Edukacja kulturowa w podstawie programowej

Edukacja kulturowa w podstawie programowej

Iwona Kruszewska-Stoły
Edukacja
kulturowa
w
podstawie
programowej
kształcenia ogólnego
Edukacji kulturowej jako przedmiotu nie ma w szkole. Ale czy to oznacza, ze kultura nie
jest lub nie powinna być częścią edukacji szkolnej? Że nie powinna być elementem pracy
wielu nauczycieli różnych specjalności?
Mam nadzieję, że przedstawiona poniżej analiza podstawy programowej z przedmiotów
zwyczajowo utożsamianych z edukacją kulturową, czyli plastyki, muzyki, wiedzy o kulturze
i języka polskiego, pokaże, iż nauczyciel, który czuje wagę i znaczenie kultury dla rozwoju
młodego pokolenia, ma się na czym oprzeć. Przytoczone poniżej fragmenty tego dokumentu
tworzą fundament pracy nauczyciela, ale też dyrektora szkoły. Ten ostatni ma narzędzia
prawne, by wspomagać pracę nauczycieli, by w sposób formalny doceniać jego ponadstandardową pracę.
Edukacja kulturowa wymaga współdziałania wielu podmiotów ̶ uczniów, nauczycieli,
nauczycieli i organów nadzoru pedagogicznego, rodziców, placówek kultury. O tym, że ten
trud się opłaca, jestem przekonana, ale też są przekonani twórcy podstawy programowej
kształcenia ogólnego, stawiający na pracę zespołową, preferujący aktywizujące metody nauczania, aktywność uczniów w środowisku, wskazujący na konieczność kształcenia u uczniów
poczucia satysfakcji i radości z kontaktu ze sztuką.
Szkoła ma za zadanie kształcenie i wychowywanie, przygotowywanie uczniów do uczestnictwa w życiu społecznym. Edukacja kulturowa ma tu zatem znaczenie kluczowe. W prawie
oświatowym jest wiele przepisów, które umożliwią wprowadzanie tego typu edukacji do
szkół. Nauczyciele nie wiedzą jednak często, jakie mają prawa, ale też obowiązki w tym
względzie. Podstawowym obowiązkiem, z którego nauczyciel musi się rozliczać, jest realizacja podstawy programowej (a nie podręcznika).
Podstawa programowa kształcenia ogólnego
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy
programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2012 r. poz. 977).
Jest to jeden z najważniejszych aktów prawnych obowiązujących oświatę wszystkich
szczebli.
Edukację kulturową wprowadzają w szkołach ̶ jak wspomniałam wcześniej ̶ najczęściej nauczyciele nauczania wczesnoszkolnego, plastyki, muzyki, wiedzy o kulturze, języka
polskiego. Nie jest to, rzecz jasna, reguła. Jeśli o takie działania pokuszą się inni nauczyciele,
mogą szukać naturalnego sojusznika wśród nauczycieli wymienionych przedmiotów, gdyż,
jak wykażę, w zapisach podstawy tychże przedmiotów jest wiele wskazań do prowadzenia
rozumianej bardzo szeroko edukacji, będącej przedmiotem niniejszych rozważań.
W podstawie programowej czytamy:

Na drugim i trzecim etapie edukacyjnym plastyka i muzyka są zajęciami obowiązkowymi.

Na czwartym etapie we wszystkich typach szkół ponadgimnazjalnych obowiązkowy
jest przedmiot wiedza o kulturze.

W liceach jako przedmiot do wyboru mogą być realizowane na poziomie rozszerzonym historia sztuki, historia muzyki oraz język łaciński i kultura antyczna.
Poniżej wybrane fragmenty podstaw programowych poszczególnych przedmiotów, które
stanowią umocowanie do działań związanych z edukacją kulturową.
MUZYKA, II etap edukacyjny
ZALECANE WARUNKI I SPOSÓB REALIZACJI
1. „(…) Nauczyciel w realizacji przedmiotu powinien dążyć do otwierania uczniów na
świat muzyki 1, rozbudzać i wspierać ich muzyczne zainteresowania oraz wskazywać
przyjemność, jaką daje czynne lub bierne obcowanie z muzyką.
2. Szkoła powinna stwarzać warunki do obcowania z „żywą” muzyką poprzez
udział uczniów w koncertach i spektaklach muzycznych, organizowanych w szkole
i poza szkołą oraz do publicznej prezentacji umiejętności muzycznych uczniów.”
Te same zalecane warunki i sposób realizacji znajdziemy w przypadku III etapu edukacyjnego. To niesłychanie ważny zapis dokumentu: wynika z niego, że nie można uczyć
muzyki „teoretycznie”. Uczniowie mają uczestniczyć w koncertach (a więc wychodzić ze
szkoły, z czym, jak wiadomo, często są problemy ̶ również wynikające z niechęci do tego faktu dyrektorów szkół), mają być czynnymi uczestnikami kultury muzycznej. Obowiązkiem nauczyciela jest im to umożliwić. Potwierdzenie tego twierdzenia poniżej.
MUZYKA, III etap edukacyjny
CELE KSZTAŁCENIA
„Analiza i interpretacja tekstów kultury.
1

Uczeń jest świadomym wykonawcą i odbiorcą muzyki oraz uczestnikiem kultury
muzycznej. Interpretuje wykonywane utwory zgodnie z tekstem, charakterem i funkcją muzyki; słucha muzyki, rozpoznaje i rozróżnia jej cechy, przedstawia i uzasadnia

własny stosunek do słuchanego i wykonywanego repertuaru.”
Wszystkie wyróżnienia w tekście cytowanej podstawy programowej, pochodzą od autora tekstu - przyp. IKS.
TREŚCI KSZTAŁCENIA
„(…) 2. Tworzenie wypowiedzi.
Uczeń:
1) gra lub śpiewa (forma aktywności muzycznej powinna być dostosowana do możliwości i zainteresowań ucznia i realizowana przede wszystkim w zespole) (…)
3) tworzy wokalne i instrumentalne wypowiedzi dźwiękowe o różnych funkcjach (…)
3. Analiza i interpretacja tekstów kultury.
Uczeń:
1) świadomie odbiera muzykę (…)”
KOMENTARZ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ ̶ MUZYKA
„Nauczyciel muzyki, przedmiotu rozwijającego zdolności i kompetencje artystyczne
nie tylko może, lecz musi kierować się w wyborze programu możliwościami, uzdolnieniami
i zainteresowaniami konkretnej grupy uczniów, z którą pracuje (…).
Założeniem nadrzędnym powinna być taka realizacja przedmiotu, by uczniowie (…) zostali rozbudzeni i zachęceni do samodzielnego uczestnictwa w kulturze muzycznej.
Rolą nauczyciela jest przede wszystkim otworzenie ucznia na piękno muzyki, (…) na
przyjemność, jaką ona niesie oraz na uświadomienie obecności muzyki w życiu człowieka
każdej kultury, każdej grupy społecznej i każdego czasu historycznego (…).”
Co wynika z tych zapisów podstawy? Indywidualizacja pracy z uczniem jest koniecznością. Ważne jest kształtowanie postaw: świadomego uczestnika i twórcy kultury. Należy
sprzyjać samodzielnym aktom twórczym uczniów i wspierać ich chęć uczestnictwa w świecie
sztuki.
PLASTYKA, edukacja wczesnoszkolna
TREŚCI NAUCZANIA
„Uczeń kończący klasę III:
1) w zakresie percepcji sztuki:
a) określa swoją przynależność kulturową poprzez kontakt z wybranymi dziełami
sztuki, zabytkami i z tradycją w środowisku rodzinnym, szkolnym i lokalnym; uczestniczy
w życiu kulturalnym tych środowisk, wie o istnieniu placówek kultury działających na ich
rzecz (…)”.
KOMENTARZ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ ̶ PLASTYKA
„Najważniejszy okres w edukacji plastycznej to kształcenie dzieci na poziomie elementarnym. Edukacja plastyczna pełni na tym poziomie rolę integrującą wobec większości dziedzin edukacji, ponieważ w tym okresie rozwoju psychicznego, plastyka (obok mowy) staje
się dla dzieci podstawową formą wypowiedzi i czynnikiem rozwoju myślenia twórczego.”
Pozostaje tylko stwierdzić, że pomniejszanie roli plastyki w rozwoju dziecka jest poważnym błędem. A tak często się dzieje w rzeczywistości szkolnej. Poza tym ̶ przygotowanie
świadomego uczestnika kultury wymaga czasu. Im wcześniej zostaną podjęte działania, tym
lepiej. Wykorzystanie naturalnych możliwości rozwojowych dziecka sprzyja skuteczności
działań.
PLASTYKA, II etap edukacyjny
TREŚCI NAUCZANIA
„Odbiór wypowiedzi (…):
Uczeń:
1) określa swoją przynależność kulturową poprzez kontakt z wybranymi dziełami
sztuki, zabytkami i tradycją w swoim środowisku lokalnym i regionalnym, a także
uczestniczy w życiu kulturalnym tego środowiska (zna placówki kultury działające na
jego rzecz); (…). (Uwaga ̶ jest to więc ̶ podobnie jak w przypadku muzyki ̶ powtórzenie treści poprzedniego etapu edukacyjnego, lecz widzimy tu rozszerzenie treści.
Poprzednio uczeń: wie o placówkach kultury, tu: zna je).
„Tworzenie wypowiedzi (…):
Uczeń:
1) podejmuje działalność twórczą, posługując się podstawowymi środkami wyrazu plastycznego i innych dziedzin sztuki (fotografika, film) (…)
2) realizuje projekty w zakresie form użytkowych, w tym służące kształtowaniu wizerunku i otoczenia człowieka oraz upowszechnianiu kultury w społeczności szkolnej
i lokalnej (…)
Zwróćmy uwagę, że jest tu mowa o sztukach plastycznych związanych z mediami, ale też
o samodzielnym tworzeniu dzieł sztuki oraz ich upowszechnianiu, a więc o działaniach zespołowych na rzecz środowiska.
PLASTYKA, III etap edukacyjny
„Odbiór wypowiedzi (…):
Uczeń:
1) uczestniczy w kulturze poprzez kontakt z zabytkami i dziełami sztuki współczesnej, mając poczucie związku ze śródziemnomorskim dziedzictwem kultury i tradycją narodową, szanując jednocześnie odrębności innych kręgów kulturowych (zna wybrane krajowe
i zagraniczne placówki kultury i instytucje artystyczne) (…)”.
„Tworzenie wypowiedzi ̶ ekspresja przez sztukę.
Uczeń:
1) podejmuje działalność twórczą, posługując się środkami wyrazu sztuk plastycznych,
innych dziedzin sztuki (fotografika, film) i elementami formy przekazów medialnych (…),
2) realizuje projekty w zakresie sztuk wizualnych, w tym służące przekazywaniu informacji dostosowanej do sytuacji komunikacyjnej oraz uczestnictwu w kulturze społeczności szkolnej i lokalnej (…)”
Co to oznacza? Omawiany etap to etap gimnazjum, stąd też podkreślenie roli projektów (których realizacja jest koniecznością wynikająca z przepisów prawa). To ważne narzędzie pracy nauczyciela. Należy tu też zwrócić uwagę na wspomniane w ostatnim punkcie
„uczestnictwo w kulturze społeczności lokalnej i szkolnej”, czyli wymiar wychowawczy
i społeczny. Kształtowanie świadomego uczestnictwa w rzeczywistości, w każdym jej wymiarze („ projekty (…) służące przekazywaniu informacji”) to np. dostrzeganie elementów kultury wizualnej w przestrzeni ̶ ikonografii na ulicach, graffiti itp., będące ważnym składnikiem
kształtowania wrażliwości na otoczenie. Sądzę, że to zapis wymagający współpracy nauczycieli wielu specjalności: polonistów, bibliotekarzy, plastyków, nauczycieli wiedzy o kulturze,
WOS, wychowawców… Można go wykorzystać, realizując bardzo różne projekty, współdziałając z wieloma instytucjami zewnętrznymi, w tym instytucjami kultury.
KOMENTARZ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ ̶ PLASTYKA
„Kompetencje kluczowe rozwijane na zajęciach plastycznych (…)
Na szczególną uwagę zasługuje świadomość kulturowa, obejmująca:
 poczucie związku z tradycją narodową (w tym postawa szacunku i tolerancji wobec
jej różnorodności),
 przekonanie o konieczności uczestnictwa w życiu kulturalnym,
 wyrażanie siebie poprzez środki rozwijające predyspozycje twórcze (na podstawie
wiedzy pozwalającej na posługiwanie się nimi w innych sferach aktywności),
 docenianie znaczenia estetyki w życiu codziennym,
 znajomość najważniejszych dzieł stanowiących o dziedzictwie kultury (jako umiejętność przyswajania sobie wartości i operowania symbolami),
 posługiwanie się językiem sztuki.”
„W trakcie procesu nauczania - uczenia się kształtują się postawy twórcze, nastawione na nabywanie wiedzy i umiejętności, który powinien prowadzić do wychowania
człowieka innowacyjnego, uczestniczącego w kulturze i w jej upowszechnianiu.
Ważnym czynnikiem tego procesu jest transfer, polegający na tym, że nabywanie wiedzy i umiejętności w jednej dziedzinie wpływa na ich nabywanie w innej sferze aktywności ucznia, czyli na przenoszeniu tego, czego uczy szkoła na sytuacje poza nią.”
Konkluzja? Z jednej strony uczestnictwo w kulturze powinno sprzyjać samopoznaniu
uczniów, rozwojowi ich postaw twórczych, z drugiej wpływać na ich postawę dumy narodowej, ale i tolerancji dla innych kultur.
ZALECANE WARUNKI I SPOSÓB REALIZACJI
„Nauczyciel w realizacji przedmiotu powinien dążyć do rozwijania myślenia twórczego
uczniów i poprzez uczestnictwo w zajęciach przygotować ich do świadomego udziału
w kulturze oraz do stosowania nabytej wiedzy w innych dziedzinach życia. Szkoła powinna
stwarzać możliwości czynnego uczestnictwa uczniów w kulturze poprzez ich udział
w wystawach stałych i czasowych organizowanych przez muzea i instytucje kulturalne,
uczestnictwo w ważnych wydarzeniach artystycznych organizowanych w szkole i po za
szkołą oraz stwarzać warunki do prezentacji ich własnej twórczości i do upowszechniania
kultury plastycznej.”
Zwróćmy uwagę na eksponowane tu wartości kulturowe i społeczne, na konieczność włączania uczniów w nurt życia kulturalnego, na kreowanie postaw twórczych. Ważne jest też
zalecenie stosowania nabytej wiedzy i umiejętności w innych poza plastyką dziedzinach życia. To podejście jest bardzo istotne ̶ stanowi też dobry punkt do podjęcia współpracy przez
szkoły i instytucje kultury.
Charakterystyczne dla podstawy programowej jest też podejście do mediów. Powtarza się
ono przy okazji zapisów podstawy dotyczących różnych przedmiotów.
PODSTAWA PROGRAMOWA A MEDIA
„Korzystanie z mediów w sferze kultury jest koniecznością, gdyż są nośnikiem zmian
w sposobie uczestnictwa w kulturze i w jej upowszechnianiu.(…)
Stosowane tu narzędzia, konstruowane na podstawie technologii medialnych, wnoszą interaktywną formułę tworzenia i udostępniania dzieł sztuki i zjawisk artystycznych oraz
umożliwiają ich nieograniczoną multiplikację w przestrzeni wirtualnej w wymiarze globalnym.”
Nie można udawać, że mediów nie ma. To ważny element życia uczniów w każdym wieku. Twórcy podstawy uważają, że można je potraktować jako istotne narzędzie i wykorzystać
do celów dydaktycznych. To też ważny zapis ̶ nauczyciele pragnący wykorzystać nowe media w pracy, w tym pracy w zakresie edukacji kulturowej, mogą to czynić z pełnym poparciem przepisów prawa. A to stwarza nowe możliwości.
WIEDZA O KULTURZE
IV etap edukacyjny – tylko zakres podstawowy
„Tworzenie wypowiedzi.
Uczeń tworzy wypowiedzi, celowo posługując się różnymi mediami (słowo mówione i pisane, obraz malarski, fotograficzny, filmowy, dźwięk, widowisko, środki multimedialne);
aktywnie współtworzy kulturę lokalną (szkoły, dzielnicy, miejscowości).”
„Analiza i interpretacja tekstów kultury.
Uczeń posługuje się pojęciem kultury rozumianej jako całokształt ludzkiej działalności;
analizuje i interpretuje teksty kultury (…).
TREŚCI NAUCZANIA
„Odbiór wypowiedzi (…)
Uczeń:



(…) wymienia różne formy mediów kultury (słowo mówione, pismo, książka, obraz
malarski, fotografia, film, program telewizyjny, spektakl teatralny) oraz użycia (nowe
media, media masowe, media interaktywne, multimedia); (…)
wyjaśnia, na czym polegają różne formy kontaktu z kulturą (odbiór bierny, aktywny, konsumpcja, produkcja, twórczość, użytkowanie, uczestnictwo, animacja); (…)
lokuje wytwory kultury (zachowania, zwyczaje, normy moralne, wytwory materialne, dzieła sztuki) w kontekście grup społecznych, w których są tworzone i odbierane
(rodzina, rówieśnicy, społeczność lokalna, naród)(…)”
Zwróćmy uwagę na kontekst społeczny i podkreślenie roli kultury regionalnej, a także
różnorodność form mediów kultury, na świadomy odbiór dzieł sztuki.
„Tworzenie wypowiedzi (…)
Uczeń:


wypowiada się – w mowie i w piśmie – na temat wytworów kultury i ludzkich
praktyk w kulturze (zachowań, obyczajów, przedmiotów materialnych, dzieł sztuki);
wypowiada się na temat dzieła sztuki, używając pojęć zarówno swoistych dla poszczególnych sztuk, jak i wspólnych (forma, kompozycja, funkcja, nadawca, od biorca, użytkownik, znaczenie, kontekst, medium);



przygotowuje prezentację lub inną formę wypowiedzi multimedialnej – blog, forum, strona www – na tematy związane z kulturą lokalną i regionu lub z szeroko pojętymi problemami kultury współczesnej;
bierze aktywny udział w szkolnych przedsięwzięciach artystycznych, animacyjnych, społecznych i innych (wystawa, happening, przedstawienie szkolne, gazetka
szkolna, kulturalna akcja charytatywna);
organizuje proste działania o charakterze kulturalnym (spotkanie z twórcą kultury, przedsięwzięcie artystyczne, prezentacja własnych zainteresowań, tradycji lokalnej
lub regionalnej (…)”.
A więc znów: aktywność ucznia, kształtowanie jego kreatywności, konteksty społeczne, związanie z lokalną kulturą. I wykorzystanie multimediów.
„Analiza i interpretacja tekstów kultury
Uczeń:




odróżnia pojęcie kultury rozumianej jako dorobek artystyczny od kultury rozumianej jako całokształt dorobku ludzkości, ze zrozumieniem używa określeń:
kulturowy i kulturalny; (…)
odnosi elementy kultury (zachowania, zwyczaje, praktyki, przedmioty materialne, dzieła sztuki) do kategorii: czas, przestrzeń, ciało, grupa społeczna (rodzina,
rówieśnicy, społeczność lokalna, naród);
posługuje się pojęciami: kultura popularna, ludowa, masowa, wysoka, narodowa, zglobalizowana, subkultura w ich właściwym znaczeniu i używa ich
w kontekście interpretowanych dzieł sztuki oraz praktyk kulturowych;
wskazuje relacje między kulturami: lokalną, regionalną, narodową i europejską,
ujawniające się w konkretnych dziełach sztuki i praktykach kultury. (…)”
Zwróćmy uwagę ̶ w tych zapisach jest całe spektrum rozumienia edukacji kulturowej!
Rozumie się ją tu bardzo szeroko, zgodnie różnymi definicjami tego typu edukacji. Uczeń,
który przyswoi sobie pojęcia dotyczące typów kultury, będzie jej świadomym i krytycznym
użytkownikiem, ale i wyczulonym na różnice kulturowe obywatelem.
ZALECANE WARUNKI I SPOSÓB REALIZACJI
„Zadaniem nauczyciela wiedzy o kulturze jest:



rozwijanie u ucznia aktywnej postawy i motywowanie do różnych form udziału
w kulturze;
wprowadzenie ucznia w problemy kultury współczesnej;
wyposażenie ucznia w intelektualne narzędzia umożliwiające analizę praktyk
i wytworów kultury (w tym dzieł sztuki) w kontekście kultury, w której powstają.”
Czyli cel pracy: uczeń będący świadomym, przygotowanym intelektualnie, aktywnym
uczestnikiem kultury, niestroniący od czasem trudnej w odbiorze sztuki współczesnej.
PODSTAWA PROGRAMOWA A MEDIA
„Wymiar komunikacyjny jest ważny tak dla rozumienia człowieka jako uczestnika
kultury, jak i dla analizy procesów charakterystycznych dla kultury współczesnej.
Stąd kluczowa rola w podstawie pojęcia media, rozumianego jako różne techniki komunikacji, analizowane ze względu na swoje właściwości i wywierany przez nie wpływ na relacje
społeczne.”
KOMENTARZ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ ̶ WIEDZA O KULTURZE
„Podstawowym celem zajęć z wiedzy o kulturze jest pokazanie szerokiego obszaru kultury (…).
Zadaniem nauczyciela prowadzącego ten przedmiot nie tyle jest porządkowanie i uzupełnianie wiedzy na temat różnych dzieł, stylów i języków sztuki, ile – na podstawie wiedzy już przez uczniów nabytej – poszerzanie ich rozumienia znanych im artefaktów,
zgodnie z antropologicznym rozumieniem kultury, w którym obejmuje ona całość ludzkich praktyk i wytworów.
Co istotne jednak, przedmiotem interpretacji powinny być nie tylko dzieła sztuki, lecz
także np. praktyki świąteczne, zachowania codzienne oraz wytwory nieartystyczne, analizowane zwłaszcza w kontekście podstawowych wymiarów doświadczenia kultury: czasu,
przestrzeni i ciała – jednym słowem, całość ludzkiego udziału w kulturze.(…)
Istotną rolę w obecnej podstawie pełni rozpoznanie i praktykowanie różnych form aktywności w kulturze. Ich celem jest zachęta do przyjmowania aktywnej postawy w środowisku lokalnym, jakim dla ucznia jest szkoła, ale też na przykład podwórko, miasteczko,
dzielnica.(…)
Wszystko to zmierza do kategorii projektu jako najlepszego sposobu organizacji pracy
podczas zajęć z wiedzy o kulturze. (…)”
Celem nauczania wiedzy o kulturze nie ma być więc wykształcenie historyka sztuki, a raczej świadomego członka społeczeństwa, umiejącego korzystać z kultury, rozumieć jej przejawy w różnych dziedzinach życia, traktującego media jako ważny przejaw działalności twórczej. Priorytetem tego przedmiotu jest nauka traktowania życia jako sztuki, dbania o jego wysoką jakość estetyczną i społeczną.
JĘZYK POLSKI, II etap edukacyjny
WSKAZÓWKI METODYCZNE
„Okres II etapu nauczania jest etapem wprowadzania ucznia w szeroko rozumiany
świat kultury. (...) Nie można przecenić udziału domu i środowiska w kształtowaniu umiejętności bycia w kulturze czy wręcz bycia w cywilizacji. (…) Człowiek w wieku 10 ̶ 13 lat jest
jednostką niezwykle wrażliwą na oddziaływania świata zewnętrznego i jednocześnie poszukującą odpowiedzi na niezliczone pytania.”
Co to oznacza w praktyce? Zadaniem nauczyciela jest wykorzystanie tego ostatniego
etapu „zawierzenia szkole”, naturalnej ciekawości i otwartości. Kontakt ze sztuką, metody
twórczego, aktywnego działania to naturalni sprzymierzeńcy w tych działaniach.
ZALECANE WARUNKI I SPOSÓB REALIZACJI
„Zadania nauczyciela:







rozwijanie w uczniu ciekawości świata; (…)
motywowanie ucznia do aktywnego poznawania rzeczywistości, uczenia się i komunikowania, w tym także do samokształcenia i samodzielnego docierania do informacji;
wyposażenie ucznia w intelektualne narzędzia, a więc w umiejętności poprawnego
mówienia, słuchania, czytania, pisania, rozumowania, odbioru tekstów kultury,
w tym rozwijanie słownictwa z różnych kręgów tematycznych;
wprowadzanie ucznia w tradycję i sferę wartości narodowych oraz kształtowanie
postawy otwartości wobec innych kultur;
przyjazne towarzyszenie uczniowi w budowaniu spójnej wizji świata i uporządkowanego systemu wartości;
wychowanie do aktywności i odpowiedzialności w życiu zbiorowym. (…)
tworzenie sytuacji metodycznych, wykorzystujących pasję poznawczą dzieci, ich
chęć zabawy i gotowość do współpracy. (…)”
„Ważne!

W pracy z tekstem kultury w klasach IV – VI należy możliwie często odwoływać się
do gier dramatycznych, inscenizacji, przekładu intersemiotycznego, quizu, konkursu,
działań twórczych.

Nie można zaniedbać rozmowy o tekście kultury! (Kontekst: kulturowe, egzystencjalne doświadczenie ucznia)”.
„Teksty kultury:

(…) wybór kolęd;

wybór pieśni patriotycznych; wybór poezji, w tym utwory dla dzieci i młodzieży;

film i widowisko teatralne z repertuaru dziecięcego;

wybrane programy telewizyjne (…)”
Zwróćmy uwagę ̶ przedmiot zatytułowany język polski to nie tylko literatura! To film, telewizja, to elementy popkultury. Konieczne jest na tym etapie wykorzystywanie naturalnych
cech rozwoju dzieci ̶ ich ciekawości, chęci zabawy, aktywności, zmienności zainteresowań,
zaangażowania w różne przedsięwzięcia. Zalecenia dotyczące form pracy są tu więc oczywistą konsekwencją takiego myślenia. A to wszystko może stanowić podstawę do działań twórczych czy innych, łączących się z edukacją kulturową.
JĘZYK POLSKI, III etap edukacyjny
ZALECANE WARUNKI I SPOSÓB REALIZACJI

„Na III etapie edukacyjnym szczególnie ważne jest położenie nacisku na wychowanie
ku samodzielności.

Należy wskazywać podstawy ładu w świecie (czemu ma służyć obcowanie z kulturą). (…) Nie należy również zapominać o potrzebie kształtowania świadomości konwencji funkcjonujących w języku, literaturze i sztuce.”
ZADANIA NAUCZYCIELA



„(…) wychowywanie kompetentnego, świadomego odbiorcy kultury, szczególnie
dzieł literackich;
wprowadzanie zarówno w tradycję, jak i kulturę XXI w., i uwrażliwianie ucznia na
uniwersalne wartości;
zaznajamianie ucznia za pośrednictwem tekstów kultury z różnymi postawami
moralnymi i skłanianie do refleksji nad konsekwencjami dokonywanych wyborów
(…)
(…) Wprowadzając nowe treści nauczania, nauczyciel powinien wykorzystywać m.in.
metody aktywizujące, np. dyskusję i debatę, dramę, projekt edukacyjny, happening.”
W cytowanym fragmencie rzuca się w oczy zwrócenie uwagi na rolę wychowawczą sztuki, a szerzej ̶ kultury. A więc edukacja kulturowa to nie tylko wychowanie do poruszania się
w sferze sztuki, to wychowanie do wartości prowadzone metodami aktywizującymi. A te
ostatnie często zakładają naruszenie ścisłego układu lekcyjnego i wyjścia poza szkołę. Efektywność działań wymaga wykorzystania różnych niekonwencjonalnych działań.
Ten aspekt edukacji kulturowej jest szczególnie ważny w zmieniającym się na naszych
oczach, wielokulturowym świecie. Warto, by w jego realizację zaangażowali się nauczyciele
różnych przedmiotów, traktując to wyzwanie wieloaspektowo.
TREŚCI NAUCZANIA
„II. Analiza i interpretacja tekstów kultury
„Uczeń zna teksty literackie i inne teksty kultury wskazane przez nauczyciela. (…)
2. Analiza (…)
10) znajduje w tekstach współczesnej kultury popularnej (np. w filmach, komiksach, piosenkach) nawiązania do tradycyjnych wątków literackich i kulturowych; wskazuje przykłady mieszania gatunków;
11) uwzględnia w analizie specyfikę tekstów kultury przynależnych do następujących rodzajów sztuki: literatura, teatr, film, muzyka, sztuki plastyczne, sztuki audiowizualne.”
Zwróćmy uwagę na dobór tekstów kultury, daleko wykraczający poza literaturę. Poniżej podobne zestawienie.
„3. Interpretacja.
Uczeń: przedstawia propozycję odczytania konkretnego tekstu kultury i uzasadnia ją;(…)”
TEKSTY KULTURY



„ (…)Wybór publicystyki z prasy i innych środków społecznego przekazu;
wybrany komiks;
wybrane programy telewizyjne.”
JĘZYK POLSKI, IV etap edukacyjny
ZALECANE WARUNKI I SPOSÓB REALIZACJI
„Uczeń tworzy fundamenty swojego światopoglądu, uwewnętrznia hierarchię wartości, samodzielnie analizuje i porządkuje rzeczywistość. Staje się świadomym odbiorcą kultury,
potrafi systematyzować swoją wiedzę o języku, tradycji i współczesności.”
ZADANIA NAUCZYCIELA JĘZYKA POLSKIEGO
 „stymulowanie i rozwijanie zainteresowań humanistycznych ucznia;
 wprowadzanie ucznia w świat różnych kręgów tradycji – polskiej, europejskiej, światowej;
 zapoznanie z najważniejszymi tendencjami w kulturze współczesnej; (…)
 inspirowanie refleksji o szczególnie istotnych problemach świata, człowieka, cywilizacji,
kultury (…);
 wprowadzenie ucznia w świat kultury wysokiej (…),
 zwrócenie uwagi na kulturę współczesną, popularną, nowoczesne środki przekazywania
informacji w kontekście tradycji”
Ważny jest w tych zapisach nacisk kładziony na kulturę i sztukę współczesną, na jej osadzenie w rzeczywistości, na to że kultura ma być kluczem do rozumienia świata.
„Analiza i interpretacja tekstów kultury
Uczeń zna teksty literackie i inne teksty kultury wskazane przez nauczyciela.”
„Uczeń:
1) prezentuje własne przeżycia wynikające z kontaktu z dziełem sztuki; (…)
4) konfrontuje tekst literacki z innymi tekstami kultury, np. plastycznymi, teatralnymi,
filmowymi (zakres rozszerzony).”
Kontakt ze sztuką ma służyć rozwojowi ucznia. To założenie m. in. nauczania holistycznego. „Metoda holistyczna jest oparta na założeniu, że uczenie się przebiega nie tylko na poziomie
intelektualnym, ale również emocjonalnym i fizycznym (np. zapamiętamy słowo, jeżeli je
pokażemy lub zagramy scenkę). U podstaw tzw. piramidy holistycznej leży wyobraźnia, uczucia
i myślenie, na jej szczycie znajduje się działanie. Jeżeli pobudzimy uczucia i wyobraźnię ucznia,
to włączy on myślenie, a efektem tych procesów będzie jego spontaniczne działanie. Każda
lekcja powinna zawierać w sobie zagadkę, paradoks i intrygę, przy czym intryga jest pojęciem
nadrzędnym, organizującym zajęcia. Głównym celem metody holistycznej jest pobudzenie
myślenia o człowieku jako o cząstce najbardziej ogólnie rozumianej Natury.” 2
Sądzę, że cytowane zapisy podstawy programowej mają u źródeł takie podejście. Jest ono też
bardzo przydatne w pracy w zakresie edukacji kulturowej.
TEKSTY KULTURY
Podstawa:


„(…) wybrane filmy z twórczości polskich reżyserów (np. Krzysztofa Kieślowskiego,
Andrzeja Munka, Andrzeja Wajdy, Krzysztofa Zanussiego);
(…) homilia Jana Pawła II wygłoszona 2 czerwca 1979 roku w Warszawie na Placu
Zwycięstwa (Piłsudskiego) – nagranie telewizyjne.
Rozszerzenie:



2
„(…) wybrane filmy z klasyki kinematografii światowej (np. I. Bergmana, Ch. Chaplina,
F. Felliniego, A. Kurosawy, A. Tarkowskiego, O. Wellesa);
spektakle teatralne (w tym Teatru TV) – przynajmniej jeden w roku;
stała lektura gazety codziennej, tygodnika opinii, miesięcznika i kwartalnika”
http://www.englishstory.pl/nauczanie/artykuly/metody-nauczania/18.html
Reasumując
Podstawa programowa z języka polskiego bardzo wyraźnie akcentuje konieczność
kształcenia świadomego uczestnika i współtwórcy kultury. Widać to zarówno w wymaganiach stawianych nauczycielowi, jak doborze tekstów i zaleceniach realizacji. Preferowane są
metody aktywizujące ucznia, wykorzystujące jego rozwój emocjonalny i społeczny. Uczestnictwo w kulturze ma służyć samookreśleniu ucznia, kształtowaniu jego postaw społecznych,
rozumieniu rzeczywistości w każdym wymiarze. Twórcy podstawy doceniają wagę i znaczenie nowych mediów ̶ zalecają wykorzystanie ich w różnych projektach realizowanych
w szkole i poza nią. Analizę tę potwierdzają też założenia nowego egzaminu maturalnego.
NOWA FORMUŁA MATURY 3
„Założenie:
Uczeń w trakcie szkolnej edukacji polonistycznej zdobywa określona wiedzę na temat
świata kultury i jego przejawów;
 zostaje wyposażony w narzędzia analizy i interpretacji różnorodnych tekstów kultury.
(…)”
CECHY ZADANIA EGZAMINACYJNEGO



„Zadanie składa się z polecenia i tekstu (teksty o języku, teksty literackie, teksty ikoniczne)
Zadanie umożliwia prezentację orientacji w problemach kultury, literatury, języka.”
Na zakończenie…
Podstawa programowa kształcenia ogólnego może być sprzymierzeńcem nauczyciela.
Wyznacza kierunki pracy, nakłada obowiązki, ale też daje pole działania, które władze oświatowe powinny brać pod uwagę. Realizacja podstawy, jeśli ma przynieść założony efekt, wymaga czasem niekonwencjonalnych działań, często wsparcia dyrektora szkoły (jeśli konieczne jest np. wyjście ze szkoły czy zmiana organizacji zajęć), współpracy z innymi instytucjami: kultury, samorządami, organizacjami pozarządowymi itp., często też z rodzicami. Ale
dzięki temu uczeń, żyjący przecież w skomplikowanym świecie, pełnym różnych zależności
ma szansę je poznać.
Współpraca z rodzicami, ich uświadomienie w kwestii wymagań wynikających z przepisów prawa (a takimi są zapisy podstawy) jest bardzo ważnym warunkiem dobrej pracy szkoły, lecz często niedocenianym. Jeśli rodzice nie będą wiedzieć, że od uczniów wymaga się
uczestnictwa np. w koncertach czy wystawach, nie będą znali celu takich działań, to będą ten
aspekt lekceważyć, uważając za stratę czasu. Jeśli się im nie uzmysłowi, że uczniowie muszą
wykazywać się aktywną postawą twórczą, muszą oglądać filmy czy przedstawienia i że to ma
Na podstawie: Informator o egzaminie maturalnym z języka polskiego od roku 2014/2015.
CKE Warszawa 2013
3
określone znaczenie dydaktyczne, a nauczyciel powinien dla efektywności nauczania wykorzystywać formy pracy typu drama czy happening, to będą protestować, uważając, ze dzieci
w ten sposób niczego się nie uczą.
Podstawa programowa jest dobrze dostosowana do rozwoju dzieci i młodzieży ̶ zakłada
różne sposoby pracy na każdym etapie edukacyjnym. To też należy sobie przyswoić.
Podstawy programowe poszczególnych przedmiotów dają jeden spójny obraz. Celem pracy szkoły jest to, by jej mury opuszczał uczeń świadomy siebie, umiejący werbalizować swoje emocje i przemyślenia, przygotowany do funkcjonowania w społeczeństwie, wrażliwy na
tradycję narodową, ale też otwarty i ciekawy świata. Podkreśla się tu znaczenie kształcenia
analitycznego, krytycznego podejścia do rzeczywistości, także medialnej, co w „epoce ekranów” jest bardzo ważne. Istotne jest też nieuciekanie od czasem trudnej sztuki współczesnej,
dążenie do jej „uwewnętrzniania” przez uczniów, podkreślanie jej znaczenia.
Ważne w podstawie programowej są dodatki: komentarze, zalecenia i warunki realizacji.
Nauczyciele często je pomijają, a jest w nich zawarta wykładnia przepisów podstawy i bardzo
przydatne wyjaśnienia, które można wykorzystać do swoich celów. Znajdziemy tu m. in. zadania nauczycieli poszczególnych przedmiotów, wyjaśnienia dotyczące psychologicznych
aspektów pracy z uczniami na poszczególnych etapach edukacyjnych, celowości wykorzystania narzędzi.
Twórczy nauczyciel, chcący realizować edukację kulturową, znajdzie w podstawie
wszystko, co mu jest potrzebne do pracy. Może się okazać, że konieczne mu będzie wsparcie
nauczyciela innego przedmiotu ̶ jak widać z powyższej analizy, taka współpraca jest zgodna
z filozofią tego dokumentu i należy do niej dążyć.