Tekst
Transkrypt
Tekst
ZDROWIE I DOBROSTAN 3/2014 DOBROSTAN I RODZINA ROZDZIAŁ II Klinika Położnictwa Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego Department of Obstetrics Medical University of Gdansk *Katedra Mikrobiologii Politechniki Gdańskiej Gdansk University of Technology Chemical Faculty, Department of Microbiology DARIUSZ LAUTENBACH, BLANKA MALCZEWSKA, KRZYSZTOF PREIS, LUCYNA HOLEC-GĄSIOR*, KATARZYNA KRYNIEWSKA, KAROLINA KOZUBOWSKA, KAROLINA RACHOŃ Dobrostan ciężarnych i noworodków leczonych z powodu toksoplazmozy w ciąży Wellness of pregnant women and newborn with prenatal infection Toxoplasma gondii Toksoplazmoza jest chorobą pasożytniczą wywołaną przez wewnątrzkomórkowego pierwotniaka Toxoplasma gondii. Występuje powszechnie u człowieka oraz zwierząt stałocieplnych. Według danych WHO szacuje się, że około 1/3 populacji ma dodatnie odczyny serologiczne w kierunku T. gondii. Ryzyko zakażenia waha się w szerokich granicach w zależności od klimatu, zwyczajów sanitarnożywieniowych i warunków socjoekonomicznych [5]. W Polsce odsetek seropozytywnych dorosłych wynosi ok. 60% [1]. Według badań przeprowadzonych w Łodzi w latach 2003-2006, wśród 4916 kobiet u 41,3% stwierdzono swoiste przeciwciała przeciwko T. gondii [5]. Pierwotniak po raz pierwszy został opisany przez Nicole i Manceaux u północnoafrykańskiego gryzonia Ctenodactylus gondii w 1908 r., pełny cykl życiowy został ustalony jednak dopiero w 1969 roku. Żywicielem ostatecznym są koty oraz niektóre kotowate (Felidae), natomiast żywicielem pośrednim wszystkie ptaki oraz ssaki (łącznie z człowiekiem). Główna droga zakażenia toksoplazmozą to spożycie surowego lub niedogotowanego mięsa zawierającego postacie bradyzoitów w cystach lub tachyzoitów w pseudocystach. Wrotami inwazji jest wówczas jama ustna (zakażenie per os). Zarażenie jest ponadto możliwe poprzez spożycie pokarmu zanieczyszczonego kałem, moczem lub innymi wydalinami zwierząt chorych. W takim wypadku do organizmu dostają się postacie sporozoitów w sporocystach. ZDROWIE I DOBROSTAN 3/2014 Dobrostan i rodzina Uwalnianie postaci inwazyjnych następuje prawdopodobnie w jelicie cienkim, gdzie pasożyt przedostaje się do komórek żernych siateczki lub śródbłonka i monocytów, a następnie przenosi się do węzłów chłonnych, mięśni poprzecznie prążkowanych oraz gładkich, mięśnia sercowego, ośrodkowego układu nerwowego, rdzenia kręgowego, gałki ocznej i innych narządów [2]. Poza drogą pokarmową do zarażenia może dojść również przez łożysko – taka droga transmisji dotyczy płodów zarażonych podczas czynnej pierwotnej inwazji w trakcie ciąży (droga wertykalna). W literaturze opisano również sporadyczne przypadki zarażeń poprzez transfuzję krwi, bądź tez przeszczep narządów od dawców seropozytywnych do seronegatywnych [3]. Tabela I Zalecenia dotyczące strategii zapobiegania toksoplazmozie [1], [2] Zalecenia dotyczące strategii zapobiegania toksoplazmozie Należy unikać spożywania surowego, niedogotowanego mięsa Po kontakcie z surowym mięsem należy umyć detergentem bardzo dokładnie wszystkie naczynia, które miały z nim kontakt Do wszelkich prac ogrodowych należy pamiętać o zakładaniu gumowych rękawic ochronnych Owoce i warzywa należy dokładnie umyć, oczyścić i obrać przed spożyciem Jeśli w domu jest kot, należy unikać sprzątania kuwety, lub wykonywać tę czynność w gumowych rękawicach, kot powinien być trzymany w domu i nie karmiony surowym mięsem Należy chronić żywność przed owadami • • • • • • W obrębie jednego gatunku T. gondii występuje polimorfizm DNA. Wytwarzanie przez pierwotniaka różnych izoenzymów pozwala na wyróżnienie trzech różnych szczepów charakteryzujących się inną zjadliwością. Szczepy I i II są patogenne dla ludzi i mogą powodować zakażenia wrodzone, przy czym szczep II jest najczęściej izolowany u ludzi chorych na AIDS. Szczep III jest natomiast patogenny głównie dla zwierząt. Tabela II Objawy kliniczne w zależności od okresu zarażenia kobiety pasożytem T. gondii [3], [9] Objawy kliniczne w zależności od okresu zarażenia kobiety pasożytem T. gondii Trymestr Procent zarażonych Objawy kliniczne ciąży noworodków I 17 Poronienie, poród przedwczesny Zwapnienia śródczaszkowe, niedorozwój umysłowy, II 25 uszkodzenia gałki ocznej III 65 Postać lekka, w 85% bezobjawowa Na obraz kliniczny toksoplazmozy składa się kilka czynników do których należą między innymi sprawność układu immunologicznego gospodarza, droga zarażenia, intensywność inwazji, zjadliwość szczepów oraz zdolność do regeneracji zainfekowanej tkanki [4]. U człowieka ze sprawnie funkcjonującym układem odpornościo20 Dariusz Lautenbach, Blanka Malczewska, Krzysztof Preis, Lucyna Holec-Gąsior, Katarzyna Kryniewska, Karolina Kozubowska, Karolina Rachoń Dobrostan ciężarnych i noworodków leczonych z powodu toksoplazmozy w ciąży wym, toksoplazmoza przebiega najczęściej bezobjawowo. Jedynie u kilku do kilkunastu procent przypadków można zaobserwować objawy kliniczna takie jak: powiększenie węzłów chłonnych, objawy grypopodobne, czy wysypka skórna występujące po 5-18 dniowej inkubacji. W piśmiennictwie można znaleźć również doniesienia dotyczące zapalenia opon mózgowo – rdzeniowych u ciężarnych spowodowane pierwotnym zakażeniem T. gondii [2]. Toksoplazmoza może mieć jednak bardzo ciężki przebieg u płodów. Obraz kliniczny zależy w dużym stopniu od okresu zarażenia płodu podczas ciąży [3]. Ryzyko transmisji dopłodowej wzrasta w zależności od okresu ciąży, w którym doszło do serokonwersji. Natomiast odsetek płodów ze stwierdzonymi objawami toksoplazmozy wrodzonej maleje wraz ze wzrostem wieku ciążowego [2]. Udowodniono, iż zakażenie kobiety w okresie prekoncepcyjnym nie stanowi zagrożenia dla płodu. Bardzo ważnym czynnikiem jest, więc stwierdzenie kiedy nastąpiło zakażenie ciężarnej. Tabela III . Ryzyko zarażenia płodu w zależności od wieku ciążowego, w którym nastąpiła serokonwersja [3] Ryzyko zarażenia płodu w zależności od wieku ciążowego, w którym nastąpiła serokonwersja Czas trwania Ryzyko Ryzyko rozwoju ciąży akażenia płodu objawów klinicznych 12 6 75 16 15 55 20 18 40 24 30 33 28 45 21 32 60 18 36 70 15 40 80 12 Podstawą współczesnej diagnostyki toksoplazmozy są badania serologiczne, które polegają na wykryciu w surowicy lub płynach ustrojowych osób zarażonych pasożytem specyficznych przeciwciał anty – T. gondii klasy IgG, IgM, a także w niektórych przypadkach IgA [3]. Podstawową rolę w obronie przed zarażeniem T. gondii odgrywa odpowiedź komórkowa. Tym niemniej jednak ocena odpowiedzi humoralnej odgrywa główną rolę diagnostyczną [1]. Immunoglobuliny pojawiają się w następującej kolejności IgM, IgE, IgA oraz IgG. Jako pierwsze w odpowiedzi na inwazję pasożyta pojawiają się przeciwciała klasy IgM. Osiągają one najwyższy poziom w pierwszych tygodniach po zarażeniu, po czym ich liczba maleje (utrzymują się przez około 4-6 miesięcy). Z tego powodu przeciwciała tej klasy uznawane są za wskaźnik początku choroby. Przeciwciała klasy IgA charakteryzują się podobną dynamiką, co przeciwciała klasy IgM, jednak mogą utrzymywać się w organizmie nawet przez 9 miesięcy. Najsilniejszą odpowiedź na zakażenia wykazują immunoglobuliny IgG, które pojawiają się w organizmie jako ostatnie. Między 2, a 3 miesiącem przeciwciała te osiągają najwyższy poziom, który utrzymuje się przez kilka 21 ZDROWIE I DOBROSTAN 3/2014 Dobrostan i rodzina miesięcy, po czym w ciągu dwóch lat stopniowo się obniża. W niskich mianach obecne są do końca życia [3]. Tabela IV Przydatność badań laboratoryjnych podczas rozpoznawania toksoplazmozy u matek i noworodków [1] Klasa przeciwciał swoistych IgG Metody pośrednie IgG awidność IgM IgA Metody bezpośrednie PCR Kobiety ciężarne Noworodek (-) identyfikuje kobietę z grupy ryzyka, konieczna profilaktyka i testy w kolejnych trymestrach (+) bez obecności IgM – infekcja przewlekła bez ryzyka dla płodu (+) przeciwciała matczyne mogą być obecne do 12 miesiąca życia, immunoblotting IgG różnicuje przeciwciała matczyne i własne, obecność >12 miesiąca rozpoznanie Wysoka – wyklucza infekcję nabytą w ciągu ostatnich 3-4 miesięcy, niska – może utrzymywać się miesiącami, niediagnostyczna (+) mogą utrzymywać się bardzo długo, same nie są wyznacznikiem pierwotnego zarażenia (-) wykluczają infekcję u kobiety ciężarnej w I i II trymestrze ciąży (+) mogą utrzymywać się bardzo długo (+) z płynu owodniowego potwierdzają zarażenie płodu (-) nie wyklucza Rosnąca w czasie obserwacji dziecka może przemawiać za rozpoznaniem (+) z krwi obwodowej potwierdzają rozpoznanie (-) nie wykluczają rozpoznania (+) z krwi obwodowej potwierdzają rozpoznanie (+) z krwi, moczu, płynu mózgowo – rdzeniowego potwierdza rozpoznanie MATERIAŁ I METODA Badanie, objęto 39 pacjentek hospitalizowanych w Klinice Położnictwa Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego w latach 2009 – 2011. Analizie retrospektywnej poddano dokumentację medyczną badanej grupy. Każda z kobiet w trakcie hospitalizacji przeszła amniopunkcję diagnostyczną celem analizy DNA toskoplazmozy metodą PCR, ponadto wykonane zostały badania serologiczne, morfologia krwi obwodowej oraz USG. Wszystkie pacjentki zostały zaproszone na wizytę kontrolną, która odbyła się w 2013 r. W jej trakcie oceniona został poporodowa dokumentacja medyczna kobiet oraz ich dzieci, ze szczególnym uwzględnieniem wyników badań serologicznych i konsultacji okulistycznych oraz dokonana została ocena rozwoju umysłowego i fizycznego dzieci narażonych w życiu płodowym na toksoplazmozę. 22 Dariusz Lautenbach, Blanka Malczewska, Krzysztof Preis, Lucyna Holec-Gąsior, Katarzyna Kryniewska, Karolina Kozubowska, Karolina Rachoń Dobrostan ciężarnych i noworodków leczonych z powodu toksoplazmozy w ciąży Obliczenia wykonano w programie Excel stosując odpowiednie funkcje arkuszowe z grupy funkcji statystycznych. Wykres I Struktura zamieszkania badanych ciężarnych WYNIKI Średni wiek pacjentek poddanych badaniu wyniósł 27.9 lat. 29,1% pacjentek pochodziło z miast powyżej 100 tys. mieszkańców, 25% z miast od 30 do 100 tys. mieszkańców, 4,2% z miast poniżej 30 tys. mieszkańców, natomiast 41,7% badanych mieszkało na wsi. U wszystkich pacjentek w trakcie trwania ciąży oznaczono poziom immunoglobulin odpornościowych, a otrzymane wyniki wskazywały na zakażenie pierwotniakiem T. gondii. Średnio ciężarne trafiały do ośrodka w 17 tygodniu ciąży. Rozpoznanie i leczenie w każdym przypadku zostało wdrażane wcześniej w lecznictwie ambulatoryjnym przez lekarz prowadzących ciążę, a choroba przebiegała bezobjawowo. Kobiety w trakcie hospitalizacji otrzymywały preparat Rovamycin (Spiramycyna) celem zapobieżenia przeniesienia zakażenia na płód. Wszystkie ciężarne miały również pobrany płyn owodniowy celem oznaczenia DNA toksoplazmy metodą PCR. Wszystkie otrzymane wyniki były ujemne. Każda pacjentka miała ponadto wykonane badanie USG, w którym w ani jednym przypadku nie stwierdzono nieprawidłowości. Wśród przebadanych ciężarnych odnotowano jeden przypadek ciąży bliźniaczej, co stanowiło 2,6%. Nie zanotowano wewnątrzmacicznego obumarcia płodu. Każde z dzieci osiągnęło masę urodzeniową odpowiednią do tygodnia w którym nastąpił poród. Średnia waga urodzeniowa noworodków matek zakażonych toksoplazmozą wyniosła 3517,3 g. 93,3% noworodków osiągnęło prawidłową masę urodzeniową 23 ZDROWIE I DOBROSTAN 3/2014 Dobrostan i rodzina (2500-4000 g.), 6,7% dzieci ważyło ponad 4000 g., nie odnotowano ani jednego przypadku hipotrofii. Stosunek płci męskiej do żeńskiej wyniósł 1,33:1. Po porodzie nie stwierdzono u dzieci żadnych nieprawidłowości. Wszystkim nowo narodzonym pobrano krew do badań laboratoryjnych, celem oznaczenie poziomu immunoglobulin odpornościowych. Nie stwierdzono zakażenia toksoplazmozą w ani jednym wypadku. Przy wypisie położnice otrzymały zalecenie ponownego oznaczenia stężenia IgM oraz IgG oraz zgłoszenia się z dziećmi na konsultację okulistyczną w warunkach ambulatoryjnych. U dzieci kobiet, które zastosowały się do zaleceń, badania laboratoryjne potwierdziły brak zakażenia pierwotniakiem. Nie wykryto również powikłań okulistycznych. Żadna z matek nie zgłaszała opóźnienia w rozwoju umysłowym, bądź też fizycznym swojego dziecka. DYSKUSJA Zakażenie toksoplazmozą jest zakażeniem, któremu można skutecznie zapobiegać, przestrzegając przez ciężarne nawyków higienicznych oraz dietetycznych. Jeśli jednak już doszło do zakażenia niezwykle istotna jest jak najszybsza identyfikacja serologiczna, aby zapobiec niekorzystnym następstwom dla płodu [6]. W 2010 r. w Instytucie Medycyny Pracy im. J. Nofera w Łodzi zostało wykonane badanie kwestionariuszowe obejmujące 310 osób wśród których pokaźną grupę stanowili Położnicy i Ginekolodzy, Położne oraz kobiety ciężarne. Ankieta dotyczyła stanu wiedzy na temat zakażenia toksoplazmozą w trakcie ciąży. Badanie ukazało, że w żadnej z wyżej wymienionych grup stan wiedzy na temat pierwotniaka nie jest dostateczny. Ważnym elementem jest więc większy nacisk na propagowanie profilaktyki pierwotnej oraz wprowadzenie kursów doskonalących dla personelu medycznego [5]. W Polsce obecnie nie prowadzi się badań przesiewowych u kobiet w czasie ciąży w kierunku zarażenia T. gondii. Testy serologiczne są jedynie zalecane w kolejnych trymestrach ciąży. Według rozporządzenia ministra zdrowia z dnia 23 września 2010 r. w sprawie standardów postępowania oraz procedur medycznych przy udzieleniu świadczeń zdrowotnych z zakresu opieki okołoporodowej sprawowanej nad kobietą w okresie fizjologicznej ciąży, fizjologicznego porodu, połogu oraz opieki nad noworodkiem, diagnostyka serologiczna w kierunku zakażenia toksoplazmozą powinna być przeprowadzona do. 10 tygodnia ciąży [7]. Wykonanie tego badania jest szczególnie istotne z uwagi na fakt, iż zakażenie toksoplazmozą jest szczególnie niebezpieczne dla kobiet ciężarnych. Po pierwsze należy potwierdzić lub wykluczyć zakażenia pasożytem. Jeżeli zakażenie zostanie wykluczone, powinnością lekarza jest poinformowanie ciężarnej o konieczności ponownych badań z częstotliwością co ok. 3 miesiące oraz pouczenie pacjentki o przestrzeganiu zaleceń higienicznych oraz dietetycznych. Jeśli natomiast zostanie ono potwierdzone, trzeba koniecznie precyzyjnie określić w jakiej fazie choroby znajduje się pacjentka. Przyjmuje się, że kobiety ciężarne zainfekowane toksoplazmozą przed ciążą i posiadające przeciwciała odpornościowe klasy IgG w mianie nie wyższym niż 300 IU/ml są zdolne do obrony płodu przez zakażeniem pierwotniakiem [3]. Jeżeli badania 24 Dariusz Lautenbach, Blanka Malczewska, Krzysztof Preis, Lucyna Holec-Gąsior, Katarzyna Kryniewska, Karolina Kozubowska, Karolina Rachoń Dobrostan ciężarnych i noworodków leczonych z powodu toksoplazmozy w ciąży wykażą toksoplazmozę wczesną należy jak najszybciej rozpocząć leczenie farmakologiczne. Lekiem pierwszego wyboru w leczeniu toksoplazmozy ciężarnych jest spiramycyna (Rovamycine) antybiotyk z grupy makrolidów. Stosuje się ją od momentu rozpoznania zakażenia T. gondii, aż do rozwiązania. Lek ten wykazuje duże powinowactwo z tkankami łożyska, osiągając w nim do pięciu razy większe stężenie niż w surowicy krwi i może być stosowany w ciąży w przypadku zdecydowanej konieczności [10]. Przy stosowaniu preparatu należy pamiętać, iż może być on przyczyną objawów niepożądanych szczególnie ze strony przewodu pokarmowego i skóry. Obraz kliniczny wrodzonej toksoplazmozy jest bardzo zróżnicowany. Najczęstszym typem inwazji jest inwazja bezobjawowa. Znacznie rzadziej występuje Triada Sabina – Pinkertona (wodogłowie lub małogłowie, zapalenie siatkówki i naczyniówki, zwapnienia śródmózgowe), opóźnienie rozwoju umysłowego i fizycznego dziecka. Wśród innych objawów wymienić można małopłytkowość, hipotrofię oraz powiększenie wątroby i śledziony [2]. Wieloośrodkowe badanie kliniczne przeprowadzone w poradniach S szpitali Uniwersyteckich we Francji, Belgii, Danii i Finlandii wykazało, iż 10% noworodków matek leczonych Spiramycyną miało następstwa toksoplazmozy wrodzonej [6]. Podobne wyniki zamieszczone są również w podręczniku „Położnictwo i Ginekologia” pod redakcją Grzegorza H. Bręborowicza..Według literatury u matek nieleczonych z powodu toksoplazmozy odsetek ten wynosił 28%. W badaniu przeprowadzonym przez nasz ośrodek nie odnotowaliśmy natomiast ani jednego takiego przypadku, co pozostaje w sprzeczności z dostępną literaturą. Prawdopodobnie ma to związek z dość szybkim postawieniem rozpoznania i wdrożeniem leczenia u kobiet poddanych przez nas badaniu. WNIOSKI Leczenie Spiromycyną znacząco wpływa na spadek występowania toksoplazmozy wrodzonej u dzieci matek seropozytywnych. Badania serologiczne w kierunku toksoplazmozy powinny być przeprowadzone jak najszybciej po rozpoznaniu ciąży. Niezwykle istotnym czynnikiem wpływającym na zmniejszenie częstości występowania toksoplazmozy wrodzonej jest jak najszybsze rozpoczęcie leczenia po postawieniu odpowiedniej diagnozy. Należy dołożyć wszelkich starań, aby zarówno personel medyczny, jak i kobiety ciężarne miały świadomość zagrożeń z jakimi wiąże się zakażenie pierwotniakiem T. gondii. PIŚMIENNICTWO 1. Bręborowicz H. G.: Położnictwo i Ginekologia tom I. Wydawnictwo lekarskie PZWL, wydanie I. [2] 25 ZDROWIE I DOBROSTAN 3/2014 Dobrostan i rodzina 2. Charakterystyka produktu leczniczego: Rovamycine; Ministerstwo zdrowia, Departament Polityki lekowej i farmacji. [10] 3. Cozon G. J. I wsp.: Estimation of avidity of immunoglobulin G for routine diagnosis of chronic Toxoplasma gondii infection in pregnant women. Eur. J. Clin. Microbiol. Infect. Dis. 1998; 17: 32-26. [9] 4. Foulon W.: Wpływ leczenia toksoplazmozy w czasie ciąży na ryzyko zarażenia płodu oraz występowania skutków wrodzonej toksoplazmozy w wieku 12 miesięcy – wieloośrodkowe badanie kliniczne. Medycyna Praktyczna [6] 5. Holec – Gąsior L.: Antygeny rekombinantowe Toxoplasma gondii jako narzędzie w diagnistyce toksoplazmozy, Gdańsk 2007 r. Rozprawa Doktorska Wydział Chemiczny [4] 6. Holec – Gąsior L.: Badanie epidemiologiczne populacji kobiet gminy Przodkowo w kierunku toksoplazmozy. Przegląd epidemiologiczny 2009; 63: 311 – 316. [8] 7. Holec – Gąsior L. I wsp. - Prawidłowe rozpoznanie toksoplazmozy u kobiet ciężarnych – ważność badań diagnostycznych oraz nowe możliwości. Forum Medycyny Rodzinnej 2010, tom 4, nr 4, 255-262 [3] 8. Niezgoda A., Dobrzańska A.: Toksoplazmoza wrodzona – rozpoznawanie i leczenie. Przewodnik lekarza 44 [1] 9. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 września 2010 r. w sprawie standardów postępowania oraz procedur medycznych przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych z zakresu opieki okołoporodowej sprawowanej nad kobietą w okresie fizjologicznej ciąży, fizjologicznego porodu, połogu oraz opieki nad noworodkiem. Dziennik Ustaw nr 187. [7] 10. Ziemba J. I wsp.: Ocena stanu wiedzy dotyczącej toksoplazmozy wśród ciężarnych, położnych, studentów medycyny i lekarzy położników. Medycyna pracy 2010; 61(3): 271-276. [5] STRESZCZENIE Według szacunków WHO około 1/3 populacji świata jest zakażona pierwotniakiem T. gondii. W przypadku osób zdrowych z prawidłowo funkcjonującym układem odpornościowym infekcja przebiega zazwyczaj bezobjawowo. Toksoplazmoza stanowi, jednak poważne zagrożenie dla kobiet ciężarnych, gdyż znacząco zwiększa ryzyko poronienia lub wystąpienia wad wrodzonych u dziecka. Badania przeprowadzone na dużej populacji kobiet w Polsce pokazują, iż problem ten może dotyczyć nawet 41% przyszłych matek. W niniejszej pracy analizie poddano przebieg ciąży oraz porodu nosicielek toksoplazmozy poddanych leczeniu przeciwpierwotniakowym oraz losy ich dzieci. Badania prowadzone były w Klinice Położnictwa Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego w latach 2009-2011. Praca wykazuje, iż wczesne rozpoczęcie leczenia znacząco wpływa na spadek występowania toksoplazmozy wrodzonej. 26 Dariusz Lautenbach, Blanka Malczewska, Krzysztof Preis, Lucyna Holec-Gąsior, Katarzyna Kryniewska, Karolina Kozubowska, Karolina Rachoń Dobrostan ciężarnych i noworodków leczonych z powodu toksoplazmozy w ciąży ABSTRACT According to World Health Organization 1/3 of world population is infected by T. gondii. For patients with well-functioning immune system infection is asymptomatic. Toxoplasmosis is real danger for pregnant women because significantly increase a risk of miscarriage or congenital defects. A study of a large population of women in Poland show that this problem can affect even 41% of expectant mothers. In this article we analyzed pregnancy and childbirth future mothers infected by T. gondii and treated antiprotozoal. The research was conducted at the Department of Obstetrics, Medical University of Gdansk in 2009-2011. The work shows that early treatment significantly decrease a chance of congenital toxoplasmosis. Artykuł zawiera 20332 znaki ze spacjami (19422 znaki ze spacjami + 68.3cm2 grafiki) 27