdrowiskowej SolecZdrój zmierzają do zrównoważonego rozwoju eksploatowanych
systemów i krajobrazu, zaspokojenia potrzeb społeczeństwa
oraz ochrony walorów przyrodniczych przy zachowaniu możliwości zmian użytkowania terenu w przyszłości. Powstanie
tu wielofunkcyjny obszar osadniczo-rekreacyjno-ochronny.
Zasoby przyrody nieożywionej w gminie Solec-Zdrój,
inne niż wody lecznicze, oraz opisane wyżej obiekty i zjawiska geoturystyczne są mało znane, a proponowana trasa
geoturystyczna znajduje się w stadium koncepcyjnym.
Turystyka poznawcza może pełnić rolę uzupełniającą do
wypoczynkowej i leczniczej pod warunkiem spopularyzowania atrakcji i udostępnienia obiektów. Do popularyzacji
przyczynią się gazety lokalne i specjalnie przygotowane
foldery, objaśniające przystępnie zjawiska i procesy geologiczne. Turysta nie dostrzeże powolnego procesu, lecz jego
skutek w postaci budowy geologicznej, która musi być łatwa
do zaobserwowania w określonych miejscach – geostanowiskach. Potrzebna jest także popularyzacja istnienia rzadkich walorów przyrodniczych wśród mieszkańców gminy,
a zwłaszcza młodzieży, w celu wyrobienia dumy z dziedzictwa naturalnego i poczucia odpowiedzialności za stan
cennych obiektów. Cenniejsze obiekty powinny być objęte
ochroną. Świetną okazją do popularyzacji są Dni Ziemi,
lekcje ekologii w ramach “zielonych szkół” i konkursy na
najbardziej ekologiczną gminę w Polsce.
Atrakcje geoturystyczne gminy są stosunkowo łatwo dostępne dzięki wystarczająco gęstej sieci dróg jezdnych i polnych. Trasy dojazdu lub dojścia trzeba jednak oznakować
i umieścić na mapkach, a niektóre odsłonięcia geologiczne
oczyścić z krzaków i darni. Na omawianym obszarze najlepsze
odsłonięcia geologiczne powstały dzięki eksploatacji górniczej
Wnioski
1. Z przeprowadzonej analizy wynika, że sołectwa Chinków, Zagaje Kikowskie, Żuków, Strażnik, Solec-Zdrój, Zagajów, Magierów, Piasek Mały, Wełnin, Ludwinów, Zagórzany, Kolonia Zagajów oraz Zborów są predysponowane
warunkami przyrodniczo-krajobrazowymi do pełnienia
funkcji turystyczno-rekreacyjnych, natomiast okolice Kikowa, Zagaja Kikowskiego i Solca-Zdroju posiadają znaczące
atrakcje geoturystyczne, sprzyjające rozwojowi uzupełniających funkcji turystyczno-poznawczych.
2. Kształtowanie struktury funkcjonalno-przestrzennej
potencjalnych stref aktywności turystycznej w gminie warunkowane jest zasięgiem stref ochronny uzdrowiskowej oraz
atrakcyjnością krajobrazową i geoturystyczną. Polega ono na
kontynuowaniu niezbędnych inwestycji usługowych, promocji walorów balneologicznych i geoturystycznych oraz rozwoju rolnictwa ekologicznego z zachowaniem harmonii
krajobrazu kulturowego.
3. Wykorzystanie analizowanych jednostek przestrzennych
wymaga zachowania umiarkowanej koncentracji bazy turystycznej, ochrony dawnych wyrobisk górniczych i określonych w artykule ogólnych zasad zabudowy i zagospodarowania terenu.
4. Warunki geologiczno-inżynierskie podłoża budowlanego na terenie gminy są silnie zróżnicowane, a część obszaru
wymaga wyprzedzających badań przed lokalizacją inwestycji. Znaczna część gminy posiada dogodne warunki naturalne do lokalizacji składowisk odpadów, ale objęcie całej
gminy strefą ochrony uzdrowiskowej wpływa na lokowanie
odpadów poza jej obszarem.
Podziękowania: Autorzy dziękują Panu Tomaszowi Kalecie za udostępnienie zdjęć lotniczych. Cyfrowy obraz terenu
wykorzystano za zgodą firmy Google.
Praca realizowana była w ramach badań statutowych
WGGiOŚ AGH. 
Summary
as the natural conditions, especially climate. Auxiliary functions to be developed are agrotourism, ecotourism and
geotourism. The objects and trails decisive for scenic valours
of the commune should be identified parallelly with the controls of development and management of the area.
Geological and physiographic conditions
Three distinct physiographic regions (Fig. 1) are distinguished within the Solec-Zdrój commune, from north to south: the
Pinczów Rise (200-300 m a.s.l), the Solec Trough (170-180 m
a.s.l.), and the Vistula River Lowland (around 160 m a.s.l.).
Mineral waters and solid mineral resources, variety of soils,
landscape, hydrogeology, and geological-engineering conditions in the commune area – all these factors decisive in
Nature and landscape valorization of
the Solec-Zdrój commune for tourism
planning and land-use management
The Solec-Zdrój commune, with 5,167 inhabitants and an
area of 85 km 2, is situated in the southern part of the BuskoZdrój county. Its main functions, i.e. agriculture and healthresort treatment, result from natural factors, of which the most
important are considerable reserves of mineral waters as well
54
economic development of the assets and touristic potential of
the area are bound to regional geology.
The region had been glaciated some 600 and 500 Ka BP
during the South-Poland (Sanian 1 and Sanian 2) icesheet
advance and, may be, also during the older, Nida glaciation
phase. However, both glacial and interglacial sediments of
certain phases are hardly distinguishable in the area. Their
thickness totals up to 10 metres, being reduced to zero in the
north, along the Pinczów Rise. Pleistocene deposits consist
of tills, glacifluvial sands and gravels, loess and aeolian dune
sands. The last two formations are confined to the Late Pleistocene. Shallow and relatively narrow valleys of Rzoska and
Struga rivers, and broad Vistula River valley are filled with
Holocene alluvial deposits, mostly sands and silts.
The variety of Quaternary deposits, despite their low thickness, is responsible for development of soils: black soils
(feosols), brown soils, sandy podsolic, alluvial, muck soils,
peat decay, and mineral decay. Pleistocene sands are valued
as aggregates in Kików, Piestrzec and Wełnin. Low thickness
and reduced extension of sand and gravel beds result in rather
limited groundwater resources. Other lithosomes of this
stage are devoid of practical significance.
Quaternary sediments discontinuously cover older formations. Three more structural stages are known from the area,
as revealed by petroleum and mineral water exploration drillings: Miocene, Mesozoic and Palaeozoic, each separated by
a stratigraphic unconformity (Walczowski, 1976) .
Miocene succession is some 200 m thick, increasing locally up to 300 m above the Radzanów fault zone (Fig. 2), and
diminishing to 0-50 m above the Alpine-age Pinczów-Wojcza
horst, which separates two Miocene-filled troughs of Solec
and Połaniec. To the south of Solec-Zdrój a parallel horst
borders the thick Miocene deposits. The Miocene strata
comprises the lower, lensoidal member composed of sands,
Lithotamnia Limestones and gypsums, and the upper, thick
and continuous member of the Krakowiec Clays. The lower
member, which hosts saline, connate waters, is exposed along
the border of the Pinczów Rise.
The gypsum beds are locally transformed into sulphur-bearing limestones with the release of H2S. The Krakowiec Clays
were locally exploited for production of bricks in Zielonki but
their main role is the sealing of both the Miocene and the Mesozoic aquifers from pollution-vulnerable surface waters.
High-discharge springs of potable water are taken in Magierów
and Wojeczka, whereas saline water springs, usually H2S-bearing, are known in Solec, Piasek Mały, Kików, Piestrzec and
westwards from the study area. Hydrogen-sulphide-saturated
waters constitute major geological resource of the area. Groundwaters evaporating at swampy meadows near Piotrówka
precipitate alums making the unvegetated badland. Significant
thickness of the Krakowiec Clays, usually exceeding 100 m,
allows construction of waste disposal within the Solec Trough.
The compact Lithotamnia Limestones are appreciated as
dimension stone for construction and sculpture, and are extracted in Kików and Sułkowice, formerly also in Magierów.
The Mesozoic complex consists of minor Triassic sediments, Upper Jurassic and Upper Cretaceous limestones,
marls, and sandstones. Due to their favourable properties,
Jurassic limestones were exploited as construction stones
in Kików and Skotniki Małe. Small amounts of oil were
recovered in early XXth c. from Upper Jurassic limestones
in Żółcza (5 km SE from Solec-Zdrój) and nearby structure
has been extensively explored since then, although oil reserves were not extended. Both the subevaporitic Miocene
succession and the Cretaceous-Jurassic sequence provide
aquifers of regional significance.
Geological engineering conditions within the Solec-Zdrój
commune differ greatly depending on local lithology and
groundwater level. Areas which need detailed studies before
laying building foundations were delineated on the geoenvironmental maps.
Nature protection
Border fault zone of the Pińczów Rise and the Solec Trough
shows the highest geodiversity and, thus, it was selected as
a major part of proposed geotouristic trail (Fig. 3). Many
abandoned quarries with rock exposures (Fig. 5, 8, 9), karst
caves (Fig. 4, 6) and springs (Fig. 11), protected xenothermic
plants and scenic views were identified. Some are protected
by law as parts of landscape parks or areas of protected landscape. Smaller areas form highly biodiversed habitats of
meadows and bogs, with abundant avifauna. Floristic nature
reserves were proposed in Zagaje Kikowskie and in Kików.
No biotic nature monuments have been registered up to date
but some inanimate monuments were claimed and some more
were proposed. These include abandoned Skotniki quarry
where rocks forming the Nida Trough are best-exposed,
a large granite erratic boulder evidencing Pleistocene glaciation, geosites documenting interesting Miocene stratigraphy,
karst caves, and pulsating karst spring. Elements of international and national ECONET system are also present.
Methods of valorisation
Valorization of nature and landscape has been based
upon field observations and the analysis of topographic maps,
updated with the use of satellite imagery and airborne photographs. Both the nature and landscape valorizations are of
aerial extent whereas interesting geological objects and phenomena are exposed over relatively small surfaces, therefore,
the geodiversity was valorised separately.
On the 1:25,000 scale topographic map, the commune was
divided into basic, 1 km 2 pixels. For each pixel the method of
totalling point valuation with respect to the natural environment valours was applied (Fig. 10). Considering tourism
objectives, these valours include first of all: surface waters,
vegetation cover, land relief, and – additionally – a mosaic of
grassland and arable land as well as a low percentage of builtup areas.
These valours were granted points from -1 to +1, multiplied
by a factor representing specified landforms covering in the
basic squares. The highest value (1) was attributed to watercourses and water reservoirs, a lower (0.6) to the vegetation
cover, particularly forests, still lower (0,2) to meadows, pastures and arable lands. Built-up areas have been recognized
as reducing the environmental attractiveness and were granted a negative factor (-1) (Table 1). Irrespective of the contribution of specific land cover, the vertical relief has been
55
identified as the factor increasing the attractiveness of the
landscape, hence, 1 point was granted for every 10 m of altitude difference.
The total tourist attractiveness has been calculated for each
basic square. The whole set of total evaluation values was
divided into four classes (a-d) of nature and tourism attractiveness (Table 2). Saturation of the area with tourist and
landscape valours was expressed as the number of points per
1 km2 (Table 3).
Valourisation of geodiversity was based on expert
valuation of already individually protected landforms as
well as of unprotected geological sites and phenomena of
tourist interest. Thus, 10 points was granted for nature reserves, 5 pts for inanimate monuments and geosites, 3 pts
for ecological sites, 2 pts for any easily observable geological phenomenon (Table 3). Taking into consideration that
the most valuable nature resource in Solec Spa are therapeutic sulphide waters, maximum value of 20 points was
granted to the site of their utilization.
Nature valours of the Solec-Zdrój commune
The results of totalling point valuation, including the division into the four classes of attractiveness mentioned above
(Table 2) have been visualized in the map of tourism attractiveness of the Solec-Zdrój commune (Fig. 10). Total points
scored by a separate “sub-commune” (i.e. the smallest administrative unit of rural areas in Poland) are presented in
Table 3. The areas of the highest and the high tourism attractiveness concentrate in the south-western and north-eastern parts of the commune and make up 49% of its surface.
These represent mainly the areas covered by dense forests
with adjacent water reservoirs. The areas of medium tourism
attractiveness make 38%, and those of low attractiveness
constitute 13% of total commune area.
The nature-landscape features that predestine a region to
develop tourism and recreation occur in the following “subcommunes”: Chinków, Zagaje Kikowskie, Żuków, Strażnik,
Solec-Zdrój, Zagajów, Magierów, Piasek Mały, Wełnin,
Ludwinów, Zagórzany, Kolonia Zagajów and Zborów.
Within each of them, the authors defined the areas attractive
for a tourism and, simultaneously, easily accessible. These
form five zones of tourism activity (Fig.12):
1. Solec-Zdrój – Kolonia Zagajów – Wełnin,
2. Piasek Mały,
3. Żuków – Kików,
4. Magierów,
5. Włosnowice.
Within these zones pedestrian, bicycle, equestrian and
automobile routes were distinguished, treated also as the elements connecting the five zones.
The proposed zones of tourism activity show diversified
development. In addition to forest areas and meadows, these
also have farmlands.
Analysis of tourist infrastructure
The center of therapeutic treatment as well as of tourism
and recreation is currently Solec-Zdrój (Fig. 13). The spa
amenities include therapeutic facility utilizing mineral waters
and climate, two sanatoriums: “Świt” and “Jasna”, a physiotherapeutic facility and an open-air therapeutic centre “Park
Zdrojowy”. In 2005 the modern health-resort hotel „Malinowy
Zdrój” (Fig. 14), and in 2006 the “Solanna” guesthouse were
opened. Together, these hotels offer 550 beds. Accommodation in the commune is also available in private houses.
Clearly, the accommodation infrastructure is insufficient
considering the expected growing interest in spa tourism and
agrotourism in the Solec-Zdrój commune. However, investments in tourism are rising (Table 3). Taking into consideration the spa character of the commune, the tourist infrastructure should not be concentrated in the Solec-Zdrój “sub-commune” but ought to be spreaded throughout the whole region.
Zoning of investment activities in the commune should help
to dispers the infrastructure.
Zoning of investments for tourism and recreation
The functional-spatial structure of the commune results
from the extent of health-resort protection zones, the classes
of nature-tourism attractiveness and the overall infrastructure
of the area. Three development zones were distinguished,
each having different restrictive demands (Fig. 15):
1. the highest restrictions zone, in which limitation of
spatial expansion of tourist infrastructure is recommended
and which management should be focused on the improvement
of spa standards;
2. the preference zone, indicated in development strategy
as the expansion area of therapeutic facilities and recreation
centres, in accordance with the principles of development
zoning;
3. the free-design zone, in which tourism investments are
allowed on (relatively) free basis if adapted to both the sojourn
and weekend tourism. Natural valours of the environment
should be upgraded by afforestation and tree planting, in
order to improve recreation conditions.
Proposals of changes in land-use management
and landscape designing
The tourist attractiveness of the Solec-Zdrój commune is
determined by the acreages occupied by specific forms of
land cover. A proper change of land use and land covering,
i.e. the structure of cropfield mosaic and wood stripes, arrangement of the settlement layouts, aesthetic values of buildings, all may increase or decrease the tourist attractiveness.
Designing the spatially ordered landscape is of essential
importance in selecting sites for development of tourism and
recreation (Krzymowska-Kostrowicka, 1997). In the SolecZdrój commune one may observe degradation of landscape
resulting from uncontrolled investing and, indirectly, by legal
ownership problems. As a consequence, landscape with
rather chaotic spatial structure was being formed in some
places. The proposals presented here pertain to land development and aim at designing the harmonious landscape. These
are based mainly on adaptation of land-use practice to natural environment in the study area.
The cultivation landscape prevailing in the Solec-Zdrój
commune undergoes continuous changes, but the striped layout
of fields is maintained (Fig. 12, 16-19). The investment plans
associated with the spa-oriented functioning of the commune
provide for extension of built-up areas both in Solec-Zdrój and
in adjacent “sub-communes”. When introducing anthropogenic elements, the protection of spatial continuity of biotopes
56
(particularly forests and meadows) and the extension of spa
protection zones should be considered. Obviously, the sustainable development of B and C zones (Fig. 15) does not preclude
their functioning as spa areas in the future.
Apart from extension of built-up areas, changes of land
use in particular “sub-communes” are reflected in the increasing acreage of meadows and forests. Afforestation of farmland
by private persons is observed (Fig. 17). From the points of
view of spatially-ordered landscape designing and of the space
for agricultural use, integration of dispersed groves and forests as well as additional planting of trees in the areas of low
soil quality is highly justified.
Selection of potential activity zones for the needs of tourism and recreation within the areas of the highest, high and
low investment attractiveness affects the landscape composition both within and outside the limits of these zones. The
landscape composition is based on designing of the landscape
interior. This interior is understood as the entire physiognomy
of the surroundings of the place from with landscape may be
looked at. The number of such places may be infinite, but for
the needs of tourism this number is usually limited to sites
that characterize fully the particular types and forms of the
landscape; such sites are called “critical points of the landscape” (Bogdanowski, 1998). Such critical points have been
localized at the margins of the spa park in Solec-Zdrój and
also in Żuków, Magierów, and Ludwinów. In the interior of
the cultivation landscape prevailing in the commune, the
chessboard pattern of fields makes the horizontal plane. In
sizeable forestless areas located in the southern part of the
commune (Fig. 19), the landscape may be categorized as open
with existing local interiors.
In open landscape, prevailing in the commune, the landscape interiors are the highest points that offer vistas limited by the skyline. It is suggested to preserve zones of open
landscape on the eastern slopes of the Pińczów Rise, i.e. in
Sułkowice, Kików, Zagaje Kikowskie, Magierów and
Piestrzec, where the attractiveness of outlooks is guaranteed
due to 90 m elevation difference in relation to the southern
part of the area. For this reason, it should not be permitted
to construct buildings higher than skyline determined by
the forest complexes and/or the Pińczów Rise.
Critical points of the landscape determined within the
borders tourist activity zones together with broadwalks, bicycle and equestrian trails, and motor roads make a “transport
network” (Fig. 12).
Considering the agricultural character of the commune,
designing the space for agricultural use is of crucial importance. The dominance of small farms along with high quality of the environment provide a chance of developing the
ecological farming. In this regard, the major obstacle faced
by most of “sub-communes” is the lack of sewage collection
systems although the whole commune has quite well-developed water supply network. This problem can be solved by
proposed hydrophyte treatment plant localized in Zielonki
and collecting sewage from “sub-communes” of the southern and south-eastern parts of the area (Zielonki, Włosnowice,
Świniary), as well as by construction of small, domestic
treatment plants (wastewater gardens) in the “sub-communes” with scattered housing pattern (Ludwinów, Kolonia
Zagajów, Strażnik).
It is advisable to develop landscape valours in the valleys
of the Rzoska and the Kanał Strumień rivers by rendering
these areas accessible for tourists; an action plan should include designing of broadwalks and bike trails as well as reconstruction of tree and bush strips. Simultaneously, water
quality should be improved, mainly by abating an uncontrolled sewage disposal.
An essential part of zones perspective for tourist activities
is represented by mixed, meadow-forest landscape, as close
as possible to the natural biotopes.
Conclusions
1. The spatial analysis indicates that the following “subcommunes”: Chinków, Zagaje Kikowskie, Żuków, Strażnik,
Solec-Zdrój, Zagajów, Magierów, Piasek Mały, Wełnin,
Ludwinów, Zagórzany, Kolonia Zagajów and Zborów have
both the natural and landscape conditions that predispose
them for tourism and recreation development. At the same
time surroundings of Kikow, Zagaje Kikowskie, and SolecZdrój display significant geotouristic attactions, which favour
the cognitive touristic functions.
2. Formation of functional and spatial structure of potential
areas of tourist activity in the Solec-Zdrój commune depends
on the extent of spa protection zones, on the landscape and
geotouristic attractiveness. Implementation of local management plan requires the investments in both the service sector
and in the ecological agriculture, maintaining at the same
time harmonious cultural landscape and promoting balneology and geotouristic valours.
3. Development of analysed basic spatial units requires: (i)
to sustain a moderate concentration of tourist facilities, (ii)
to protect of inactive quarries as geosites, and (iii) to follow
the general principles of development and management of the
commune area specified by the authors.
4. Geological-engineering conditions in the commune are
highly variable and significant part of the area needs studies
before investments are designed. Vast areas are suitable for
construction of waste landfills, however, declaration of spa
protection zones within the whole commune area forcesv the
external deposition of wastes.
Długosz S. Satora M., 2003. Opinia hydrogeologiczna w sprawie stałości
wydajności oraz składu wód mineralnych ujęcia „Wełnin” w gminie
Solec-Zdrój, Dokumentacja, Malinowy-Zdrój Solec SPA, Kraków.
Dubel K., 1998. Uwarunkowania przyrodnicze w planowaniu przestrzennym. Wydawnictwo Ekonomia i środowisko, Białystok.
Flis J., 1956. Szkic fizyczno-geograficzny Niecki Nidziańskiej, Czasopismo
Geograficzne, 1.
Bergier T., Czech A., Czupryński P., Łopata A., Wachniew P., Wojtal J.,
2004. Roślinne oczyszczalnie ścieków. Przewodnik dla gmin, Natural
Systems, Kraków.
Bogdanowski J.,1998. Konserwacja i ochrona krajobrazu kulturowego. Teki
krakowskie VI, Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska
Kulturowego, Kraków.
57
Gałaś A., Paulo A., 2001. Mapa Geologiczno-Gospodarcza Polski w skali
1:50 000, arkusz Stopnica (wraz z objaśnieniami), PIG, Warszawa.
Herman G., 1997, Mapa Hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz
Stopnica (wraz z objaśnieniami), PIG, Warszawa.
Kondracki J., 2000. Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa.
Kowalczyk-Juśko A., 2005. Szanse i zagrożenia zachowania różnorodności
biologicznej na obszarach wiejskich. In: Szponer A., Horska-Schwarz
S., (eds). Struktura przestrzenno-funkcjonalna krajobrazu. Polska
Asocjacja Ekologii Krajobrazu: 272-282, Wrocław.
Kozłowski S., 1999. Programme of geodiversity conservation in Poland.
Polish Geological Institute Special Papers, 2: 15-18, Warszawa .
Król E., 2007. Uwarunkowania zrównoważonego rozwoju gminy uzdrowiskowej Solec-Zdrój. Technika Poszukiwań Geologicznych, Geotermia,
Zrównoważony Rozwój, 239: 67-79, PAN, Kraków.
Krzymowska-Kostrowicka A., 1997. Geoekologia turystyki i wypoczynku.
Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
Luter-Jóźwik M., Świątek.M, 2006. Inwentaryzacja złóż kopalin i wód
podziemnych z uwzględnieniem ochrony środowiska na terenie gminy
Solec Zdrój w woj.świętokrzyskim, Dokumentacja, Hydrogeotechnika
Sp.z o.o. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego Kielce.
Richling A. Solon J., 1993. Ekologia krajobrazu. PWN, Warszawa.
Rubinowski Z., 1995. Wieloprzestrzenny System Obszarów Chronionych
w Województwie Kieleckim. Dokumentacja dla utworzenia Obszarów
Chronionego Krajobrazu w województwie kieleckim. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce
Rutkowski J., 1986. Budowa geologiczna Niecki Nidziańskiej. Studia
Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej. Wartości środowiska przyrodniczego Niecki Nidziańskiej i zagadnienia jego ochrony, 14: 35-60.
Kraków.
Skompski S., Żylińska A., 2006. Procesy i zdarzenia w historii geologicznej
Gór Świętokrzyskich. Materiały konferencyjne LXXVII zjazdu nauko-
wego Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Ameliówka koło Kielc.
PIG, Warszawa.
Słomka T., Kicińska-Świderska A., Doktor M., Joniec M., i in., 2006. Katalog obiektów geoturystycznych w Polsce. AGH, Kraków.
Studium 2002. Studium uwarunkowań i zagospodarowania przestrzennego
gminy Solec-Zdrój, Uchwała Rady Gminy nr 2/19/02, SBRR, Kielce.
Urban J., Wróblewski T., 1999. Representative geosites of the Góry
Świętokrzyskie (Holy Cross Mts.) and Nida Basin, Central Poland.
Polish Geological Institute Special Papers, 2: 61-70, Warszawa.
Ustawa 1995, Ustawa z dnia 3 lutego o ochronie gruntów rolnych i leśnych.
Dz.U. Nr 16 poz. 78
Ustawa 2003. Ustawa z dnia 23 lipca o ochronie zabytków i opiece nad
zabytkami. Dz. U. Nr 162, poz. 1568 z późniejszymi zmianami.
Ustawa 2004. Ustawa z 16 kwietnia o ochronie przyrody. Dz. U. Nr 92, poz.
880.
Ustawa 2005. Ustawa z dnia 28 lipca o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych. Dz. U. Nr 167, poz.1399.
Walczowski A., 1976. Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:
50 000, arkusz Stopnica (wraz z objaśnieniami). Instytut Geologiczny,
Warszawa.
Wimbledon W., 1999. Geosites - an International Union of Geological Sciences initiative to conserve our geological heritage. Polish Geological
Institute Special Papers, 2: 5-8, Warszawa.
Zuber A., Grabczak J., 1985. Pochodzenie niektórych wód mineralnych
Polski południowej w świetle dotychczasowych badań izotopowych.
Aktualne Problemy Hydrogeologii: 135-148. Wyd. AGH, Kraków.
Zuber A., Weise S.M., Osenbruck K., Mateńko T., 1996. Origin and age of
saline water in Busko Spa (Southern Poland) determined by isotope,
noble gas and hydrochemical methods; evidence of interglacial and
pre-Quatenary warm climate recharges. Pergamon In Press.
58
Skalne formy wietrzenne czy megalityczne rzeźby?
Deir ei-Bahari. Górny Egipt
Weathered rocky forms (?) or megalithic sculptures (?)
Deir el – Bahari. Upper Egypt
Maciej Pawlikowski
Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków
e-mail: [email protected]
Hurghada
Asyut
Bur Safaga
Sohag
Qena
Świątynia Hatshepsut usytuowana jest w Górnym Egipcie na
zachodnim brzegu Nilu (Fig. 1). Jest zlokalizowana w początkowym, górnym odcinku doliny Deir el Bahari, która wcina się
w masyw tebański i biegnie prostopadle do doliny Nilu.
Arabia
Saudyjska
Quseir
Luxor
Deir El Bahari
E g i p t
Aswan
Treść: Wykonano badania geologiczne i geomorfologiczne skał
z otoczenia świątyni królowej Hatshepsut w Górnym Egipcie.
Rozpoznano wielometrowej wysokości formy skalne które mogą
być rzeźbami megalitycznymi lub naturalnymi ostańcowymi
formami wietrzennymi utworzonymi w eoceńskich wapieniach
tebańskich.
Słowa kluczowe: Górny Egipt, Świątynia Hatshepsut, rzeźby
megalityczne?
Abstract: Geological and geomorphological investigation
of area surrounding temple of Queen Hatshepsut have benn
performed. Great rocky forms were discovered which represent
either megalithic forms or are natural weathered relicts formed
in Eocene Theban limestones.
Key words: Upper Egypt, temple of Hatrshepsut, magelithic
sculptures?
Fig. 1. Lokalizacja doliny Deir el-Bahari w Górnym Egipcie. (wg
R. Said 1990) • Fig. 1 Locality of Deir el Bahari valley. Upper Egypt
(by R. Said 1990)
Fig. 2. Świątynia królowej Hatshepsut z megalitycznymi rzeźbami (?) – ostańcami (?) znajdującymi się ścianie skalnej ponad świątynią
• Temlpe of Queen Hatshepsut with megalithic sculptures (?) weathered forms (?) located above
59
Skalne formy wietrzenne czy megalityczne rzeźby? Deir ei-Bahari. Górny Egipt
Fig. 3. Ostańcowe formy skalne (megalityczne rzeźby?) w klifie skalnym wapieni Tebańskich nad świątynią królowej Hatshepsut: A – Głowa, B – postać faraona w koronie, C – siedząca postać faraona, D – kobra • Weathered rocky forms megalithic sculptures in rocky cliff
of Theban Limestones above the temple of Queen Hasthepsut: A – head, B – pharaoh in crone, C – seating pharaoh, D – cobra
Jest to jedna z najbardziej znanych dolin na świecie. Tu
znajdują się zarówno wspaniałe świątynie, jak i tysiące grobów
nekropolii zwanej Tebami Zachodnimi. Tu odkryto niezmierzoną ilość zabytków, malowideł, ceramiki i innych najpiękniejszych i najcenniejszych skarbów kultury i sztuki Egiptu.
Długość tej niewielkiej dolinki wynosi około 1200 metrów
zaś szerokości nie więcej niż 220 metrów. W pobliżu świątyni zbocza doliny są pionowe i mają wysokość do 120 m, zaś
w kierunku ujścia do doliny Nilu ich nachylenie gwałtownie
się zmniejsza. Z geologicznego punktu widzenia dolina stanowi element monokliny egipskiej i zbudowana jest ze skał
trzeciorzędowych, które pocięte są licznymi uskokami (Said
1990, Pawlikowski 1982, 1993, 1994a, b Pawlikowski, Wasilewski 2004, Drągowski i in. 1987, Pawlikowski, Wasilewski
2004). Na niej występują skały Formacji Tebańskiej, w skład
której wchodzą: żółte wapienie krzemionkowe, wapienie
numulitowe, wapienie organogeniczne, margle i jasne wapienie z konkrecjami krzemionkowymi.
Poniżej tej serii znajdują się zielono-szare łupki Esna
(Yehia 1987, Said 1990, Pawlicki 2000). Wyróżnia się tutaj
trzy serie:
– seria pierwsza to chlorytowo-baddeleitowe łupki Esna
z domieszką getytu i kalcytu, znajdujące się w najbliższym
otoczeniu świątyni Hatshepsut;
– seria druga składa się z łupków przewarstwionych dolomitami i marglami;
– seria trzecia to kompleks wapieni tebańskich, mikrytowodolomitycznych, z licznymi horyzontami krzemiennymi.
Cały omawiany obszar znajduje się w strefie sejsmicznej
połączonej z systemami tektonicznymi zarówno na obszarze
Pustyni Wschodniej jak i Morza Czerwonego. Dlatego masyw
tebański jest bardzo mocno spękany, a systemy spękań mają
głównie przebieg NE-SW i NE-SE (Liszkowski, Stochlak
1977, Hancock i in 1984, Yahia 1987, Drągowski i in. 1987,
Pawlikowski, Wasilewski 2004).
Dolinę zamyka świątynia królowej Hatshepsut (Fig. 2).
Świątynia została zbudowana w pierwszej połowie XV wieku
p.n.e. i była poświęcona kultowi bogini Hathor i boga Amona
oraz pamięci królowej Hatshepsut z XVIII dynastii (Barwik
1998, 2000, 2001, Pawlicki 2000, Szafrański 2000, 2001, i in.).
Jest to świątynia pogrzebowa tej królowej, chociaż jej grób
znajdował się gdzie indziej.
Badania terenowe obszaru świątyni i jej otoczenia, a szczególnie skał występujących w klifie skalnym ponad świątynią
ujawniły wiele form o urozmaiconej morfologii. Obok typowych form ostańcowych, będących efektem procesów erozyjnych zaobserwowano także formy o cechach morfologicznych,
które mogą być efektem aktywności człowieka. Są to formy
przypominające wielkie, wielometrowej wysokości megalityczne rzeźby skalne (Fig. 3.: A, B, C, D).
Formy te są szczególnie dobrze widoczne jedynie przez
stosunkowo krótki okres czasu, wyłącznie z większej odległości i przy określonym kącie padania światła słonecznego.
Prawdopodobnie to wspomniane warunki oświetleniowe
powodują, że omawiane formy są niezauważalne nawet przez
bardzo spostrzegawczego obserwatora.
Dla podkreślenia sztucznego, a nie naturalnego charakteru omawianych form obok ich fotografii zamieszczono
także rysunki. Są one oczywiście pewną subiektywną interpretacją obserwowanych zjawisk. Należy także brać pod
uwagę, że jeżeli formy te są megalitycznymi rzeźbami to
procesy erozyjne po ich wyrzeźbieniu w sposób istotny
przyczyniły się do znacznego zatarcia ich rysów, bowiem
znajdują się one w strefie wyjątkowo eksponowanej na
erozję słoneczną i eoliczną. Nie można także wykluczyć
zniszczeń spowodowanych przez muzułmanów, którzy po
60
Fig. 4. Megalityczne rzeźby (?) – ostańce (?) występujące ponad
świątynią królowej Hatshepsut. A-A’ – głowa ?, B-B’ – postać
faraona w koronie? • Megalithic sculptures (?) – weathered rocky
forms (?) present above temple of queen Hatshepsut. A-A’ – head
(?), B-B’ – pharaoh in crone (?)
Fig. 4a. Megalityczne rzeźby (?) – ostańce (?) z otoczenia świątynia królowej Hatshepsut. C-C’ – faraon na tronie?, D-D’ – kobra?
• Megalithic sculptures (?) – weathered rocky forms (?) present
above temple of queen Hatshepsut. C-C’ – seating pharaoh (?),
D-D’ – cobra (?)
wkroczeniu do Egiptu niszczyli wszystkie rzeźby i malowidła ukazujące m. in. człowieka.
Bezpośrednio nad świątynia obserwuje się wielką formę
ostańcową o kształcie głowy (Fig. 4 A), zaś powyżej postać
faraona w koronie (Fig. 4 B). Dalej w głąb masywu znajduje
się forma o kształtach przypominających siedzącego faraona
(Fig. 4a C).
Z obserwacji poczynionych w ścianie skalnego klifu
w kierunku południowym obserwuje się formę przypominającą wielka kobrę z w pozycji atakującej (Fig. 4a D).
Biorąc pod uwagę litologię wapieni tebańskich oraz pewną monotonność kształtów bardzo licznie występujących
w tym rejonie ostańcowych form wietrzennych należy stwierdzić, że omawiane powyżej formy są zdecydowanie odmien-
ne. Geometryzującą i subiektywną interpretację morfologii
tych form pokazano na fotografiach i odpowiednich rysunkach (Fig. 4, 4a; A’ ‑D’).
Jeżeli wspomniane formy są rzeźbami megalitycznymi to
prawdopodobnie odgrywały one istotną rolę w okresie funkcjonowania licznych w tym rejonie świątyń. Nieznany jest
czas ich powstania ani ich autorzy.
Gdyby jednak prowadzone nadal badania nie potwierdziły prezentowanych tu przypuszczeń, omawiane formy należy
traktować jako wyjątkową atrakcję turystyczną i geoturystyczną dodającą niezmiernego i wyrafinowanego uroku
dolinie Deir el- Bahari, a zwłaszcza samemu otoczeniu świątyni królowej Hatshepsut. 
Summary
It is one of largest and well-known valleys in the world where
are extraordinary temples, tombs and other dynastic objects.
The valley is about 1200 m long and maximum 220 m wide.
The slopes of hills behind the temple of Hatshepsut are vertical and up to 120 m high (Fig. 2).
Geologically, the valley is the part of Egyptian monocline
and is composed of Tertiary sediments cut by many faults
(Said 1990, Pawlikowski 1982, 1993, 1994 a, b Drągowski
i in. 1987, Pawlikowski, Wasilewski 2004).
Weathered rocky forms (?) or megalithic
sculptures ? Deir el – Bahari.
Upper Egypt
Maciej Pawlikowski
The Temple of Queen Hatshepsut is located at Deir el Bahari Valley in Upper Egypt, at the left bank the Nile River (Fig. 1).
61
The temple of Queen Hatshepsut is located at the end of
the valley. Sequence of Tertiary Theban Limestones is observed above the temple. Going from the base to the top of
hills the following sequence of rocks is observed (Yehia 1987,
Said 1990, Pawlicki 2000):
1. The series of chlorite – baddeleite shales containing
small admixture of goethite and calcite,
2. The series of gray shales with intercalations of dolomite and
marly limestones. Shales contain concentrations of iron sulphides
altered due to weathering onto secondary iron oxides,
3. The top sediments i.e. complex of Theban Limestones
- marly, dolomitic, organogenic and other types of limestones
containing many horizons of flint nodules.
The described area is tectonically active because of geological connections with the Western Desert as well as tectonic structures of Red Sea (Liszkowski, Stochlak 1977,
Hancock i in. 1984, Yahia 1987, Drągowski i in. 1987, Pawlikowski, Wasilewski 2004). The dominating directions of
observed faults there are NE-SW and NE-SE.
The temple of Queen Hatsehsput was build in the first
half of XV cent. B.C. and was devoted to gods Hathor and
Amon (Barwik 1998, 2000, 2001, Pawlicki 2000, Szafrański
2000, 2001, and other.). Moreover, the temple is a funeral
temple of Queen Hatshepsut while the tomb of the queen is
located at other place.
Field works carried on in the area of Deir el Bahari valley,
particulary investigation of vertical wall present just above
the temple of Hatshepsut showed the presence of interesting
morphological forms. Together with typical erosional forms
one can see shapes which might have been the result of human activity (Fig. 3). Mentioned forms are well seen only
from longer distance and at hours between 9 a.m. and 11
a.m. under special sun illumination. At other hour forms are
practically invisible.
Together with photo documentation of mentioned forms
(Fig. 4 A-D) their drawings are included (Fig. 4 A’-B’).
Observation may suggest that form A (Fig. A, A’) is the
head of pharaoh, form B is similar to pharaoh in crown (Fig.
4 B, B’) and form C shows pharaoh sitting on the throne
(Fig. 4 C, C’). Next is the form to the south is similar to
cobra (Fig. 4 D, D’). Interpretations of mentioned forms by
the author is subjective but if he is right “sculptures” were
in past important for Egyptian most probably because of
religion.
On the other hand, even if studies do not confirm supposition that mentioned forms are sculptures but are of natural
origin (weathered forms), these constitute the additional, great
attraction for visitors.
Krzyżaniak L., Kobusiewicz M., Alexander (eds). Environmental
changes and human culture in the Nile basin and Northern Africa until
second millennium B.C., Studies in African Archaeology 4. Poznan
Archaeol. Mus; 355-357.
Pawlikowski M., 1994a. Geomorphology and geology of investigated area.
In: Binter B., Kozłowski J.K., (Eds), Predynastic settlement near Armant.
Studien zur Archaologie und Geschichte Altagyptens. Band 6, Heidelberger Orientverlag: 3-18, Heidelberg.
Pawlikowski M., 1994b. Climatic changes during Holocene in the region
of Armant. In: Binter B., Kozłowski J.K., (eds). Predynastic settlement
near Armant. Studien zur Archaologie und Geschichte Altagyptens.
Band 6, Heidelberger Orientverlag: 125-132. Heidelberg.
Pawlikowski M., Wasilewski M., 2004. Some remerks on Joining in the
Theban limestones in the region of Deir el Bahari, Egypt. Geologia,
30: 47-56.
Said R., 1990. Geology of Egypt. A.A. Balkema Publisher Rotterdam. 750
pp.
Szafrański Z.E., 2000 Upper Terrace of the Temple of Hatshepsut at Deir
el-Bahari: Recent Results of Restoration Work. In: Z. Hawass and A.M.
Jones (eds)., Eighth International Congress of Egyptologists: Abstracts
of Papers, Cairo: 177.
Szafrański Z. E., 2001. Deir el-Bahari. The Temple of Queen Hatshepsut,
season 1999/2000, PAM ,XII: 185-205.
Yehia M.A., 1987 Contribution tu the geology of gebel Gurnah, Luxor, Nile
Valley. Bull. Geol. Survey. Egipt: 1-33.
Barwik M., 1998. The so-called ‘Stundenritual’ from Hatshepsut’s Temple
at Deir el-Bahari. In: C.J. Eyre (ed.), Proceedings of the Seventh International Congress of Egyptologists, (Orientalia Lovaniensia Analecta
82), Leuven, p. 109-116.
Barwik M., 2000. New data concerning the IIIrd Intermediate Period cemetery
in the Hatshepsut temple at Deir el-Bahari. Akta Międzynarodowego Sympozjum “Theban Necropolis: Past, Present, Future”, Londyn 27-28.VII.
Barwik M., 2001 The five faces of Queen Hatshepsut. In: Z. Szafrański
(ed.),Queen Hatshepsut and her Temple 3500 Years Later, Warszawa,
p. 159-175.
Drągowski. A, Kaczyński R., Wróblewski J., 1987. Engineering geological expertise on the menaces to the Hatshepsut temple at Deir el Bahari, Egypt. Raport dla Egipskiej Organizacji Starożytnosci: 1-37.
Hancock P.L., Al.-Kadhi A., Sha’at N.A., 1984. Regional joints set in the
Arabian Platform as indicators of intraplate processes. Tectonics, 3:
27-43.
Liszkowski J., Stochlak J., 1977. Szczelinowatość masywów skalnych. Wyd.
Geologiczne, Warszawa. 312 pp.
Pawlicki F., 2000. Skarby architektury starożytnego Egiptu. Królewska
światynia w Deir el Bahari. Warszawa.
Pawlikowski M., 1982. Ekspertyza w sprawie zagrożenia świątyń w Dolinie Deir el Bahari. Instytut Geologii i Surowców Mineralnych AGH.
Kraków, Maszynopis. 41 pp.
Pawlikowski M., 1993. Mineralogy of Nile Valley sediments as an indicator
och changes of climate: the Armant-Luxor Area, Upper Egypt. In:
62
Akademia Górniczo-Hutnicza
im. Stanisława Staszica w Krakowie
nasze zalety
600 laboratoriów, a wśród nich:
najnowocześniejsze w Polsce
studenckie laboratorium grafiki
komputerowej i sala komputerowa
dla niewidzących
kierunki
nowoczesna gigabitowa sieć
komputerowa i bezprzewodowa sieć WiFi
(zasięg na kampus i miasteczko studenckie)
Cyfronet (jedno z największych
centrów obliczeniowych w Europie)
Centrum Doskonałości E-learning
staże, praktyki i praca dla studentów
współpraca z 60 uczelniami z 45 krajów
(m.in.: USA, Japonii)
współpraca z wieloma firmami
(m.in.: IBM, Valeo, Comarch, Motorola
L.G. Philips, RWE Power AG, Lafarge,
Comex, Delphi, Siemens, KGHM,
Polkomtel SA)
wysokie stypendia i pomoc socjalna
dla studentów
koła naukowe, kluby sportowe,
stowarzyszenia, radio
Miasteczko Studenckie (największy
kampus studencki w Polsce)
automatyka i robotyka
budownictwo
elektronika i telekomunikacja
elektrotechnika
energetyka
fizyka techniczna
geodezja i kartografia
górnictwo i geologia
informatyka
informatyka stosowana
inżynieria biomedyczna
inżynieria materiałowa
inżynieria środowiska
matematyka
mechanika i budowa maszyn
metalurgia
ochrona środowiska
odlewnictwo
socjologia
technologia chemiczna
zarządzanie i inżynieria produkcji
zarządzanie i marketing
Kształcimy w dobrych kierunkach
www.agh.edu.pl
63
Akademia Górniczo-Hutnicza
im. Stanisława Staszica w Krakowie
Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska
Wydział prowadzi rekrutację na studia stacjonarne, niestacjonarne:
I STOPNIA (INŻYNIERSKIE)
II STOPNIA (MAGISTERSKIE)
Studia stacjonarne prowadzone są w Krakowie, studia niestacjonarne w Krakowie oraz w Zamiejscowych
Ośrodkach Dydaktycznych w Limanowej i Bolesławcu. Absolwenci Wydziału Geologii, Geofizyki i Ochrony
Środowiska otrzymują dyplomy magistra inżyniera jednej z 17 specjalności prowadzonych obecnie na
Wydziale w ramach studiów stacjonarnych i niestacjonarnych.
STUDIA STACJONARNE
Górnictwo i Geologia
Specjalności: Geofizyka poszukiwawcza, Geoinformatyka, Geologia i prospekcja złóż, Geologia naftowa, Geoturystyka, Gospodarowanie i zarządzanie środowiskiem geologicznym, Hydrogeologia,
Geologia inżynierska, Kamień i kamieniarstwo w architekturze i budownictwie, Mineralogia i geochemia
stosowana
Inżynieria Środowiska
Specjalności: Geofizyka środowiska, Geologia i geochemia środowiska, Ochrona wód i geotechnika
środowiska, Odnawialne źródła energii
Ochrona Środowiska
Specjalność: Ochrona przyrody nieożywionej
Informatyka Stosowana
Specjalności: Modelowanie i systemy informatyczne w geofizyce, Oprogramowania i bazy danych w
geologii
STUDIA NIESTACJONARNE I STOPNIA (INŻYNIERSKIE)
Górnictwo i Geologia
Specjalności: Geologia naftowa, Geologia i prospekcja złóż, Geologia górnicza, Geologia inżynierska,
Geoturystyka
Inżynieria Środowiska
Specjalności: Geofizyka środowiska, Odnawialne źródła energii
Informatyka Stosowana
Specjalności: Oprogramowanie i bazy danych w geologii
STUDIA NIESTACJONARNE II STOPNIA (MAGISTERSKIE)
Górnictwo i geologia
Specjalność: Geologia i prospekcja złóż, Geoturystyka
Inżynieria Środowiska (bez specjalności)
Dziekanat:
al. Mickiewicza 30
30-059 Kraków
Pawilon A-0
tel. (012) 617 23 51
fax (012) 633 29 36
e-mail:
[email protected]
website:
www.geol.agh.edu.pl
Rekrutacja na studia stacjonarne na Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska AGH kwalifikuje uczniów, którzy wybrali na maturze jeden
z przedmiotów: matematyka, fizyka, chemia, informatyka oraz od roku
2007/08 również geografia i biologia.

Stowarzyszenie Naukowe im. Stanis³awa Staszica

Transkrypt

Podobne dokumenty

KULTY NA ET

AREZZO 2 Bikes Art. 667

Basin inversion first part - jw.ing.uni.wroc.pl

Spis treści • Contents South Africa: A geotouristic gourmet piece

Gierliński, G.

Document 6471

Analiza stanu zachowania drewnianych stropów w Auli

IAGt

Zjawiska krasowe parku narodowego Gunung Mulu (Borneo)

mezozoik i kenozoik - jw.ing.uni.wroc.pl

Egipt – Marsa Alam

Pełne materiały konferencyjne z PWT 2012

Przeszłość i przyszłość cementu romańskiego The past and the

Szkło artyStyczne w MuzeuM karkonoSkiM w JelenieJ Górze