Odpady elektryczne i elektroniczne - Instytut Technik Innowacyjnych

Odpady elektryczne i elektroniczne - Instytut Technik Innowacyjnych

mgr ADAM GOŁĄBEK
Instytut Technik Innowacyjnych EMAG
Odpady elektryczne i elektroniczne
– podstawy prawne, bariery i zarządzanie
a obowiązek recyklingu
Niniejszy artykuł porusza ważny aspekt ochrony środowiska związany z zużytym sprzętem
elektrycznym i elektronicznym. Masowa produkcja tego typu urządzeń we wszystkich gałęziach przemysłu, a także częsta wymiana zużytego sprzętu na nowy generuje problem zarówno odzysku, jak i recyklingu wycofanych z eksploatacji tzw. „elektrośmieci”. Problem
ten stanowi poważne zagrożenie dla środowiska naturalnego. Artykuł ma na celu przede
wszystkim przedstawienie podstaw prawnych regulujących obrót i zarządzanie tego typu
odpadami oraz zobowiązań, jakie ciążą na podmiocie wprowadzającym. Dodatkowo opisano bariery, obowiązki oraz działania pozwalające potencjalnym producentom postępować zgodnie z ustawą. Problem odpadów elektrycznych i elektronicznych przedstawiono
na przykładzie Instytutu Technik Innowacyjnych EMAG, który jest wiodącą jednostką naukową, specjalizującą się w produkcji nowoczesnych urządzeń z branży górniczej oraz teleinformatycznej. Przedstawiając obecną sytuację dotyczącą wprowadzania na rynek swoich produktów oraz zasad postępowania z chwilą zakończenia eksploatacji w kraju i za
granicą, mamy nadzieję zwiększyć świadomość ekologiczną zarówno wśród osób prawnych, jak i zwykłych obywateli. Artykuł ma na celu zachęcenie przedsiębiorców do rejestracji prowadzonej działalności w Głównym Inspektoracie Ochrony Środowiska (GIOŚ).
Propagujemy również proekologiczne działania nastawione na prawidłowe postępowanie
z zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym, które automatycznie przełożą się na
stan środowiska naturalnego, a tym samym – na nasze zdrowie.
1. WPROWADZENIE
Odpady elektryczne i elektroniczne to przede wszystkim zużyte lub zniszczone komputery, drukarki, monitory, kserokopiarki i wiele innych podobnych urządzeń,
które z różnych przyczyn zostały przez przedsiębiorstwa, jak i osoby prywatne wycofane z eksploatacji.
Poszczególne firmy posiadają także w swojej ofercie
inne specjalistyczne urządzenia „naszpikowane” elektroniką, które w myśl ustawy z dnia 29 lipca 2005 r.
o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym [1]
podlegają recyklingowi. W dobie rozwoju nowych
technologii i ciągłego postępu cyfryzacji zakładów oraz
społeczeństwa wzrasta potrzeba posiadania dostępnych
nowinek technologicznych. W ostatnich latach mimo
globalnego kryzysu produkcja urządzeń elektrycznych
i elektronicznych stale rośnie. Na całym świecie corocznie produkowane jest ponad 40 milionów Mg tzw.
„elektrośmieci”, z czego w samej Polsce jest to rocznie
prawie 500 tys. Mg. Stanowi to coraz poważniejszy
problem, gdyż wraz z produkcją stale wzrasta ilość
elektronicznego złomu, który zalega zarówno w gospodarstwach domowych, jak i w firmach. Z roku na
rok przybywa „elektrośmieci”, których nie potrafimy
wykorzystać.
Ustawa o odpadach nakłada na przedsiębiorstwa szereg obowiązków związanych z elektronicznymi odpadami. Odbiorca, który posiada odpowiednie zaplecze
techniczne oraz zezwolenia na prowadzenie odzysku
odpadów elektronicznych, ma prawo do wystawiania
karty przekazania odpadu. Dokument ten wykorzystany
zgodnie z prawem może przynieść potencjalnemu
przedsiębiorcy dochody, a środowisku naturalnemu
zagwarantować ograniczenie zanieczyszczenia ze
względu na możliwość regeneracji niektórych elementów. Przy zastosowaniu właściwych technologii recykling mógłby stać się szansą na rozwój, stworzenie
miejsc pracy, a także pozyskiwanie cennych metali,
m.in. miedzi, indu, złota czy srebra. Dlatego poru-
Nr 10(500) PAŹDZIERNIK 2012
szone poniżej aspekty ogólnie pojętego recyklingu
jednoznacznie przekonują, że warto jest zainteresować
się związanymi z nim działaniami.
2. KRAJOWE I MIĘDZYNARODOWE AKTY
PRAWNE REGULUJĄCE RECYKLING
ELEKTRONICZNYCH ODPADÓW
Zasady recyklingu wysłużonych i często bardzo toksycznych urządzeń elektrycznych oraz elektronicznych,
zawierających substancje niebezpieczne, regulowane są
przez wiele międzynarodowych i krajowych aktów
prawnych. Zagospodarowanie wycofanego sprzętu
wpisuje się w realizację idei „zrównoważonego rozwoju” w procesie gospodarowania zasobami.
Przepisy dotyczące zbierania, odbioru, przetwarzania, odzysku i recyklingu zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego (ZSEiE) określają trzy unijne
dyrektywy, przyjęte przez Parlament Europejski
w 2003 roku. Dokument 2002/95/WE (RoHS) z 2003 r.
zobowiązuje państwa członkowskie do przyjęcia aktów prawnych ograniczających wykorzystanie toksycznych substancji przy produkcji urządzeń elektrycznych i elektronicznych. Dyrektywa 2002/96/WE
definiuje pojęcie „sprzętu elektrycznego i elektronicznego” (SEE). W myśl artykułu 3. tego dokumentu jest to urządzenie, którego „prawidłowe działanie
uzależnione jest od prądu elektrycznego lub pól elektromagnetycznych”. Wskazuje on ponadto na konieczność przyjęcia przez wszystkie kraje członkowskie spójnych uregulowań prawnych dotyczących
ochrony środowiska naturalnego poprzez właściwe
zagospodarowanie „elektrośmieci”. Kluczowe znaczenie mają artykuły 8. i 9. Nakazują one państwom
unijnym uchwalenie ustaw, które zobowiązują pro-
31
ducentów elektroniki do finansowania zbierania,
przetwarzania, odzysku i recyklingu wysłużonego
sprzętu z gospodarstw domowych, instytucji i przedsiębiorstw. Trzeci z dokumentów – 2003/108/WE –
modyfikuje artykuł 9. poprzedniej dyrektywy, zdejmując z producentów sprzętu obowiązek finansowania recyklingu zużytych urządzeń, które pochodzą
z firm i instytucji [2].
Polskie ustawodawstwo regulujące sposób postępowania z elektronicznymi odpadami opiera się na sześciu ustawach oraz kilkunastu rozporządzeniach Ministra Środowiska (tab. 1). Podstawowe znaczenie dla
funkcjonowania systemu zbierania i przetwarzania
(ZSEiE) w Polsce ma ustawa o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym z 29 lipca 2005 r. [1]. Implementuje ona do polskiego prawa zalecenia unijnej
dyrektywy 2002/96/WE [7]. Zobowiązuje producentów i importerów sprzętu elektrycznego oraz elektronicznego do organizowania, finansowania, zbierania,
odbioru, przetwarzania, odzysku i recyklingu wysłużonych urządzeń [6]. Dyrektywa ta stanowi zdecydowany krok naprzód w dziedzinie ochrony środowiska
i niewątpliwie pomoże w oszczędnym gospodarowaniu zasobami w Europie.
3. OBOWIĄZKI PODMIOTÓW
Na mocy ustawy [1] na producentach oraz importerach wprowadzających na rynek polski urządzenia
elektryczne i elektroniczne spoczywa obowiązek
zorganizowania oraz sfinansowania zbierania, odbioru, przetwarzania, odzysku i recyklingu zużytego
sprzętu. Z początkiem 2009 r. przedsiębiorcom doszły nowe obowiązki związane z zużytym sprzętem
elektrycznym i elektronicznym (rys. 1).
Rys. 1. Uczestnicy systemu gospodarowania ZSEiE (opracowanie własne)
MECHANIZACJA I AUTOMATYZACJA GÓRNICTWA
32
Tabela 1.
Zestawienie obowiązujących rozporządzeń wydanych na podstawie ustawy [1]
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.



Nazwa rozporządzenia
Dziennik Ustaw
Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie szczegółowych stawek opłat
produktowych dla sprzętu
Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wzoru zaświadczenia potwierdzającego recykling oraz wzoru zaświadczenia potwierdzającego inne niż recykling
procesy odzysku
Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie ubezpieczenia odpowiedzialności
cywilnej wprowadzającego sprzęt za niewykonanie obowiązku zbierania, przetwarzania, odzysku, w tym recyklingu, i unieszkodliwiania zużytego sprzętu
elektrycznego i elektronicznego
Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie szczegółowych zasad współpracy
pomiędzy instytucjami finansowymi a GIOŚ i NFOŚiGW oraz wzorów formularzy zabezpieczenia finansowego
Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie minimalnych rocznych poziomów
zbierania zużytego sprzętu
Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wysokości stawek opłaty rejestrowej oraz opłaty rocznej
Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wzoru wniosku o wpis do rejestru
oraz wzoru wniosku o zmianę wpisu do rejestru
Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wzoru sprawozdania o ilości
i masie wprowadzonego sprzętu
Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wzoru sprawozdania o masie
zebranego i przekazanego do prowadzącego zakład przetwarzania zużytego
sprzętu
Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wzoru sprawozdania o przetworzonym zużytym sprzęcie
Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wzorów sprawozdań o odpadach
pochodzących z zużytego sprzętu
Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie sposobu ustalania numeru rejestrowego
Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wzoru wykazu zakładów przetwarzania zużytego sprzętu
Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wzoru rocznego sprawozdania
o wysokości należnej opłaty produktowej dla sprzętu
Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie sposobów obliczania poziomów
odzysku i recyklingu zużytego sprzętu
Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wzorów sprawozdań o zużytym
sprzęcie
Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wzoru zaświadczenia o zużytym
sprzęcie oraz sposobu jego przekazywania
Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie bazy danych o sprzęcie i zużytym
sprzęcie
Do głównych obowiązków należą:
sprzedawcy detaliczni i hurtowi sprzętu przeznaczonego zarówno na rynek, jak i dla gospodarstw
domowych – informowanie nabywców o kosztach
związanych z gospodarowaniem odpadami (koszty
zbierania, przetwarzania, recyklingu albo innego
niż recykling procesu odzysku i unieszkodliwiania
zużytego sprzętu),
wprowadzający sprzęt – przeznaczenie części swoich pieniędzy na ekoedukację,
wpis do rejestru Głównego Inspektora Ochrony
Środowiska przez:
 przedsiębiorcę prowadzącego punkt napraw sprzętu,
 przedsiębiorcę prowadzącego punkt skupu złomu – w przypadku, gdy punkt skupu złomu posiada zezwolenie na prowadzenie działalności w
zakresie zbierania zużytego sprzętu; ponadto

Dz. U. z 2006 r., nr 19,
poz. 152 (art. 66, ust. 2)
Dz. U. z 2009 r., nr 172,
poz. 1342
z dnia
25 stycznia 2006 r.
30 października 2009 r.
Dz. U. z 2006 r., nr 46,
poz. 332 (art. 19, ust. 5)
9 marca 2006 r.
Dz. U. z 2006 r., nr 95,
poz. 662 (art. 19, ust. 4)
30 maja 2006 r.
Dz. U. z 2011 r., nr 3,
poz. 5
Dz. U. z 2008 r., nr 236,
poz. 1649 (art. 9, ust. 6)
Dz. U. z 2009 r., nr 68,
poz. 582 (art. 8, ust. 9)
Dz. U. z 2009 r., nr 72,
poz. 627 (art. 24, ust. 3)
Dz. U. z 2009 r., nr 81,
poz. 682 (art. 40, ust. 2)
4 stycznia 2011 r.
Dz. U. z 2009 r., nr 81,
poz. 683 (art. 51, ust. 2)
Dz. U. z 2009 r., nr 81,
poz. 684 (art. 56, ust. 2)
Dz. U. z 2009 r., nr 92,
poz. 760 (art. 10, ust. 3)
Dz. U. z 2009 r., nr 94,
poz. 783 (art. 33, ust. 5)
Dz. U. z 2009 r., nr 94,
poz. 784 (art. 67, ust. 2)
Dz. U. z 2009 r., nr 99,
poz. 837 (art. 30, ust. 6)
Dz. U. z 2009 r., nr 102,
poz. 856 (art. 31, ust. 2)
Dz. U. z 2009 r., nr 122,
poz.1017 (art. 50, ust. 8)
Dz. U. z 2009 r., nr 132,
poz. 1092 (art. 15, ust. 6)
22 grudnia 2008 r.
28 kwietnia 2009 r.
4 maja 2009 r.
12 maja 2009 r.
12 maja 2009 r.
12 maja 2009 r.
5 czerwca 2009 r.
8 czerwca 2009 r.
8 czerwca 2009 r.
15 czerwca 2009 r.
19 czerwca 2009 r.
16 lipca 2009 r.
10 sierpnia 2009 r.
trzeba wskazać grupę i rodzaj sprzętu, który jest
zbierany przez daną firmę. Taki wniosek można
przesłać na adres GIOŚ pocztą lub w postaci dokumentu elektronicznego, o ile dysponuje się
podpisem elektronicznym, uprawniającym do
posługiwania się otrzymanym numerem rejestrowym na dokumentach związanych z obrotem
odpadami powstającymi ze zużytego sprzętu
elektrycznego i elektronicznego,
prowadzenie stosownej sprawozdawczości.
Przedsiębiorcy zobowiązani są także do ewidencjonowania masy zebranych urządzeń. Sprawozdania
z takimi danymi należy składać co pół roku do GIOŚ.
W dokumencie przedsiębiorcy muszą podać (przykład tab. 2), ile zebrali sprzętu, jakiego rodzaju jest to
sprzęt i do których należy grup.
Nr 10(500) PAŹDZIERNIK 2012
33
Tabela 2.
Grupy sprzętu podlegającego zapisom ustawy wg załącznika 1. do ustawy [1].
Grupa
Grupa I
Grupa II
Grupa III
Nazwa grupy
Wielkogabarytowe urządzenia
gospodarstwa domowego
Małogabarytowe urządzenia
gospodarstwa domowego
Sprzęt teleinformacyjny
i telekomunikacyjny
Grupa IV
Grupa V
Sprzęt audiowizualny
Sprzęt oświetleniowy
Grupa VI
Narzędzia elektryczne
i elektroniczne
Zabawki, sprzęt rekreacyjny
i sportowy
Przyrządy medyczne
Przyrządy do nadzoru i kontroli
Automaty do wydawania
Grupa VII
Grupa VIII
Grupa IX
Grupa X
Przykładowe urządzenia
Chłodziarki, zamrażarki, pralki, suszarki do ubrań, zmywarki, mikrofalówki, grzejniki elektryczne,
wentylatory elektryczne, urządzenia klimatyzacyjne
Odkurzacze, zamiatacze dywanów, żelazka, tostery, frytkownice, noże elektryczne, wagi
Komputery, laptopy (w tym procesor, mysz, monitor i klawiatura), stacje robocze, notebooki,
notepady, kalkulatory kieszonkowe i biurowe, elektryczne i elektroniczne maszyny do pisania,
faksy, teleksy, telefony, telefony komórkowe, telefony bezprzewodowe
Odbiorniki radiowe, odbiorniki telewizyjne, kamery wideo, sprzęt hi-fi, wzmacniacze dźwięku
Oprawy oświetleniowe do lamp fluorescencyjnych (z wyjątkiem opraw stosowanych
w gospodarstwach domowych), liniowe lampy fluorescencyjne, kompaktowe lampy fluorescencyjne,
niskoprężne lampy sodowe
Wiertarki, piły, maszyny do szycia
Kolejki elektryczne i tory wyścigowe, gry wideo, kieszonkowe konsole do gier wideo
Sprzęt do radioterapii, sprzęt do badań kardiologicznych, sprzęt do wentylacji płuc, analizatory
Czujniki dymu, regulatory ciepła, termostaty
Automaty do wydawania: napojów gorących, butelek lub puszek z zimnymi i gorącymi napojami,
produktów stałych; bankomaty
Dodatkowo trzeba przedstawić dane dotyczące ilości urządzeń, które zostały przekazane do zakładów
przetwarzania. Sprawozdanie za okres od 1 stycznia
do 30 czerwca musi być złożone do 31 lipca. Do 15
marca trzeba natomiast złożyć takie samo sprawozdanie, w którym znajdą się dane za okres od 1 lipca
do 31 grudnia. Wniosek o wpis do rejestru w zakresie
podlegającym wpisowi do rejestru musi być złożony
przed rozpoczęciem działalności. Ustawa nie określa
konkretnego terminu dokonania takiego wpisu.
Także od stycznia 2009 r., po nowelizacji ustawy
[1], wprowadzono kilka zmian mających na celu m.in.
poprawę działań związanych z recyklingiem oraz podniesienie świadomości ekologicznej. Obecnie istnieje
kilka sposobów legalnego pozbycia się zbędnych
urządzeń. Przede wszystkim elektryczne i elektroniczne odpady można oddać do punktu zbierania tzw.
„elektrośmieci” – można tam oddać dowolną ilość
tego rodzaju odpadów. W myśl ustawy o samorządach
terytorialnych obowiązek posiadania takiego punktu
ciąży na władzach lokalnych (baza adresów znajduje
się na stronie www.elektrosmieci.pl). Punkty zbierania
zgodnie z przepisami nie pobierają żadnych opłat,
jednak trans- port odpadów leży w gestii zdającego
elektroniczne śmieci. Innym miejscem, w którym
można oddać zużyty sprzęt, są punkty sprzedaży
sprzętu RTV i AGD. Musimy jednak pamiętać, że jest
to możliwe tylko wtedy, gdy kupujemy nowy sprzęt
elektryczny bądź elektroniczny i oddajemy zużyty
tego samego rodzaju, np.: możemy oddać stary monitor, gdy kupujemy nowy. Co ciekawe, ustawowy obowiązek przyjęcia zużytego sprzętu ciąży także na sklepach internetowych. W obu przypadkach jest to usługa
całkowicie bezpłatna. Oddawany sprzęt musi być
kompletny i nieuszkodzony. Nie można rozbierać
i demontować zużytych urządzeń. Za nielegalne roz-
kręcanie „elektrośmieci” można również zapłacić
wysoką grzywnę.
W tej kwestii nastąpiły kolejne pozytywne zmiany
ponieważ, zgodnie z przepisami dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/19/UE w sprawie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego można
będzie oddać do sklepu bezpłatnie mały sprzęt RTV
i AGD bez konieczności zakupu nowego (rozwiązanie to weszło w życie 13.08.2012 r., zaś na wdrożenie
regulacji Polska ma 18 miesięcy). Poza tym niektóre
firmy, często współpracując z urzędami miast i gmin,
organizują zbiórki elektronicznych odpadów, podstawiając w wyznaczonych miejscach specjalnie
oznakowane samochody. Takie akcje cieszą się coraz
większą popularnością. Dodać można w tym miejscu,
iż ustawa wprowadziła także obowiązek umieszczania na obudowie urządzeń symbolu przekreślonego
kosza na śmieci. Znaczek ten jest informacją dla
konsumentów, że po zakończeniu użytkowania sprzętu nie wolno wyrzucać do kontenerów na śmieci.
Celem nowelizacji było osiągnięcie od 2010 r. wyznaczonego przez Unię Europejską poziomu 4 kg
zebranych „elektrośmieci” na mieszkańca. Jak podkreśla Ministerstwo Środowiska, zmiany przepisów
były konieczne, ponieważ w naszym kraju przetwarzano zbyt mało zużytego elektrosprzętu – w 2007 r.
zaledwie 0,71 kg na mieszkańca [2].
Znowelizowana ustawa określa ponadto obowiązek
rozliczenia masy zebranego sprzętu według grup, na
jakie podzielony został ZSEiE. W poszczególnych grupach znajduje się jednak sprzęt o różnym koszcie przetworzenia. Organizacje odzysku, działając w imieniu
wprowadzających, finansują przede wszystkim zbieranie i przetwarzanie takiego sprzętu, którego koszty
przetworzenia są najniższe, natomiast świadomie rezygnuje się z finansowania zbierania sprzętu, którego
34
MECHANIZACJA I AUTOMATYZACJA GÓRNICTWA
koszt przetworzenia jest wysoki. W ten sposób wprowadzający sprzęt wywiązuje się z ustawowego obowiązku zbierania określonej masy sprzętu w każdej
z grup, chociaż w ramach tych grup nie są zachowane
proporcje przetwarzania odpowiadające proporcjom
wprowadzania sprzętu na rynek. Sprzęt o najwyższym
koszcie przetworzenia to jednocześnie sprzęt najbardziej niebezpieczny dla środowiska naturalnego i zdrowia ludzkiego. Wysoki koszt przetworzenia wynika
w dużym stopniu właśnie z konieczności odzyskania
i unieszkodliwienia substancji niebezpiecznych [3].
sypisk”. Takie działania firm wynikać mogą z niskiego poziomu wiedzy na temat selektywnego zbierania
zużytego elektrosprzętu. Warto w tym miejscu wspomnieć o odpadach powstałych z przetworzenia urządzeń elektrycznych i elektronicznych, takich jak freon, płyty obwodów drukowanych czy szkła kineskopowe. Brak specjalistycznego sprzętu do przetwarzania powyższych odpadów oraz brak instalacji do zagospodarowania określonych rodzajów gazów powstających po utylizacji tzw. „elektrośmieci” znacząco wpływa na środowisko naturalne.
 Finansowa. W ustawodawstwie polskim nadal nie
mamy ustanowionych poziomów zbierania zużytego
sprzętu pochodzącego zarówno od podmiotów gospodarczych, jak i gospodarstw domowych. Większość
organizacji odzysku sprzętu elektrycznego i elektronicznego nie chce ponosić dodatkowych kosztów
związanych z odpowiednim zagospodarowaniem określonych rodzajów odpadów. Najistotniejszym problemem jest niechęć firm do rejestracji w GIOŚ jako
podmiotów wprowadzających na rynek urządzenia
elektryczne i elektroniczne (dodatkowe koszty).
 Formalno-prawna (administracyjna). Ta bariera
dotyczy przede wszystkim zawiłych i trwających
miesiącami procedur administracyjnych (na poziomie
samorządów terytorialnych), które wymagają od potencjalnych wprowadzających szereg dokumentów
i pozwoleń. Innym przykładem takich działań może
być rozporządzenie mówiące o obowiązku informowania przedsiębiorcy o chęci przeprowadzenia kontroli przez Inspektorat Ochrony Środowiska.
Efektem niezgodnych z prawem działań są powstające nowe „dzikie wysypiska”, które zawierając w sobie
niemal wszystkie pierwiastki z tablicy Mendelejewa,
stają się bombą ekologiczną. Wysypiska te powstają,
ponieważ kara za utworzenie śmietnika na skraju lasu
jest nieadekwatna do popełnionego czynu.
Powyższe bariery w istotny sposób wpływają na
wykonawczą cześć ustawy o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym. Jednak większość z nich
w najbliższych latach będzie usunięta. Obecnie nowelizacji pod kątem poziomów zbierania określonych
elektronicznych odpadów poddawana jest Dyrektywa
WEEE [7]. W krajowym ustawodawstwie trwają prace
nad wpisaniem do ustawy definicji sprzętu przeznaczonego dla gospodarstw domowych. Ministerstwo
Środowiska zleciło także opracowanie wytycznych co
do najlepszych dostępnych technologii w zakresie
przetwarzania elektronicznych śmieci. Ministerstwo
Gospodarki planuje wydać rozporządzenie dotyczące
wyposażenia zakładów przetwarzania oraz stacji demontażu urządzeń elektrycznych i elektronicznych.
Powinno to pozytywnie wpływać na jakość samego
odzysku oraz na jego poziom [5].
4. BARIERY W GOSPODAROWANIU ZUŻYTYM
SPRZĘTEM ELEKTRYCZNYM I ELEKTRONICZNYM
W każdej dziedzinie gospodarki można wyróżnić
kilka barier, które w istotny sposób wpływają na jej
rozwój, możliwości produkcyjne czy finansowanie.
Nie inaczej jest w przypadku recyklingu urządzeń
elektrycznych i elektronicznych, które są efektem
masowej światowej produkcji. W kontekście kilkunastu aspektów wpływających na poziom odzysku
i przetworzenia tzw. „elektrośmieci” można wyróżnić
kilka podstawowych barier:
 Prawna. Analizując dyrektywę WEEE [7], która
dotyczy producentów, dystrybutorów i sprzedawców,
możemy zauważyć luki prawne związane z precyzyjnym określeniem pojęcia sprzętu elektrycznego
i elektronicznego przeznaczonego dla gospodarstw
domowych, a tym samym – określeniem rodzaju
sprzętu, który bezpośrednio będzie podlegał recyklingowi. Wprowadzający na rynek często korzystają
z braku precyzji i niejednoznacznego nazewnictwa.
Sprzyja to zatajaniu prawdy o ilościach zarówno
wprowadzonego, jak i poddanego recyklingowi sprzętu. Przedstawiane przez podmioty sprawozdania
z wyprodukowanego sprzętu i jego odzysku niejednokrotnie różnią się od stanu faktycznego, co w przypadku wielkich firm produkujących np. monitory może prowadzić do niebagatelnych rozbieżności. Aby do
tego nie dochodziło prowadzone są wzmożone kontrole przez Departament Kontroli Rynku Głównego
Inspektoratu Ochrony Środowiska.
 Technologiczna. Zarówno krajowe, jak i zagraniczne
zakłady przetwarzania borykają się z niedostatecznym
wyposażeniem, przez co poddany obróbce sprzęt
elektryczny czy elektroniczny w znacznym stopniu
nie jest przetwarzany. Dodatkowo bardzo małe wymagania wynikające z ustawy [1] (art. 45 i 46), jakie
nakładane są na zakłady przetwarzania, mogą sprzyjać powstawaniu „czarnego rynku” oraz „dzikich wy-
Nr 10(500) PAŹDZIERNIK 2012
5. ELEKTRONICZNE ODPADY WCZORAJ,
DZIŚ I JUTRO
Na początku lat 70. ubiegłego stulecia, kiedy w Europie istniały już pewne rozwiązania prawne, w Polsce
problemu z tzw. „elektronicznymi śmieciami” w zasadzie nie dostrzegano. Niemniej ówczesne akty prawne
ze względu na obowiązujące wysokie kary odstraszały
potencjalnych producentów przed tworzeniem „dzikich
wysypisk” tzw. „elektrośmieci”.
Postęp technologiczny w wiodących krajach Europy
wymusił na rządach uszczegółowienie i doprecyzowanie
obowiązków wynikających z masowej produkcji, w tym
maszyn i urządzeń elektrycznych i elektronicznych. Na
początku lat 90. nastąpił klasyczny boom na urządzenia
naszpikowane elektroniką, który trwa do dziś, jednak
w ślad za nim nie poszedł poziom odzysku i w 1999 r.
wahał się pomiędzy 7-10% [6]. Taki stan rzeczy stał się
bodźcem do kolejnych regulacji prawnych zarówno
w naszym kraju, w Europie, jak i na świecie.
Wspomniana dyrektywa [7] nałożyła na państwa
członkowskie Unii Europejskiej obowiązek wprowadzenia do krajowego prawa regulacji określających
zasady funkcjonowania systemów zarządzania zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym. Dyrektywa określa zasadnicze wytyczne, jakie powinny
znaleźć się w ustawodawstwie krajów unijnych. Zostawiono jednak pewną swobodę państwom członkowskim w transpozycji określonych przepisów do
prawa krajowego. W efekcie w różnych krajach Unii
funkcjonują różniące się między sobą systemy i przepisy zarządzania ZSEiE. Powyższy stan doprowadził
do niejednakowego traktowania producentów w poszczególnych krajach (różna skala odpowiedzialności
i różna skala związanych z tym obciążeń finansowych)
oraz do różnic w efektywności funkcjonowania systemów zbiórki zużytych „elektrośmieci”.
Obecnie w Unii Europejskiej około 33% zużytego
sprzętu elektrycznego i elektronicznego podlega odrębnemu zbieraniu w ramach udokumentowanego systemu.
Obowiązujący docelowy poziom zbiórki w UE wynosi
4 kg odpadów WEEE na osobę, co odpowiada ok.
2 mln Mg rocznie [6]. Dla porównania w UE wytarza
się ok. 10 mln Mg odpadów WEEE.
W naszym kraju system zbierania, odzysku i recyklingu odpadów elektrycznych oraz elektronicznych
zaczyna się dopiero tworzyć. W wielu miastach i gminach jest na razie dość ograniczony. Potrzeba jeszcze
wielu lat, aby był skuteczny i efektywny, dorównujący
w poziomie zbierania czy odzysku takim krajom europejskim, jak Norwegia, Szwajcaria czy Szwecja, gdzie
rocznie zbiera się kilkanaście kilogramów zużytego
sprzętu w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Pod-
35
czas gdy kraje Unii Europejskiej zastanawiają się, czy
zdołają wypełnić wymagania dyrektyw dotyczących
zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego,
w Norwegii osiągnięto wymagane progi odzysku.
6. ELEKTRONIKA A SUROWCE NATURALNE
Niewłaściwe postępowanie z zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym stwarza bezpośrednie zagrożenie dla środowiska oraz zdrowia ludzi. Niebezpieczne
i szkodliwe substancje zawarte w urządzeniach w wyniku ich uszkodzenia mogą przeniknąć do gleby, a następnie do wód gruntowych. W konsekwencji mogą stać
się przyczyną zanieczyszczenia środowiska i problemów zdrowotnych. Dlatego ważne jest, aby pozbywać
się zużytego sprzętu w prawidłowy sposób – segregować go (tzn. nie mieszać z innymi odpadami) oraz oddawać do punktów zbierania. Z punktów zbierania
sprzęt trafi do zakładu przetwarzania, gdzie substancje
szkodliwe zostaną usunięte i odseparowane, a poszczególne elementy poddane procesom odzysku i przekazane do recyklingu. Ponadto odzysk surowców, które
mogą zostać ponownie wykorzystane do produkcji
nowych urządzeń, znacznie obniża koszty środowiskowe i technologiczne (nawet 90% zużytej świetlówki
może być wykorzystane do produkcji nowej). Dyrektywa 2002/96/WE [7] wraz w wchodzącą w życie nowelizacją wprowadza ulepszone przepisy dotyczące zbierania oraz przetwarzania zużytego sprzętu elektrycznego
i elektronicznego. Obecnie stanowi on jeden z najszybciej rosnących strumieni odpadów, z którym wiążą się
spore możliwości odzysku surowców wtórnych (przykłady przedstawiono w tabeli 3.). Regularne zbieranie
i odpowiednie przetwarzanie to jeden z zasadniczych
warunków umożliwiających recykling takich materiałów, jak złoto, srebro, miedź i metale rzadkie, które
znajdują się w monitorach, laptopach czy powszechnie
używanych telefonach komórkowych.
Tabela 3.
Przykładowe koszty zbierania i przetworzenia
ZSEiE w latach 2006-2010 [2]
Rok
Monitory
[zł]
Lodówki
[zł]
Pozostały
sprzęt
[zł]
Źródła
światła
[zł]
2006
800,00
1 100,00
600,00
5 600,00
2007
800,00
1 000,00
600,00
5 000,00
2008
750,00
900,00
550,00
5 000,00
2009
500,00
800,00
450,00
4 500,00
2010
390,00
600,00
360,00
4 000,00
36
MECHANIZACJA I AUTOMATYZACJA GÓRNICTWA
Statystyki dotyczące elektronicznych odpadów dostarczają zaskakujących danych finansowych. Z jednego
miliona telefonów komórkowych odzyskano 350 kg
srebra, 34 kg złota, 15 kg palladu i 15,87 Mg miedzi.
Wartość odzyskanego poprzez recykling np. srebra to
nawet 1,23 mln złotych! W jednej tonie przestarzałych
aparatów znajduje się około 1 kg białego metalu
(o wartości 3,5 tys. zł). Chyba nikt nie ma wątpliwości,
jaką żyłą złota (a właściwie srebra) są tzw. „elektroniczne śmieci” [9].
klucz do poprawy środowiska naturalnego i zatrzymanie
jego degradacji.
W obliczu poważnych problemów gospodarczych
i wzrostu cen surowców warto propagować oszczędne gospodarowanie zasobami, które łączy korzyści
dla środowiska z nowatorskimi metodami pobudzania
wzrostu gospodarczego. Trzeba zapewnić nowe możliwości zbiórki odpadów WEEE i poprawić wydajność istniejących rozwiązań. W dyrektywie, która
weszła w życie, wprowadzono od 2016 r. docelowy
poziom zbiórki w wysokości 45% sprzedanego sprzętu elektronicznego. Następnie w ramach drugiego
etapu od 2019 r. będzie obowiązywał poziom wynoszący 65% sprzedanego sprzętu lub 85% wytworzonych elektronicznych odpadów. Państwa członkowskie będą mogły wybrać jedną z tych dwóch równoważnych metod na potrzeby sprawozdawczości. Od
2018 r. ograniczony obecnie zakres dyrektywy ulegnie rozszerzeniu na wszystkie kategorie odpadów
WEEE, przy czym wcześniej poddane to zostanie
ocenie skutków. Dyrektywa zapewnia państwom
członkowskim skuteczniejsze narzędzia zwalczania
nielegalnego eksportu odpadów. Nielegalne przemieszczanie odpadów elektrycznych i elektronicznych stanowi poważny problem, zwłaszcza gdy
w celu obejścia przepisów UE dotyczących unieszkodliwiania odpadów odbywa się pod pretekstem
legalnego przemieszczania używanego sprzętu. Nowa
dyrektywa zobowiązuje eksporterów do sprawdzania,
czy sprzęt działa, a także do przedstawiania dokumentacji dotyczącej charakteru przemieszczania,
które wydaje się niezgodne z prawem. Dlatego recykling zużytych urządzeń elektrycznych i innych podobnych odpadów jest istotnym wyzwaniem dla
wszystkich produkujących, zbierających, jak i wtórnie obracających tego typu odpadami.
Ponadto oczekuje się, że harmonizacja krajowych
wymogów w zakresie rejestracji i sprawozdawczości
zmniejszy obciążenia administracyjne. Wymogi rejestrów państw członkowskich obowiązujące producentów tego rodzaju odpadów będą od tej pory zbliżone.
7. EKOEDUKACJA
Aby nasza planeta nie została zanieczyszczona tzw.
„elektronicznymi śmieciami” odpady tego typu muszą
być poddawane powtórnemu przetworzeniu, a odzyskane w ten sposób surowce powinny być wykorzystane
przy produkcji nowych urządzeń.
Władze zarówno Polski, jak i Unii Europejskiej mają więc w tej kwestii duże pole do popisu. Tworzenie
odpowiednich regulacji i egzekwowanie już istniejącego prawa, a także pobudzanie różnego rodzaju inicjatyw społecznych i gospodarczych to ważne aspekty
polityczno-prawno-moralne. Powodzenie systemu
selektywnego zbierania ZSEiE zależy także od wzrostu świadomości lokalnego społeczeństwa w tym zakresie. Zdecydowanie można stwierdzić, że nawet
najdoskonalej zaplanowany system gromadzenia
i przetwarzania elektronicznego sprzętu nie będzie
funkcjonował poprawnie bez wsparcia działaniami
edukacyjnymi. Zgodnie z ustawą z dnia 29 lipca 2005 r.
o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym
przedsiębiorcy wprowadzający na rynek sprzęt elektroniczny i elektryczny zobowiązani są do prowadzenia publicznych kampanii edukacyjnych. Obowiązek
ten firma może wypełnić samodzielnie albo zlecić go
organizacji odzysku. Spoczywa on również na organizacjach odzysku, które zobowiązane są przeznaczyć
5% swoich przychodów na publiczną działalność edukacyjną. Wprowadzający sprzęt na rynek, którzy nie
zlecą wykonywania obowiązków ustawowych organizacjom odzysku, zobowiązani są przeznaczyć na takie
działania minimum 0,1% swoich przychodów. Jeżeli
sami nie będą organizować publicznych kampanii, to
w zamian mogą przeznaczyć pieniądze (0,1% przychodu) na rachunek Narodowego Funduszu Ochrony
Środowiska i Gospodarki Wodnej.
Całość działań proekologicznych w zakresie ZSEiE
spoczywa jednak na nas samych. Propagowanie dobrych wzorców, ciągłe zwiększanie świadomości firm
i osób, które nimi zarządzają, a także odpowiednia edukacja osób fizycznych w temacie „elektroodpadów” to
8. ZARZĄDZANIE ELEKTRONICZNYMI
ODPADAMI NA PRZYKŁADZIE INSTYTUTU
TECHNIK INNOWACYJNYCH EMAG
Instytut Technik Innowacyjnych EMAG jest jednostką, która wprowadza na rynek wysokiej klasy urządzenia z zakresu automatyki przemysłowej, informatyki
czy elektrotechniki, przeznaczone głównie dla przemysłu górniczego. Zawierają one elektronikę, zatem są
traktowane jako sprzęt elektryczny i elektroniczny.
Nr 10(500) PAŹDZIERNIK 2012
Obecnie EMAG wprowadza na rynek od 5 do 7 Mg
innowacyjnego i nowoczesnego sprzętu, który kwalifikowany jest w dwóch grupach:
 sprzęt teleinformatyczny i telekomunikacyjny,
 przyrządy do nadzoru i kontroli, w tym:
 sprzęt służący do transmisji głosu, obrazu lub
innych informacji za pomocą technologii telekomunikacyjnej,
 urządzenia pomiarowe, ważące lub do nastawu,
używane w gospodarstwie domowym lub jako
sprzęt laboratoryjny,
 pozostałe przyrządy nadzoru i kontroli, używane
w obiektach i instalacjach przemysłowych (np.
w panelach sterowniczych).
Temat zużytego sprzętu oraz odpadów powstających
w procesie podstawowej działalności Instytutu zawsze
był traktowany priorytetowo. Od początku lat 70. działalność firmy była związana z przemysłem wydobywczym, a wprowadzane na rynek urządzenia zawierały
elektronikę. Zanim wszedł w życie obowiązek ogólnie
pojętego recyklingu urządzeń elektrycznych i elektronicznych, EMAG podpisał w 2008 r. umowę z firmą,
której obowiązkiem było zebranie raz na kwartał ze
specjalnie przygotowanych pojemników baterii, akumulatorów czy świetlówek oraz ich przetworzenie [8].
Dokumentem potwierdzającym dokonanie recyklingu odpadów jest karta przekazania odpadów do
recyklera oraz faktura VAT. Dokumenty te przesyłane są przez firmę na adres Instytut EMAG i są jednocześnie potwierdzeniem spełnienia obowiązku wynikającego z ustawy [1]. Bardzo skrupulatnie prowadzona jest także sprawozdawczość wprowadzanego
i odzyskiwanego z rynku sprzętu elektrycznego oraz
elektronicznego. Specjalnie wyznaczona komórka
prowadzi stały monitoring wszystkich danych i parametrów sprzedawanych urządzeń, które po przeliczeniu stają się danymi wsadowymi do sprawozdań
okresowych.
Po nowelizacji ustawy o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym każdy potencjalny klient informowany jest o możliwości zwrotu wycofanego z użycia
sprzętu. Dodatkowo na wszystkich urządzeniach wprowadzanych do obrotu, które posiadają części elektryczne, elektroniczne, akumulatory, baterie czy związki
ogólnie uznane jako niebezpieczne, znajduje się informacja o zakazie wyrzucania sprzętu na ogólnodostępne
wysypiska śmieci.
Nowelizacja ustawy ZSEiE zbiegła się również ze
zwiększeniem publicznej proekologicznej działalności
Instytutu EMAG. Główne działania skupiły się na odbiorcach rynkowych, którzy oprócz informacji o obowiązku recyklingu nabytego sprzętu dodatkowo są
informowani (dokumentacja sprzętowa i finansowa)
o nadaniu przez Główny Inspektorat Ochrony Środowi-
37
ska numeru rejestrowego. Powyższa informacja jednoznacznie wskazuje, że firma objęła swoje wyroby pełną
procedurą zbierania i recyklingu zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego.
Wszystkie powyższe działania jednoznacznie wskazują na to, że Instytut Technik Innowacyjnych EMAG
jest w pełni przygotowany do wypełniania zapisów
ustawy o ZSEiE, a troska o środowisko naturalne jest
bliska wszystkim jego pracownikom i kontrahentom.
9. PODSUMOWANIE
Elektroniczne odpady to narastający problem wielu krajów na świecie. Coraz więcej państw wprowadza regulacje prawne określające zasady gospodarowania elektronicznym złomem. Zarówno w Europie, jak i Polsce coraz częściej dąży się do wprowadzenia zapisów prawa, nakładających na producentów sprzętu elektronicznego i elektrycznego obowiązek poddania ich produktów procesowi recyklingu. Część firm już wprowadziła lub właśnie
wprowadza programy zbiórki zużytego sprzętu, ale
część, nawet w krajach Unii, nie jest ciągle świadoma wchodzących właśnie w życie nowych regulacji prawnych. Największy problem dla producentów sprzętu elektronicznego będą stanowić wysokie
koszty recyklingu wytworzonych produktów, a także ograniczenia lub zakazy w stosowaniu niektórych
materiałów do ich produkcji.
Mając na względzie przyszłość naszego środowiska
naturalnego oraz nas samych, należy zachęcać wszystkich producentów, konsumentów i przedsiębiorców do
propagowania proekologicznej produkcji elektronicznego sprzętu, jego prawidłowego i oszczędnego wykorzystywania oraz późniejszego recyklingu. Równie
istotna wydaje się też potrzeba ciągłego informowania
i utrwalania wiedzy oraz podnoszenia świadomości
ludzi w zakresie prawidłowego pozbywania się odpadów elektrycznych i elektronicznych.
Ochrona środowiska to sprawa powszechna,
wszak zachowanie naturalnej podstawy naszego
życia pozostaje trwałym wyzwaniem dla nas
wszystkich. Skuteczna ochrona środowiska niewątpliwie będzie związana zarówno z nowymi obowiązkami, w tym prawnymi, jak również będzie
zależała od naszej świadomości i odpowiedzialności. Dzisiejsze akty prawne i otwarte rozmowy
o degradacji środowiska naturalnego już nie wystarczą. Od wszystkich osób prawnych oraz fizycznych
wymagane jest aktywne uczestnictwo w zbiórce,
selekcji i recyklingu wszelkich odpadów, w tym
elektrycznych i elektronicznych.
38
MECHANIZACJA I AUTOMATYZACJA GÓRNICTWA
Nasza wiedza na temat ochrony środowiska i postępowania z ogólnie pojętą elektroniką stale wzrasta, jednak jej poziom nadal pozostawia wiele do
życzenia. Analizując opisane wyżej działania dotyczące elektronicznych odpadów, można stwierdzić,
iż regulacje prawne i rzetelna dokumentacja z nimi
związana jest ukierunkowana na ochronę środowiska oraz zachowanie surowców naturalnych. Jednak
w całej tej legislacyjnej procedurze pierwszorzędną
rolę odgrywa nadal człowiek. Stąd szeroko rozumiany recykling powinien być dla nas szczególnie
ważny.
4.
5.
6.
7.
8.
Literatura
1.
2.
3.
Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym
i elektronicznym (Dz. U. z 2005 r., nr 180, poz. 1495 z późn. zm.).
Raport o funkcjonowaniu systemu gospodarki zużytym sprzętem
elektrycznym i elektronicznym w 2009 r., GIOŚ, Warszawa, czerwiec
2011 r.
Ustawa o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym – komentarz, red. Maria Duczmal, Dom Wydawniczy ABC Grupa Wolters
Kluwer, 2009 r.
9.
Funkcjonowanie i nieprawidłowości w systemie zarządzania ZSEiE
w Polsce (raport opracowany przez Instytut Badań nad Gospodarką
Rynkową). Publikacja przygotowana w ramach realizacji projektu pn.:
„Polsko-norweskie partnerstwo na rzecz transferu wiedzy w zakresie
zagospodarowywania zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem województw: mazowieckiego i śląskiego”, finansowanego ze środków Norweskiego Mechanizmu Finansowego, Warszawa 2011 r.
Zyśk J.: Nieprawidłowości w systemie zarządzania ZSEiE w Polsce.
Odpady i Środowisko, 2010 r. nr 2 (62).
Zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny. Aspekty funkcjonowania
systemu zagospodarowywania ZSEE w Polsce i innych krajach europejskich oraz wybrane technologie przetwarzania odpadów elektrycznych i elektronicznych, praca zbiorowa, współpraca Sintef Stiftelsen,
wyd. Instytut Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego,
Warszawa 2011 r.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2002/96/WE
z 27 stycznia 2003 r. w sprawie zużytego sprzętu elektrycznego.
Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców
w zakresie gospodarowania odpadami (Dz. U. z 2001 r., nr 63,
poz. 638; z 2003 r., nr 7, poz. 78; z 2004 r., nr 11, poz. 97; nr 96,
poz. 959; z 2005 r., nr 175, poz. 1458).
Recycling – From E-Waste to Resources, UNEP, 2009 r.
Artykuł został zrecenzowany przez dwóch niezależnych recenzentów.