docspołeczna tożsamość wojskowych a meandry polskiej transformacji
download 
Reklamacja Transkrypt
społeczna tożsamość wojskowych a meandry polskiej transformacji
ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3096 SOCJOLOGIA XLV WROCŁAW 2009 STANISŁAW JARMOSZKO Akademia Humanistyczna, Pułtusk SPOŁECZNA TOŻSAMOŚĆ WOJSKOWYCH A MEANDRY POLSKIEJ TRANSFORMACJI Totalitarny charakter organizacji wojskowej sprawia, że jest to jednocześnie środowisko silnej społecznej reglamentacji – poczynając od elementów stricte zewnętrznych i materialnych (umundurowanie, wyposażenie, skoszarowanie itp.) poprzez specyfikę zachowań i prowadzonej działalności po elementy świadomościowe, duchowe, do których bez wątpienia należy poczucie tożsamości społecznej, a tym samym zawodowej. Wojsko wymaga, aby jej przedstawiciele legitymizowali się pożądanym poziomem świadomości zawodowej, a także pożądanym repertuarem zachowań i działań. W efekcie wojsko stymuluje specyficzną mentalność wojskową (której podstawowymi wyznacznikami według B. Abrahamssona są: pesymizm wobec natury ludzkiej, tendencje nacjonalistyczne, skłonności alarmistyczne, autorytarne, poczucie korporacjonizmu i elitaryzmu1 itd.), co dodatkowo akcentuje specyfikę tej instytucji i profesji zarazem, a tym samym kreuje swoistą tożsamość. Każda zmiana społeczna powoduje istotne przeobrażenia w świadomości wszelkich zbiorowości w nią uwikłanych. Czasy wielkiej polskiej transformacji, rozpatrywane zarówno w wymiarze państwa, jak i samych sił zbrojnych, to okres stymulacji do przemiany tożsamości zbiorowej polskich wojskowych. Przemiany w wielu aspektach przez nich samych oczekiwanej, nawet pożądanej, ale również niekiedy wymuszonej ogólnym rozwojem sytuacji społeczno-politycznej w kraju oraz sytuacji międzynarodowej, geopolitycznej (a zatem nie do końca akceptowanej, a przynajmniej nieoczekiwanej). Przemiany tożsamości państwa i narodu, deideologizacja, odpolitycznienie struktur i działalności wojska, zmiana symboliki wojskowej, wyjście ze struktur Układu Warszawskiego, uzyskanie członkostwa w NATO, a następnie w Zjedno1 Por. B. Abrahamsson, Military Professionalization and Political Power, Beverly Hills 1972, s. 120–124. druk_soc_XLV.indd 157 2009-03-10 09:23:36 158 STANISŁAW JARMOSZKO czonej Europie, uczestnictwo w zagranicznych misjach bojowych (Irak, Afganistan), ustanowienie cywilnej kontroli nad armią, zmiany wewnętrznych mechanizmów służby wojskowej, upowszechnienie wojskowej służby kobiet, czy wreszcie trauma wielkiej i permanentnej restrukturyzacji sił zbrojnych to zasadnicze moderatory tożsamości polskiego żołnierza. Ich rezultatem jest duża modernizacja tej tożsamości. Mimo wielu kontrowersji wpisuje się ona w szersze trendy pobudzane procesami ponowoczesności i globalizacji. Zmiany w zbiorowej tożsamości wojskowych powinny być rozpatrywane zarówno w perspektywie deskryptywnej (tożsamość rzeczywista, diagnozowana), jak i normatywnej (tożsamość niezbędna, wymagana). Inną płaszczyzną może być analiza tego zagadnienia w kategoriach legitymizacji i oporu, a jednocześnie zmiany i kontynuacji. Mimo dominującego podejścia diachronicznego w pewnych wymiarach analizy niezbędne są również określone odniesienia synchroniczne. ISTOTA TOŻSAMOŚCI ZBIOROWEJ WOJSKOWYCH Problem tożsamości zbiorowej to problem autodefinicji podmiotu społecznego w konfrontacji z innymi podmiotami. Jej podstawę stanowią intersubiektywne akty poznawczo-wartościujące odnoszące się do dwóch zasadniczych właściwości: podobieństwa między członkami własnej zbiorowości (walor identyczności) i różnic między nimi a członkami innych zbiorowości (walor odrębności). Skoro zjawisko to dotyczy jednoznacznie wyodrębnionych społecznych całości, o tożsamości zbiorowej stanowi zatem zachowana, mimo nieuchronnych zmian, jedność istnienia danego bytu społecznego. W takim rozumieniu tożsamość można również ujmować jako „funkcję stabilności instytucjonalnej danej zbiorowości”2. Na tym „organicznym”, niezbywalnym podłożu kształtuje się zasadniczy, świadomościowy element, gdyż – jak konstatują analitycy – tożsamość zbiorowa jest nade wszystko kwestią „identyfikacji ze strony uczestniczących jednostek. Nie istnieje w sobie, lecz jedynie w stopniu, w jakim pewne jednostki ją wyrażają. Jest słaba lub silna w takim zakresie, w jakim żyje w myśleniu i działaniu członków grupy”3. Powstaje zatem na podłożu określonego stopnia psychospołecznej spójności zbiorowości społecznych (solidarność, sympatia, pozytywne uczucia wobec współżycia i współdziałania w grupie, troska o zbiorowy interes) i uzewnętrznia się w procesie interakcji z innymi podmiotami, a zwłaszcza we współzawodnictwie czy szeroko rozumianej konfrontacji, walce. Jak ujmuje to J. Straub, „Termin »tożsamość zbiorowa« oznacza coś, co jakoś wiąże razem pewnych ludzi lub, inaczej 2 E. Banaszak-Karpińska, Kategoria tożsamości zbiorowej w socjologii, [w:] Biografia a tożsamość, I. Szlachcicowa (red.), Wrocław 2003, s. 154. 3 J. Assmannn, Das kulturelle Gedächtnis. Schrift, Erinnerung und politische Identität in frühen Hochkulturen, cyt. za: J. Straub, Tożsamość osobista i zbiorowa. Analiza pojęciowa, [w:] Współczesne teorie socjologiczne, Warszawa 2006, s. 1133. druk_soc_XLV.indd 158 2009-03-10 09:23:36 Społeczna tożsamość wojskowych a transformacja 159 mówiąc, czyni z nich zbiorowość, której członków można co najmniej częściowo charakteryzować w spójny sposób, gdyż sami oni tak się opisują”4. Świadomość pewnej jednorodności, wspólnota aktywności, wspólnie konstruowana i podzielana etykieta i inne wyznaczniki tożsamości wiążące się z intersubiektywnym doświadczeniem zaangażowanych aktorów wynikają wszakże z głębszych źródeł – sięgają zasadniczych, konstytutywnych podstaw ludzkiej zbiorowości. Jak konstatuje Z. Bokszański, „powstawanie tożsamości zbiorowej jest odkrywaniem »istoty« zbiorowości bądź »prawdziwego« sensu jej istnienia”5. Z bliźniaczej, choć nieco innej perspektywy, tożsamość jawi się „kategorią partycypacji w zbiorowości i sposobem konstruowania przez zbiorowość opowieści o sobie i swoich członkach”6. O tożsamości wojskowych stanowi swoistość, niepowtarzalność tej zbiorowości z nadbudowaną świadomością tego faktu wśród tworzącego ją personelu (poczucie szczególnej misji, specyficzny ceremoniał wojskowy, szczególna rola dyscypliny i zespołowego działania, zewnętrzne oznaki odrębności, kontakt z bronią, gotowość do ekspozycji na maksymalne zagrożenia itd.). To także świadome, zaangażowane uczestnictwo w tej zbiorowości wraz z komponentą ewaluatywną i znaczeniem emocjonalnym. Członkowie zbiorowości podzielają społeczno-kulturowe oraz instytucjonalne warunki funkcjonowania, tradycje wojska, sposoby działania i styl życia, strukturalno-funkcjonalne wewnętrzne zależności, ogólne orientacje zawodowe (a nierzadko i społeczne), węzłowe poglądy i inne aspekty wspólnoty wojskowej. Według J. Burka kolektywna, korporacyjna tożsamość wojskowych (zwłaszcza oficerów) stanowi fundamentalny element kultury wojska i „bazuje na wiedzy eksperckiej oraz kontroli nad środkami przemocy, a ta wiedza i kontrola rozwijane są w służbie państwu, w zgodzie z relatywnie jasnym normatywnym kodem postępowania”. Dalej wymienia on etos żołnierski jako element określający tożsamość wojskowych oraz zobowiązanie, które „zakłada gotowość zabijania i akceptację ryzyka bycia zabitym […] To zobowiązanie – pisze – podkreśla zawodową, zbiorową tożsamość wojskowych w takim stopniu, jak dociekanie prawdy podkreśla zbiorową tożsamość uczonych”7. Tożsamość zbiorowości wojskowych ma przede wszystkim charakter postkreatywny, cechujący wszelkie grupy formalne, celowe itd. Wojsko nie jest przecież spontanicznie wykreowaną wspólnotą. Wręcz przeciwnie – ma charakter w maksymalnym stopniu sformalizowany, zhierarchizowany i zamknięty. Najpierw zatem odgórnie, w pewnym sensie „sztucznie” i „mechanicznie”, kreowane są określone struktury wojskowe, a dopiero w następstwie, w procesie całokształ4 J. Straub, op. cit., s. 1134. Z. Bokszański, Tożsamości zbiorowe, Warszawa 2006, s. 63. 6 E. Banaszak-Karpińska, op. cit., s. 153. 7 J. Burk, Military Culture, [w:] Encyclopedia of Violence, Peace, and Conflict, L. Kurtz (red.), San Diego, London, Boston, New York, Sydney, Tokyo, Toronto 1999, s. 450. 5 druk_soc_XLV.indd 159 2009-03-10 09:23:36 160 STANISŁAW JARMOSZKO tu interakcji, tworzy się pewien rodzaj tożsamości tych struktur. Tożsamość pojawia się zatem już po ukonstytuowaniu się zbiorowości. Nie znaczy to jednak, iż tożsamość wojskowych jest w pełni formalnie zadekretowana. Zbiorowość tę tworzą przecież żywi ludzie, mający pełne dyspozycje do myślenia i działania nieokiełznanego rygorem wojskowym. W sztywnych strukturach formalnych, w zależności od doboru personelu pojawiają się zatem określone więzi psychospołeczne, klimat, atmosfera pracy, służby, postawy wobec innych członków zbiorowości, wobec zawodu czy instytucji, swoisty esprit de corps. To stanowi o tworzeniu się także tożsamości współkreatywnej, która niejako wtórnie współtworzy (modeluje) określone zbiorowości wojskowe. Dla zbiorowości wojskowych charakterystyczna jest także przede wszystkim tożsamość normatywna. Wojsko to egzemplifikacja grupy celowej, podlega zatem wielostronnej normatywizacji. Różne kodeksy, regulaminy i przepisy arbitralnie regulują, jaką osobą powinien być wojskowy, jakie powinien mieć walory moralne, kompetencje (formalne i merytoryczne), jakie aspiracje zawodowe i (częściowo) życiowe, jak powinien zachowywać się w różnych sytuacjach społecznych i zawodowych, operacyjnych8. Posiłkując się słowami J. Strauba, można powiedzieć, iż „tożsamość zbiorowa jawi się w tym przypadku raczej jako normatywizująca recepta i propozycja, która oczekuje efektów bez zakorzenienia ich w konsensie osiągniętym przez komunikację”9. W takich okolicznościach na tożsamość rekonstruktywną, czyli kreowaną autonomicznie i w pewnym sensie spontanicznie, pozostaje niewiele przestrzeni, choć nie można jej całkowicie wykluczyć. Zastosowanie do analizy triady pułapów tożsamości Habermasa-Kohlberga pozwala stwierdzić, iż wojsko sytuuje się na konwencjonalnym poziomie tożsamości zbiorowej. Stanowi klasyczny przykład „wspólnoty zadań”, nadrzędnej wobec jakichkolwiek partykularnych perspektyw i zorganizowanej wokół ustalonych celów. W pewnych okolicznościach może „zniżać” się do pułapu przedkonwencjonalnego („wspólnoty interesów”), lecz ze względu na swą specyfikę raczej nie może osiągnąć pułapu postkonwencjonalnego („wspólnoty jako zadania”), gdyż imperatyw pełnego upodmiotowienia i relacji partnerskich oznaczałby tu dezintegrację tej instytucji i struktury społecznej10. Wyróżnić można także obiektywny i subiektywny aspekt tożsamości wojskowych. To wyraźnie wyodrębniona społeczność, zobiektywizowana wieloma atrybutami materialnymi (rzeczowymi), jak umundurowanie, wyposażenie, zorganizowanie, skoszarowanie, oznakowanie. Jednocześnie jest to zbiorowość kreująca swoistą świadomość zawodową i inne subiektywne czynniki integracji. Poza przynależnością materialną, formalną niezwykle ważne jest poczucie identyfikacji – przynależność mentalna. 8 W tym ujęciu tożsamość wojskowych ma również – w myśl teorii M. Castellsa – charakter legitymizujący (por. M. Castells, The Power of Identity, Oxford 1999, s. 7–9). 9 J. Straub, op. cit., s. 1133. 10 Cyt. za: L. Witkowski, Tożsamość i zmiana, Toruń 1988, s. 133–134. druk_soc_XLV.indd 160 2009-03-10 09:23:36 Społeczna tożsamość wojskowych a transformacja 161 Na tożsamość zbiorowości składa się jej wymiar wewnętrzny (poczucie tożsamości) oraz zewnętrzny (odbiór tożsamości danej społeczności przez obserwatora zewnętrznego). W tym kontekście tożsamość wojskowych jako specyficznej zbiorowości i grupy społecznej objawia się w trzech aspektach: 1) rzeczowym, czyli materialnego umiejscowienia (funkcjonowanie wojska jako odrębnej struktury, wyraźnie wydzielonej z szerszej społecznej całości; kontynuacja w czasie pewnych cech określających specyfikę, niepowtarzalność instytucji i elementów ją tworzących – zmienny, zobiektywizowany byt społeczny jest i pozostaje tym samym bytem, integralnym i wyodrębnionym); 2) świadomościowym, poczucia „zadomowienia” (skumulowana świadomość wspólnotowości – własnego uczestnictwa, członkostwa w grupie społecznej; poczucie przynależności do wojska jako odrębnie funkcjonującej struktury państwa; identyfikacja żołnierzy z całokształtem spraw związanych z życiem tej instytucji i społeczności); 3) behawioralnym (okazywanie innym żołnierzom i samemu sobie zbiorowej identyfikacji, więzi ze społecznymi, organizacyjnymi i rzeczowymi elementami tej zbiorowości; specyfika działań wojska i zachowań wojskowych)11. PRZEMIANY TOŻSAMOŚCI WOJSKOWYCH W KONTEKŚCIE TRANSFORMACJI PAŃSTWA I SIŁ ZBROJNYCH Tożsamość to nie tyle stan, ile proces, a zatem pojęcie tożsamości zawiera w sobie immanentny aspekt zmiany. Pomijając szersze dywagacje na ten temat, skoncentruję się nad jednym wątkiem – przemian tożsamości wojskowych w toku transformacji społeczno-politycznej państwa polskiego. W nurcie szerszych procesów transformacyjnych zmiana tożsamości wojskowych jest zjawiskiem oczywistym, naturalnym i nieuniknionym. Jak zauważa A. Giddens, „zmiany tożsamościowe wymagają odkrywania i konstruowania w ramach refleksyjnego procesu, w którym przemiana osobista przeplata się ze społeczną”12. Przemiany realiów życia zbiorowego w wojsku stymulowały zbiorowości wojskowe do określonych rekonstrukcji intersubiektywnych reprezentacji podstawowych wymiarów i parametrów życia wojskowego i własnego w nim zakorzenienia. Ogólny proces przemiany tożsamości wojska dokonuje się dwoma zasadniczymi nurtami – przemianą mentalną wojskowych „starej służby” (sprzed 1989 r.) oraz napływem „świeżej krwi”. W nurcie drugim wyraźnie zarysowują się ponadto dwa podnurty odnoszące się do sposobu rekrutacji – kształconych ścieżką wojskową i po11 S. Jarmoszko, Tożsamość pododdziału, [w:] Leksykon pojęć dydaktyczno-wychowawczych dowódcy, Warszawa 1999, s. 237–238. 12 A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość, Warszawa 2002, s. 47. druk_soc_XLV.indd 161 2009-03-10 09:23:36 druk_soc_XLV.indd 162 +++ +++ Tożsamość współudziału międzynarodowego Tożsamość sojuszniczego zaangażowania bojowego +++ +++ ++/- ++/-- +++/- poczucie odmienności (specyfika statusu) +++ ++ ++ ++/- ++/- poczucie kolektywności – postawy wobec zbiorowości ++ ++/- ++/- --/++ --/+ postawy wobec zawodu ++ ++ + --/+ +/- postawy wobec instytucji * Liczba znaków oznacza siłę danego wymiaru tożsamości: trzy oznaczają dużą, dwa – średnią, a jeden – małą. Plusy oznaczają siłę pozytywną (zdarzenia i procesy sprzyjające), minusy – negatywną. ++ ---/++ Tożsamość suwerennego niezaangażowania ++/- Rekonstrukcja podstaw „nowej” tożsamości poczucie kontynuacji (jedność i ciągłość) Kryzys „starej” tożsamości Stadia tożsamości wojskowych Podstawowe wyznaczniki (wymiary) tożsamości* Tabela 1. Ewolucja tożsamości wojskowych w podstawowych stadiach i wymiarach 162 STANISŁAW JARMOSZKO 2009-03-10 09:23:36 Społeczna tożsamość wojskowych a transformacja 163 zyskiwanych z cywila (kontrakt). Wydaje się wszakże, iż zasadnicza zmiana tożsamości nie tyle dotyczy reorientacji poglądów wojskowych wobec „starych”, konstytuujących ją zasadniczych kwestii sytuacji i przynależności wojskowej (wyłączając może deideologizację), co dobudowaniem nowych treści, jak jawne życie religijne, funkcjonowanie kobiet w wojsku, członkostwo w NATO, misje bojowe itd. Analizy przemian tożsamości wojskowych dokonam przy wykorzystaniu macierzy przedstawionej w tabeli 1. Na wstępie należy wyraźnie zakomunikować, iż wyszczególnione stadia analizowanej tożsamości nie spełniają – bo spełniać nie mogą – warunku rozłączności. Transformacja sił zbrojnych ma bowiem charakter wielowątkowego procesu o różnych fazach pojawiania się i zanikania poszczególnych wątków. Z ogólnej analizy wynika, że problemy z tożsamością wojskowych początku transformacji w zasadniczych wymiarach zostały przezwyciężone w późniejszych latach. Kryzys starej tożsamości (1988–1990) W procesie konstytuowania się i istnienia tożsamości bardzo ważne znaczenie ma jej kryzys, dezintegracja stanu dotychczasowego. Jego źródłem są znaczące zmiany wewnątrz zbiorowości lub w jej otoczeniu. Kryzysy prowadzą do osiągania wyższych stanów tożsamości bądź do jej erozji, a nawet całkowitego zaniku. Specyfika sił zbrojnych jako bazowej instytucji państwa sprawia, że póki istnieje państwo z oczywistych względów nie może zniknąć ta instytucja, dlatego kryzysy tożsamości stanowią szansę na wielostronne doskonalenie wojska. Ogólnej, zmierzającej ku przesileniu społeczno-politycznemu sytuacji kraju końca lat 80. XX w. towarzyszył bardzo jaskrawy kryzys tożsamości wojskowych. Pisałem o tym w artykule Przezwyciężyć kompleks niższości13. Wskutek braku pozytywnych „owoców” reformy państwa podjętej w konsekwencji stanu wojennego oraz zmiany wiedzy o systemie władzy (w efekcie szerokiej akcji informacyjnej środowisk opozycyjnych) i pojawieniu się odczucia zawodu, a nawet swoistego zmanipulowania i wykorzystania wojskowi – kreowani publicznie jako zasadnicza podpora tego systemu – doznali wyraźnego uszczerbku własnej samoświadomości społecznej i narodowej, a tym samym tożsamości, zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i zbiorowym. Jak skonstatował L. Witkowski, „podstawowe źródło kłopotów z tożsamością jednostek i zbiorowości we współczesnym świecie zdaje się tkwić w bezpowrotnym upadku w ontologicznej strukturze świata społecznego aksjomatu »przejrzystej przynależności«14. Na tę uniwersalną prawidłowość – w przypadku polskich wojskowych – nałożyło się zjawisko lokalne i sytuacyjne. W nowym kontekście społeczno-politycznym, w wyniku ostrej walki politycznej, czy nawet intencjonalnie organizo13 S. Jarmoszko, Przezwyciężyć kompleks niższości, „Wojsko i Wychowanie”, 1990, 12, s. 3–6. 14 druk_soc_XLV.indd 163 L. Witkowski, op. cit., s. 124. 2009-03-10 09:23:36 164 STANISŁAW JARMOSZKO wanych nagonek politycznych15, pojawiło się poczucie „bycia nie swoim” – utraty społecznej akceptacji wśród znacznych kręgów nowej elity politycznej, a nawet i społeczeństwa. Poczucie to – z różnymi wahaniami przez te minione lata – przetrwało w świadomości „starych” wojskowych po dzień dzisiejszy. Pewne posunięcia liderów i propagandystów IV Rzeczpospolitej dają tego pełne uzasadnienie. Jak wynika z tabeli 1, kryzys dotknął wszystkich analizowanych wymiarów tożsamości wojskowych, ale w największym zakresie – postaw wobec wykonywanego zawodu i wobec instytucji wojska. Kryzys ten wystąpił jednak przede wszystkim w sferze wewnętrznej – samoświadomości wojskowych. Zewnętrzny ogląd wojska pozostał bez zmian, na stosunkowo wysokim poziomie, co jednoznacznie udokumentowały badania empiryczne16. Rekonstrukcja podstaw nowej tożsamości (1989–1996) W następnych latach kryzys poprzedniego okresu jeszcze się pogłębił, gdyż na kryzys świadomości wojskowych nałożył się kryzys materialnych podstaw funkcjonowania armii. Szeroko zakrojony proces redukowania potencjału wojskowego, w tym także liczebności żołnierzy, malejący budżet wojskowy, marginalizowanie wojska jako instytucji (i personalnie zawodowych wojskowych) w systemie władzy państwowej i życiu społecznym czy też wyraźne ograniczanie przywilejów wojskowych pogłębiało poczucie frustracji i ogólnej konfuzji w zawodowym samopoczuciu wojskowych. Dynamiczna sytuacja geopolityczna, społeczna i wewnątrzwojskowa sprawiała, że omawiany okres był czasem intensywnego poszukiwania własnej tożsamości przez społeczność wojskowych oraz miejsca wojska w społeczeństwie i systemie państwa. Najbardziej pogłębił się kryzys w wymiarze poczucia odmienności zawodowej wojskowych17. Wiązało się to z ogólnym zjawiskiem deprofesjonalizacji zawodu wojskowego, które w polskich warunkach zostało „wsparte” odbrązawianiem armii, jej ucywilnianiem i demokratyzowaniem18. Silna ambiwalencja wystąpiła również w poczuciu kontynuacji. Oficjalnej krytyce wcześniejszej roli wojska oraz głębokim procesom zmiany tradycji jednostek wojskowych towarzyszyło niezmienione poczucie ciągłości zasadniczej misji wojska oraz jego bytu instytucjonalno-organizacyjnego. Jednocześnie już wówczas nastąpiła nieznaczna poprawa postaw wojskowych wobec wykonywanego zawodu. 15 Ich medialną kulminacją było znamienne stwierdzenie o „polskojęzycznych formacjach wojska sowieckiego”. 16 Zob. S. Jarmoszko, Wojsko Polskie pierwszej dekady transformacji (w poszukiwaniu teorii przemian), Toruń 2003, s. 273–278. 17 Zob. S. Jarmoszko, O odmienności zawodu wojskowego, „Wojsko i Wychowanie”, 1999, 5, s. 38–44. 18 Zob. M. Nuciari, Rethinking the Military Profession: Models of Change Compared, [w:] The Military Profession in Europe, G. Caforio (ed.), „Current Sociology”, 1994, nr 3, vol. 42, s. 7–21; S. Jarmoszko, Oficerowie Wojska Polskiego przełomu wieku. (Zarys socjologii empirycznej zawodu wojskowego), Toruń 2001, s. 33–37. druk_soc_XLV.indd 164 2009-03-10 09:23:37 Społeczna tożsamość wojskowych a transformacja 165 Podjęta zmiana ustrojowa kraju w jednoznaczny sposób rekonstruowała tożsamość wojskowych, a raczej budowała zręby nowych składników tej tożsamości. Zmiana nazwy państwa, wzoru godła państwowego, odpartyjnienie struktur i działalności wojskowej, zniesienie barier w ekspresji religijności wojskowych i wprowadzenie elementów religijnych do ceremoniału wojskowego, odtwarzanie i przejmowanie tradycji oraz wiele innych nowych regulacji rekonstruowało świadomość wojskowych i ich społeczne usytuowanie. W całym społeczeństwie pojawił się swoisty „pluralizm modeli tożsamościowych”19, co sprzyjało swoistej demokratyzacji stosunków w wojsku, a tym samym także mentalności wojskowych. W tym okresie tożsamość wojskowych była w największym stopniu determinowana nową tożsamością państwa. Najdobitniejszym przykładem było przedsięwzięcie powtórzenia przysięgi wojskowej przez żołnierzy zawodowych w pierwszej połowie lat 90., co pozostawało nie bez znaczenia dla ich zbiorowego poczucia tożsamości i wprowadzało „podskórne” kontrowersje w tym środowisku. Mimo braku jakiejkolwiek kontestacji nowej „roty”, część żołnierzy zawodowych odebrała sam fakt powtarzania tak znamiennie symbolicznego aktu jako kolejny dowód braku zaufania nowej władzy do „starych” wojskowych. Badania od dawna wskazują, iż zawodowi wojskowi są bardzo czuli na tle swoich postaw patriotycznych20 i jakiekolwiek „aluzje” w tej kwestii są przez nich odbierane bardzo boleśnie. W świadomości wojskowych służba do 1989 r. w żadnym aspekcie nie może być sytuowana w opozycji do dobrze rozumianego patriotyzmu – z całym przekonaniem służyli Polsce, bez względu na polityczne konteksty. Wówczas też tożsamość wojskowych w największym stopniu ulegała swoistej schizofrenii. Występował dualizm związany ze stosunkiem do zachodzących przemian. Niektórzy przestroili się bardzo szybko, czego przykładem była jasnogórska pielgrzymka generalicji (we wrześniu 1990 r.), której wielu przedstawicieli jeszcze niedawno deklarowało (w słowach i czynach) pełne uznanie dla światopoglądu materialistycznego. Byli jednak również tacy, którzy nie w pełni akceptowali zachodzące zmiany, a zwłaszcza ich propagandową oprawę (np. arbitralna zmiana imion jednostek i kultywowanych tradycji21, kampanijne tworzenie izb modlitwy i remonty kościołów kosztem funkcjonalnie ważnych, wcześniej planowanych zamierzeń – przy ogólnej mizerii budżetowej). W tym sensie podlegali oni wymuszonemu procesowi kształtowania nowej tożsamości (bądź decydowali się na dobrowolne odejście z armii). I tu jako najbardziej jaskrawy przykład można podać ustanowienie nowej daty święta wojskowego na 15 sierpnia, które – w okresie podejmowania decyzji – nie znalazło akceptacji przeważającej większości wojskowych. 19 M. Melchior, Kategoria tożsamości jako wyzwanie badawcze, [w:] Kulturowy wymiar przemian społecznych, A. Jawłowska, M. Kempny, E. Tarkowska (red.), Warszawa 1993, s. 236. 20 S. Jarmoszko, Oficerowie Wojska Polskiego…, s. 33–37. 21 Por. A. Kołodziejczyk, Problemy świadomości historycznej w wojsku (1991–2002), [w:] Socjologiczny portret wojska, Biblioteczka „Wojska i Wychowania”, Warszawa 2003, s. 66–77. druk_soc_XLV.indd 165 2009-03-10 09:23:37 166 STANISŁAW JARMOSZKO Tożsamość suwerennego niezaangażowania (1991–1999) Rozwiązanie Układu Warszawskiego postawiło nasz kraj przed koniecznością gruntownej rewizji dotychczasowej polityki obronnej. Okresowo przyjęta została doktryna zbrojnej neutralności. Polska znalazła się w tzw. szarej strefie bezpieczeństwa czy też próżni bezpieczeństwa. Jednocześnie realizowane były przygotowania wejścia do NATO. Tożsamość tego okresu to swoista tożsamość autonomii militarnej. W pewnym sensie było to odzyskanie utraconej (odebranej) tożsamości. Świat zajął się swoimi sprawami i dlatego mogliśmy sami uporządkować własne sprawy. Dzięki temu okresowi pełnej suwerenności wojskowi przeżyli swoiste „wyjście z oblężonej twierdzy” – odzyskali poczucie społecznej akceptacji i swoistej normalności dotyczącej podstawowych mechanizmów życia wojskowego (np. podmiotowa możliwość żołnierza zawodowego wymówienia stosunku służbowego). Nie tylko obiektywnie, ale przede wszystkim subiektywnie zostali – jak to się wtedy górnolotnie mówiło – „przywróceni narodowi”. Wojsko zostało wyłączone z bezpośrednich interakcji politycznych i odzyskało naturalne relacje ze środowiskiem cywilnym. Jak wynika z tabeli 1., w okresie tym nastąpiła wyraźna poprawa we wszystkich wymiarach zbiorowej tożsamości wojskowych. Tożsamość współudziału międzynarodowego (1998–2002) Sytuacja geopolityczna Polski, a także ogólna sytuacja współczesnej Europy nie pozwalają na izolację naszego kraju, zwłaszcza w sferze bezpieczeństwa. Świadome tego władze państwowe (reprezentujące zresztą różne opcje polityczne) przyjęły kurs na członkostwo w NATO, a w perspektywie także w Unii Europejskiej. Uzyskanie członkostwa w Sojuszu było niewątpliwie znaczącym moderatorem tożsamości wojskowych. Polskim żołnierzom umożliwiono szerokie kontakty międzynarodowe i dano poczucie internacjonalizacji budowy bezpieczeństwa narodowego w ogólnym nurcie bezpieczeństwa kolektywnego. Internacjonalizacji nie wymuszonej, lecz opartej na podmiotowości i suwerenności decyzyjnej partnerów. Stwarzało to także szanse znaczącej modernizacji technicznej, technologicznej i organizacyjnej naszych sił zbrojnych. Na fali procesów integracyjnych wypłynął również wątek militarnej podmiotowości kobiet. Polska musiała dostosować się do ogólnych standardów międzynarodowych, czego efektem był znaczny napływ kobiet do wszystkich grup osobowych wojska. Zauważalne (na większą skalę) pojawienie się pań w wojsku wyraźnie odmieniło wiele obszarów życia wojskowego i stało się nowym wyznacznikiem tożsamości struktur wojskowych22. 22 Zob. A. Dębska, Kobieta w mundurze czyli nowa jakość w systemie bezpieczeństwa państwa, Toruń 2004; S. Jarmoszko, Kobieta-żołnierz w Wojsku Polskim, „Wojsko i Wychowanie”, 2001, 1, s. 62–71. druk_soc_XLV.indd 166 2009-03-10 09:23:37 Społeczna tożsamość wojskowych a transformacja 167 Opisywane procesy modernizacyjne materialno-organizacyjnych elementów systemu wojskowego wykreowało poczucie „wyjścia z opłotków”. Wojskowi poczuli się przedstawicielami pełnoprawnej instytucji społecznej, mającej uznanie i poparcie społeczne, coraz bardziej modernizującej się, otwartej i aktywnej w układzie międzynarodowym. Owocowało to dalszą poprawą parametrów tożsamości środowiska wojskowego. Tożsamość sojuszniczego zaangażowania bojowego (2002–?) Lata 90. minionego wieku cechowała pewna utopia w podejściu do spraw bezpieczeństwa. Powstało poczucie, iż po pokojowym upadku bloku wschodniego, rozpadzie Związku Radzieckiego i przezwyciężeniu bipolarnego podziału świata nastąpił „koniec historii” i przezwyciężenie podstawowych zagrożeń stojących przed ludzkością. Data 11 września 2001 r. pokazała, jak bardzo pomyliliśmy się. Rozpoczęła się era walki z terroryzmem, w której Polska przejawia znaczną aktywność. Wojsko Polskie, które przez dziesięciolecia angażowało się w działalność rozjemczą i inne formy misji pokojowych, po raz pierwszy od II wojny światowej, zaangażowało się w działalność zbrojną poza granicami kraju. Tożsamość wojskowych wzbogacona została o wymiar bojowy23. Ten wątek tożsamości brzemiennie uzależniony jest od społecznej akceptacji realizowanych działań, a w tym obszarze sytuacja nie jest jednoznaczna. Prowadzonej zagranicznej aktywności bojowej polskich wojsk nie popierała część polskiej sceny politycznej (np. Samoobrona czy LPR) oraz znaczna część społeczeństwa (ok. 80%). Wypowiedzi o roli najeźdźcy i mordowaniu niewinnych ludzi dodatkowo prowokowały sprzeciw społeczny. Innym wątkiem jest właściwe przygotowanie misji bojowych. Ostatni przypadek swoistej kontestacji zadań przez grupę żołnierzy w Afganistanie z powodu niezapewnienia właściwych warunków do realizowania zadań wskazuje, jak duże znaczenie ma materialno-organizacyjne zabezpieczenie działań bojowych. W pewnym sensie jest ono wskaźnikiem stosunku państwa do swoich reprezentantów „rzuconych” daleko poza granice dla realizacji przyjętej koncepcji polityki państwa i międzynarodowych zobowiązań. Nawet drobne incydenty na tym tle mogą prowadzić do nader niekorzystnych procesów tożsamościowych. W tym stadium tożsamość wojskowych osiągnęła swój najbardziej dojrzały kształt. Nieznaczne niedobory występują w dwóch wymiarach – postaw wobec zawodu i instytucji, co przede wszystkim wiąże się z możliwością zapewnienia realizacji indywidualnych i społecznych aspiracji wojskowych. 23 Zob. M. Baran, Polscy żołnierze w Iraku – opinie i komentarze, [w:] Socjologiczne aspekty wojska i obronności, Warszawa 2006, s. 129–134; M. Baran-Wojtachnio, Sprawa Iraku w świadomości społecznej, [w:] Cywile a wojskowi. Bezpieczeństwo i promocja wojska w odbiorze społecznym, Warszawa 2006, s. 138–148. druk_soc_XLV.indd 167 2009-03-10 09:23:37 168 STANISŁAW JARMOSZKO ANALIZA EWOLUCJI PODSTAWOWYCH WYMIARÓW TOŻSAMOŚCI WOJSKOWYCH Poza analizą podstawowych stadiów tożsamości wojskowych analizowanego okresu kilka słów należy również poświęcić ewolucji podstawowych jej wymiarów (wyznaczników). W odniesieniu do stadiów wymienione wymiary mają walor pełnej lub dużej odrębności. Mówiąc o poczuciu kontynuacji, a zatem jedności i ciągłości istnienia i przynależności do zbiorowości wojskowych, należy brać przede wszystkim pod uwagę zagadnienie tradycji, świadomości historycznej, częściowo etosu żołnierskiego24 i innych istotnych elementów szeroko rozumianej kultury wojska (ideologia wojskowa, obyczajowość i obrzędowość, doktryna obronna, funkcje, struktura organizacyjna, stosunki społeczne itd.). Przełom ustrojowy oznaczał pewne zawirowania w tej kwestii. Wynikały one przede wszystkim z zakwestionowania zasadności dotychczasowego systemu politycznego, dotychczasowej roli wojska w tym systemie, a także do tej grupy kultywowanych tradycji. Dość sprawna zmiana symboliki wojskowej, przyjęcie nowych tradycji przez poszczególne jednostki25, a także naturalny upływ czasu sprawiły, że w tym zakresie sytuacja szybko wróciła do normy. Mimo zasadniczych zmian żołnierze przez cały czas mieli silne poczucie przynależności do Wojska Polskiego – odwiecznej instytucji stojącej na straży bezpieczeństwa i suwerenności państwa polskiego26. W analizie poczucia odmienności, czyli uświadamianej specyfiki statusu zawodowego, na podkreślenie zasługuje silne poczucie korporacyjnej odrębności kadry zawodowej. Na początku analizowanego okresu pojawiły się jednak pewne rysy, związane z wcześniej sygnalizowanym procesem deprofesjonalizacji i konwergencji. Jednakże już od drugiej połowy lat 90. ubiegłego wieku panuje prawie pełna jednomyślność, iż zawód wojskowego jednoznacznie różni się od innych zawodów27. Wojskowi są w pełni świadomi specyfiki i niepowtarzalności wykonywanej profesji. Poczucie kolektywności – postawy wobec zbiorowości cechuje dość znaczna stabilność, służba wojskowa i działania militarne nie są wszakże możliwe bez zbiorowej solidarności. Wojskowi wysoko oceniają stosunki społeczne w wojsku, zwłaszcza w relacjach koleżeńskich (znacznie gorzej oceniane są relacje z prze24 Zob. M. Kasperski, Przemiany wzorów osobowych kadry WP w okresie transformacji, [w:] Tradycja i współczesność etosu oficera Wojska Polskiego, WAT, Warszawa 1997, s. 221–231. 25 Jak pisał M. Adamkiewicz, „poszukiwanie źródeł nowej tożsamości sił zbrojnych […] doprowadziło do apologii skrywanego dawniej etosu armii Drugiej Rzeczypospolitej”, co stanowi rys charakterystyczny rekonstrukcji tożsamości wojskowych w tym wymiarze (M. Adamkiewicz, Z dziejów etosu wojska, Warszawa 1997, s. 153). 26 Zob. J. Zalewski, Wojsko Polskie w przemianach ustrojowych 1989–2001, Warszawa 2002. 27 S. Jarmoszko, Sytuacja zawodowa i przebieg kariery wojskowej w ocenach kadry WP, [w:] Społeczne aspekty zawodu wojskowego, Warszawa 1997, s. 6. druk_soc_XLV.indd 168 2009-03-10 09:23:37 Społeczna tożsamość wojskowych a transformacja 169 łożonymi). Kolektyw wojskowy ma przede wszystkim silne więzi służbowe, na których gruncie powstają różnego rodzaju więzi osobowe i psychospołeczne. Podstawowym źródłem czynników dezintegracyjnych w tej dziedzinie były i pozostają procesy transformacyjne, zwłaszcza w znaczeniu redukcyjnym. Rozwiązywanie struktur wojskowych negatywnie determinowało zarówno więzi służbowe, jak i pozasłużbowe. I to nie tylko w sensie fizycznego rozdzielenia, ale również w różnych aspektach relacji koleżeńskich czy też ogólnie międzyludzkich. Postawy wobec zawodu mogą być rozpatrywane w różnych aspektach (podobnie jak postawy wobec instytucji ten wymiar tożsamości ma wyjątkowo polimorficzny charakter) – ogólnie, bezosobowo, oceny stanu rzeczy, oceny dokonanych osiągnięć, przewidywanych perspektyw, potencjalnych planów zawodowych wobec swoich dzieci itd. Żołnierze zawodowi silnie identyfikują się z wykonywanym zawodem, lecz jednocześnie mocno go krytykują. Utrzymywanie się negatywnych postaw wobec wykonywanego zawodu było przede wszystkim rezultatem krytycznej oceny własnej kariery zawodowej oraz pesymistycznej autoprognozy dalszego jej rozwoju28. Analizując postawy wobec instytucji, można zauważyć, iż wojskowi, mają pozytywny stosunek do instytucji wojska jako pewnej idei czy symbolu, natomiast raczej krytycznie odnoszą się do jej zmaterializowanej postaci oraz działalności. W tym wymiarze krytyce poddawane są dokonywane w wojsku procesy restrukturyzacji. Kolejne zmiany gonią poprzednie zmiany. Te nowe są, niestety, również najczęściej nieprzemyślane, nie do końca skonceptualizowane i przygotowane organizacyjnie, materiałowo i finansowo. To główne źródło więzi żołnierzy zawodowych z instytucją wojska29. Procesy transformacyjne stanowią więc przede wszystkim źródło całościowo rozumianej tożsamości zawodowej środowiska wojskowego. Społeczna tożsamość wojska była i wciąż pozostaje polem walki głównych sił politycznych (co jest poniekąd zrozumiałe w warunkach kontynuowanej transformacji oraz różnych jej wizji i wariantów). Historia analizowanego okresu dostarcza wielu tego dowodów, poczynając od zabiegów o zdymisjonowanie F. Siwickiego jako ministra obrony w pierwszym niekomunistycznym rządzie T. Mazowieckiego i spektakularną dymisję adm. P. Kołodziejczyka przez J. Parysa poprzez „obiad drawski” czy tzw. sprawę płk. Chwastka po obecne spory polityków nad zagranicznym zaangażowaniem polskiego wojska. Wydarzenia 28 Por. S. Jarmoszko, Tendencje przemian sfery społecznej Sił Zbrojnych RP, [w:] Socjologiczny portret wojska, Biblioteczka „Wojska i Wychowania”, Warszawa 2003, s. 18–32. 29 Zob. A. Kołodziejczyk, Kadra zawodowa WP w dobie przemian, Warszawa 1995; J. Maciejewski, Oficerowie Wojska Polskiego w okresie przemian społecznej struktury i wojska. Studium socjologiczne, Wrocław 2002; S. Jarmoszko, Wojsko Polskie pierwszej dekady transformacji (w poszukiwaniu teorii przemian), Toruń 2003; M.J. Tomczak, Psychospołeczne koszty reform WP dla lokalnych środowisk wojskowych. Problemy zmniejszania liczebności kadry zawodowej, [w:] Socjologiczne aspekty wojska i obronności, Warszawa 2006, s. 98–112. druk_soc_XLV.indd 169 2009-03-10 09:23:37 170 STANISŁAW JARMOSZKO związane z likwidacją WSI oraz dymisją ministra R. Sikorskiego w rządzie J. Kaczyńskiego należy również postrzegać w takich kategoriach. Takie potyczki nie pozostają bez wpływu na psychospołeczną kondycję wojskowych i ich identyfikację z instytucją i wykonywanym zawodem. Ukazanie post factum ewolucji tożsamości wojskowych w pełnym wymiarze jest rzeczą nie zawsze wykonalną. Mimo dużej liczby badań zrealizowanych w środowisku wojskowym w analizowanym okresie ich wyniki nie zawsze mogą być wykorzystane – nie były one jednoznacznie zorientowane na pomiar podstawowych wyznaczników tożsamości. Podstawowe wymiary tożsamości mają ponadto najczęściej charakter polimorficzny i dopiero synteza poszczególnych wątków pozwala na określenie stanu i tendencji zmiany. Przedstawione rozważania należy zatem traktować zaledwie jako próbę lub propozycję takiej analizy. druk_soc_XLV.indd 170 2009-03-10 09:23:37
