Panel Ekspertów „DZIEDZICTWO” LASY I GOSPODARKA LEŚNA W

Panel Ekspertów „DZIEDZICTWO”
LASY I GOSPODARKA LEŚNA W KULTURZE I DZIEDZICTWIE NARODOWYM
Termin: 10-11 kwietnia 2014 r.
GŁÓWNE ROLE LEŚNIKÓW
Dr inż. Jarosław KRAWCZYK, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Białymstoku
Przedstawiony materiał, to mały fragment historii polskiej kinematografii. Czytelnik
może zinterpretować ją sobie sam, każdy ma bowiem własną, intymną historię kina. Fenomen
tej sztuki polega właśnie na tym, że nawet gdy siedzimy razem przed ekranem, to i tak każdy
z nas ogląda inny film.
Leśnicy w głównych rolach występowali nieraz. Scenariusze pisały im fabuły przede
wszystkim społeczne, często dramatyczne, czasami komediowe. W filmach, jak na bohaterów
przystało, leśnicy pozostawili swój niezatarty ślad zapisany na celuloidowej taśmie.
Współczesny widz przyzwyczajony jest do ról lekarzy, policjantów, prawników.
Przypominając filmowy tytuł „Pół żartem pół serio” można powiedzieć, że z oglądanych
seriali nabył wiedzę o realiach tych zawodów i sam mógłby wykonywać profesję graną przez
aktorów.
W ostatniej dekadzie również role leśników zaczęły pojawiać się w serialach
telewizyjnych, przez co „obraz leśnika” stał się przybliżony i bardziej powszechny. Nie
zawsze jednak z korzyścią dla prawdy. Zdarzają się bowiem produkcje filmowe, w których
wizerunek leśnika jest efektem wizji artystycznej reżysera czy producenta, co w efekcie
przynosi stereotypy. Z drugiej strony przywilejem twórców jest to, ze każdy z nich tworzy
filmy z właściwą sobie interpretacją.
W Polsce po 1945 roku nakręcono filmy fabularne w których scenarzyści napisali rolę
leśnika. Spośród wyszukanych 32 filmów, w pięciu głównymi rolami były postacie leśników.
Kilka w których odgrywali oni drugoplanowe albo istotne dla fabuły role, oraz kilkanaście
filmów gdzie postać leśnika pojawiała się na chwilę w epizodach. W większości są to czarnobiałe filmy kinowe i telewizyjne oraz kilka studenckich etiud z łódzkiej „Filmówki”.
Pierwowzór leśnika najczęściej występujący w filmach, stworzył pewien stereotyp. Aktorzy
charakterystyczni, budując rolę opierają się na pewnych obiegowych opiniach odnoszących
się do danego rodzaju postaci. Zdarza się, że aktor staje się odtwórcą ról przedstawiających
określone typy ludzkie. Wypracowuje sobie rozpoznawalne emploi czyli role, które stały się
jego zawodową specjalnością. Wśród taki „specjalistycznych” aktorów najczęściej bawią nas:
amanci, groźnie wyglądające „typy spod ciemnej gwiazdy”, gangsterzy dystyngowani
dyplomaci, świetnie prezentujący się w mundurach wojskowi i zawsze śmieszni komicy. Czy
można zatem wyspecjalizować się w rolach leśników?
Na pewno tak.
Filmowy leśnik musi być koniecznie z wąsami. Bardzo często chodzi w czapce. Ma
strzelbę. Jest dojrzałym, w sile wieku mężczyzną. Nie zawsze schludnym, ale wiadomo –
pracuje w lesie, gdzie nie łatwo jest utrzymać czyste ubranie.
To czapka jest tym rekwizytem najbardziej oddającym wizerunek leśnika. W filmach
pojawia się ona najczęściej, jest jakby dowodem, że przed nami stoi leśnik. Zimą w czapce
letniej nie futrzanej, chodzili tacy aktorzy jak Gustaw Lutkiewicz, Bogusław Linda, czy
Roman Dębski. Natomiast Ryszard Kotys i Janusz Bukowski chodzili w zimowych czapkach.
Aktor Janusz Kłosiński grający role leśnika w epizodycznej roli w filmie „Bezkresne łąki”
chodzi w czapce, ale… z nagim torsem, choć oczywiście w ręku trzyma leśny mundur. No i
oczywiście dystynkcje. Te zawsze muszą pojawić się w każdym filmie. Wtedy już widz wie
na pewno: mamy do czynienia z leśnikiem.
Aktorem najczęściej grającym rolę leśnika był Gustaw Lutkiewicz (4 role!),
Franciszek Pieczka (2 role), czy Roman Dębski (3 role – najprawdopodobniej był to
zawodowy leśnik) i Czesław Lasota (2 role).
Wąsaty leśnik Gustaw Lutkiewicz zawsze chodzi w czapce. Nakłada zielony płaszcz i
ma koszule mundurową. Wszystko jedno czy gra u Sylwestra Szyszki („Obcy w lesie”),
Jerzego Gruzy („Czterdziestolatek” – odcinek 20), Zbigniewa Kuźmińskiego („Ile jest życia”)
czy u Andrzeja Barszczyńskiego („Tajemnica puszczy”), zawsze jest typowym leśnikiem
wyglądającym jak pracownik nadleśnictwa.
2
Leśnikiem był też Bogusław Linda w serialu „Punkt widzenia”, w którym z
powodzeniem wcielił się w postać leśnika z miasta, dwa lata mieszkającego w leśniczówce na
Mazurach. Był to jednak człowiek – nie stamtąd, chcący zmienić miejscowe obyczaje. Nie
pasował pod żadnym względem do społeczności wiejskiej. Nie umiał, tak jak filmowy
nadleśniczy, wsiąknąć w terenowe zależności. Czuć było od początku, że jego bohater jest
tam tylko na chwilę i zgodnie ze swoim punktem widzenia - wykonuje pracę. To właśnie
jedynie w tym serialu pokazano dokładnie jak praca w lesie wyglądała. Jakie były kłopoty z
częściami do maszyn, trudne sytuacje organizacyjne i problemy z alkoholem w konfrontacji z
robotnikami.
Ciekawą postać odgrywa Jan Świderski w filmie: „Troje i las”, który – tak bym to ujął
- występuje jako: „ładny gajowy” chodzący do lasu w galowym mundurze (zawsze czystym),
czapce i … czarnym płaszczu skórzanym na nocną służbę do lasu. Czyżby w ten sposób
reżyser widział postać leśnika na początku lat sześćdziesiątych?
Dzisiejsi aktorzy grający role w serialach telewizyjnych nie są już takimi
prawdziwymi leśnikami. Wyglądają podobnie jak ludzie z otoczenia, różni ich tylko zielony
sweter z napisem Służba leśna, czapka i to jest właściwie wszystko co możemy powiedzieć o
współczesnym leśniku z takich seriali jak „Więzy krwi”, „Blondynka”, „Życie nad
rozlewiskiem”, „Na dobre i na złe”. Widzowie z tych filmów mogą zobaczyć, że leśnik jest
przede wszystkim obrońcą zwierzyny, zwalczającym kłusowników.
Ostatni film fabularny z leśnikiem, w jednej z ról epizodycznych, został nakręcony w
roku 2013 i była to „Syberiada polska” (reż. Janusz Zaorski).
Filmy fabularne z głównymi rolami leśników
„Troje i las”
Film fabularny
Rok produkcji: 1962
Premiera: 1963. 01. 18
Gatunek: Film psychologiczny
Dane techniczne: Czarno-biały. 2457 m. 80 min.
Reżyseria: Stanisław Wohl
Scenariusz: Andrzej Szczypiorski
Zdjęcia: Antoni Wójtowicz
3
Jest to kameralna (główne postacie gra troje aktorów) opowieść o tragedii człowieka,
którego całe dotychczasowe uczciwe życie rujnuje jeden błąd.
Trudny był do współżycia gajowy Romczak grany przez Jana Świderskiego. Nie
potrafił odwzajemnić miłości młodszej żony, która jak wyraźnie widać w tej historii naprawdę
go kochała. Nie na darmo jedna z recenzji w prasie filmowej miała tytuł: „Daremna ofiara
Hanki leśniczanki”. Daremna, bo trudno sobie wyobrazić dalsze życia tego małżeństwa i
dalszych lat pracy gajowego.
Pod koniec fabuły okazało się, że leśnik
- nie mogąc udźwignąć popełnionego
wykroczenia - odrzucił zasady służbowe i moralne, gdyż nie sprzeciwił się zdradzie żony i
darował złodziejom kradzież drzewa.
Zarysowana w pierwszej części filmu postać gajowego Romczaka pokazuje go jako
leśnika o nieskazitelnej opinii, który mówił do żony: Jestem tu po to żeby lasu pilnować i
pilnuję.
Hanka odpowiedziała: Ty lubisz kiedy się ciebie ludzie boją. Lubisz być mocny.
Nie mocny ale sprawiedliwy - rzekł Romczak.
Romczak był profesjonalnym leśnikiem. Bez wahania i pobłażania, karał złapanych na
gorącym uczynku złodziei drewna. Później zdarzyło się że postąpił niezgodnie ze swymi
zasadami i wbrew przepisom łowieckim. W pewnym sensie niechcący zabił sarnę. Romczak
dostrzegł ją w lesie, a że zawsze chodził z dubeltówką, wycelował do zwierzyny. Kamera
pokazuje, jak prowadzi sarnę na muszce, mierzy, przymyka oko, celuje. Nagle zamyka oczy,
lekko opuszcza broń i … pada strzał. Wyraźnie widać, że gajowy w ostatniej chwili
zrezygnował z trafienia, ale pociągnął za spust. Reżyser wyjaśniał w opisie filmu, że gajowy podświadomie - chciał w ten sposób potwierdzić własną doskonałość strzelecką i udowodnić
młodszej żonie, w której miłość nie wierzył, że stać go na męskie działanie.
Przypadkowym świadkiem zastrzelenia sarny był Maniek - miejscowy wiejski
chłopak, grany przez Bogusława Sochnackiego. Do chwili ustrzelenia sarny gajowy był dla
niego wzorem uczciwego człowieka – prawdziwego mężczyzny. Po tym zdarzeniu młody
człowiek zaczyna szantażować gajowego, a także jego żonę. Wyrachowanie chłopaka
doprowadza leśnika do załamania psychicznego. Gajowy, chcąc ratować swoją zawodową
pozycję, opinię i małżeństwo, ugina się przed szantażem prześladowcy. W efekcie traci wiarę
w siebie, szacunek otoczenia, miłość i wierność żony.
Żonę leśnika zagrała Anna Ciepielewska. To właściwie jedyna naprawdę nieskazitelna
postać w tym psychologicznym dramacie, która przez dwóch słabych mężczyzn została
doprowadzona do moralnego upadku. Nie bądź taki strasznie mocny, bo ja już nie dam rady –
4
powiedziała w którymś momencie do męża, gdy jeszcze nie było za późno na „szczęśliwe
zakończenie”. Ale gajowy jej nie posłuchał.
Reżyser Stanisław Wohl w wywiadzie prasowym w taki sposób opisywał własne
dzieło: „...Podstawowym problemem filmu jest problem moralny, problem błędu
popełnionego przez człowieka o jakimś niesłychanie surowym stosunku do swoich
podwładnych, do otaczających go ludzi… Podstawową sprawą życia osobistego bohatera jest
miłość do żony, młodszej od niego o wiele lat. Miłość w którą nie bardzo sam wierzy mając
kompleks starości, zresztą nie uzasadniony żadnymi obiektywnymi przyczynami… sprawa
która rozgrywa się miedzy gajowym, jego żoną i młodym człowiekiem z sąsiedniej wsi da się
jakoś uogólnić. Nie chodzi tu o konkretną sytuację, która wiąże się z realiami lasu i pracą
gajowego. Można pod nią podstawić rozmaite inne sytuacje. Warto może jednak podkreślić, iż
na tle przyrody, lasu i pewnego odosobnienia bohatera filmu – konflikty grają ostrzej,
postawy moralne są bardziej sprawdzalne, wyraźniej się rysują na tle pustki, osamotnienia,
oddalenia od rojnych środowisk…”
Film „Troje i las” przedstawia fragment osobistej historii leśnika. Nie ma w nim zbyt
wielu odniesień do zawodowej pracy. Tylko w dwóch scenach filmu gajowy Romczak
natknął się w lesie na złodziei drewna. W tej drugiej, która nie przynosi chwały etosowi
leśnika - po prostu darował im karę. Gajowy przestrzega przepisów przeciwpożarowych.
Wprawdzie pali papierosy w lesie, ale niedopałki wkłada do skórzanej torby. Ostro zwraca
uwagę Mańkowi, gdy ten wyrzuca niedopałek na ściółkę
Twórcy filmu patrząc przez pryzmat stereotypu leśnika, pokazali gajowego
chodzącego po lesie w wyjściowym mundurze, z krawatem, w oficerkach i z dubeltówką. Na
czas nocnej służby gajowy zakłada czarny skórzany płaszcz (sic!)
Film „Troje i las”, to pierwszy powojenny obraz opisujący nie tyle pracę, co życie
leśnika, jednak z pewnym niedosytem realiów ówczesnej pracy.
Miało to swój zamysł
ponieważ jak powiedział reżyser – nie o gajowego w tym filmie chodziło. Każdy może znaleźć
się w takiej sytuacji, a on stworzył po prostu moralitet.
5
„Obcy w lesie”
Film fabularny - telewizyjny
Rok produkcji: 1971
Premiera: 1972. 03. 22
Dane techniczne: Czarno-biały. 53 min.
Reżyseria: Sylwester Szyszko
Scenariusz: Bogusław Reychert, Sylwester Szyszko
Zdjęcia: Kazimierz Konrad
Akcja filmu toczy się gdzieś na kielecczyźnie. Bohater filmu gajowy Jan Kowalczyk,
w tej roli aktor Janusz Bukowski, jest nieprzejednanym wrogiem kłusowników. Pobity przez
nich trafia do szpitala, jednak po wyjściu stamtąd wraca do pracy. Chce dalej pracować w
swoim leśnictwie, mimo że przełożeni proponują mu przeniesienie do rodzinnych Kielc.
Gajowy Kowalczyk, to młody, pochodzący z miasta leśnik, który niedawno skończył szkołę.
Powrót ze szpitala nie należał do przyjemnych. Już w czasie jazdy autobusem PKS słyszał
docinki i kpiny na swój temat. Większość mieszkańców wioski, gdzie ma kwaterę, jest do
niego wrogo nastawiona i jawnie to demonstruje, jak na przykład w scenie przed sklepem.
A wiesz kogoś ty ruszył? Myślisz że jesteś takie wielkie ho ho ! Wcale nie jesteś takie ho ho w
tem lesie! Krzyczał do gajowego podpity chłop.
Inni są obojętni, niewielu jest mu życzliwych (jak na przykład sklepowa Basia, która
chyba mu się podoba i troskliwa gospodyni, u której mieszka).
Kłusownictwo wśród miejscowych ma długie tradycje. Było w tych lasach na wiele lat
przed tym, gdy zaczął w nich pracować kolejny gajowy.
Wie pan dobrze, że kłusownik według tutejszych pojęć, to tylko sprytny wolny myśliwy. Wie
pan o tym dobrze, co tu pieprzyć panie Janku – mówił do gajowego leśniczy.
Dlatego nie może on liczyć nawet na starszych kolegów leśników, z których
większość od dawna tu mieszka i nauczyła się „jakoś” żyć z miejscowymi. Wszyscy wiedzą,
że gajowego pobił najgroźniejszy w okolicy kłusownik Piela. Nie ma na to jednak żadnych
świadków. Jedynie przełożony gajowego (leśniczy inżynier) - w tej roli Gustaw Lutkiewicz stara się mu pomóc. Zarówno inżynierowi jak i gajowemu szczególnie zależy na utrzymaniu
chmary jeleni bytującej w miejscowej ostoi. Dwaj inni leśnicy nie są aż tak zdeterminowani w
tropieniu miejscowych kłusowników. A jeden z nich - leśniczy Kaleta, którego gra Ryszard
Pietruski – zdaje się nawet dawać do zrozumienia młodemu gajowemu, żeby się nie wychylał,
bo może źle skończyć.
6
Gajowy Kowalczyk ma jednak jasno określone zasady, których nie są w stanie złamać
groźby i „dobre rady”.
Pewnego wieczoru słyszy strzały. Domyśla się, że Piela znowu ustrzelił zwierzynę.
Gajowy wybiega z kwatery, powiadamia milicję, inżyniera i leśników. Zaczyna się tropienie
kłusownika. Leśnicy i milicjanci przeszukują las, brodzą w pokrytym krą strumieniu dokąd
doprowadził ich pies milicyjny. W końcu trafiają do chałupki stojącej pod lasem, w której
mieszka dwoje starych ludzi – rodziców Pieli. W chacie odnajdują tusze jelenia.
Przestraszona staruszka mówi, gdzie ukryta jest skóra i łeb. Leśnicy i milicjanci wracają do
strumienia i tam pod krą odnajdują resztę dowodów kłusownictwa. Gajowy Kowalczyk
spełnił swoje postanowienie i przeciwstawił się kłusownikowi. Leśnicy gratulują mu
nieustępliwej postawy. Inżynier obawiając się o jego życie zaprasza do przenocowania u
siebie, a gdy gajowy odmawia, przekazuje mu dubeltówkę. W ostatniej scenie filmu, wracając
na kwaterę gajowy spotyka w lesie uzbrojonego Pielę...
„Punkt widzenia”
Serial fabularny – telewizyjny 7 odcinków
Rok produkcji: 1980
Premiera: 1981. 05. 02
Gatunek: Film psychologiczny, Film obyczajowy
Dane techniczne: Barwny.
Reżyseria: Janusz Zaorski
Scenariusz: Andrzej Bonarski (odcinki: 1-5), Małgorzata Niezabitowska (odcinki: 7)
Zdjęcia: Janusz Kaliciński (odcinki: 1-3, 5, 7), Jacek Zygadło (odcinki: 4, 6)
Ten serial to opowieść o tym, jak ułożyły się losy grupy absolwentów w siedem lat po
opuszczeniu uczelni. Są wśród nich przyszli prawnicy, lekarze, leśnik, aktorka, muzyk i inni.
Padają deklaracje - kim będą za lat siedem - w roku 1980. Przez siedem odcinków
przedstawiane są ich historie. Są to normalne losy młodych ludzi z wyższym wykształceniem,
ale są to ludzie żyjący z refleksją. Z zastanawianiem się nad tym, co robią, co zrobili. To są
właśnie ich "punkty widzenia".
Bohater leśnik pojawia się w dwóch ostatnich odcinkach.
W szóstym odcinku Włodek przyjeżdża furmanką do leśniczówki. Jest sobota. W
zapuszczonej kuchni trwa obliczanie wynagrodzenia robotników leśnych, suto zakrapiane
alkoholem. W mundurach są strażnik leśny (grany przez Czesława Lasotę) i podleśniczy (w
7
tej roli Bogusław Sar). Jest też kilku pracowników leśnych-pilarzy. Na stole ustawiono
kilkanaście butelek. Podleśniczy wita Włodka i mówi, że spodziewali się go jutro. Strażnik
nalewa bimbru do szklanki, Włodek wypija, za chwilę podsuwają mu następną, ale on już nie
chce, wstaje i wychodzi na podwórko. Do kuchni wchodzi dwóch czy trzech pilarzy, ktoś
mówi: nowy leśniczy. Ktoś odpowiada: Może być i taki. Zobaczymy.
Cała leśniczówka wygląda na zaniedbaną. Pomieszczenia są brudne, z szafek w
kredensie powyrywane są drzwi, na górze pokój wygląda, jakby nikt tam nigdy nie mieszkał.
Z okien wystają deski, na podwórku leżą stare nieużywane sprzęty, obok w sadzie ule są
poprzewracane.
Włodek jedzie rowerem do nadleśnictwa. Mija go samochód terenowy – popularny
GAZ – w środku siedzi jego kolega ze studiów, który teraz jest zastępca dyrektora Okręgu
Leśnego w Olsztynie (gra go Piotr Grabowski). Kolega zatrzymuje się i serdecznie wita z
Włodkiem, zabiera go i razem jadą do Nadleśnictwa Trzciel.
Nie ma nadleśniczego. Dyrektor przedstawia Włodka, mówi że byli razem na studiach,
prosi o pomoc w przygotowaniu mu leśniczówki. Włodek zaczyna pracę jako leśniczy,
inaczej jednak patrzy na sprawy niż miejscowi.
W dalszych obrazach Włodek wymaga aby robotnicy nosili kaski i rękawice. Są
sceny, gdy prawie wykłóca się o te rzeczy z nadleśniczym. Znowu w leśniczówce przy
obliczaniu wynagrodzenia ma pretensje, że piją alkohol. Z podleśniczym i ze strażnikiem
rozmawia o kłusowniku.
Te sceny przetykane są historią Marii która dostała nowe mieszkanie w Warszawie.
Włodek w kolejnym odcinku ma scysję z nauczycielką o przygotowanie sadzonek, a
właściwie o ich brak, dla dzieci mających sadzić las na Święto Lasu: (nauczycielka: jak mógł
pan nie przygotować sadzonek od trzech tygodni. Włodek jak mam sadzonki przygotować?. Ja
nie mam więcej). W tym samym czasie robotnicy czekając na jego przyjazd grają w karty,
wygłupiają się, któryś z nich trzyma za plecami butelkę alkoholu. W innej scenie Włodek
pyta o odstrzał w okresie ochronnym wydany dla dyrektora z ministerstwa. Na naradzie w
nadleśnictwie dowiaduje się, że w jego leśnictwie muszą wyciąć drzewostan w sąsiedztwie
rezerwatu. Próbuje nie zgodzić się na to, ale nadleśniczy ma swoje zdanie. Włodek jedzie do
Olsztyna po cywilnemu. Spotyka się z zastępcą dyrektora i prosi go pomoc w zaprzestaniu
wycinki drzew z otuliny rezerwatu. Kolega skutecznie mu pomaga a las rośnie nadal.
Włodek spędził na Mazurach około półtora roku. W końcowych scenach serialu,
leśnik zrywa z nauczycielką i wraca do Warszawy, do Marii.
8
„Tate”
Film fabularny - telewizyjny
Rok produkcji: 1985
Premiera: 1986. 04. 09
Gatunek: Film wojenny
Dane techniczne: Barwny. 57 min.
Reżyseria: Jan Rutkiewicz
Scenariusz: Jan Rutkiewicz
Zdjęcia: Mieczysław Lewandowski
Akcja filmu toczy się zimą, w czasie okupacji niemieckiej, podczas II wojny
światowej. Głównym bohaterem filmu jest gajowy Małecki, w tej roli Ryszard Kotys,
pracujący w niemieckim urzędzie leśnym (na ramieniu ma opaskę z napisem Forstschutz).
Gajowy wiele razy słyszał w lesie serie karabinów, a potem zmuszony przez Niemców
grzebał ludzi w zbiorowej mogile. Leśnik mieszka z dala od ludzi, w położonej na uboczu
gajówce. Mimo pracy „u Niemców” rzetelnie wykonuje powierzone mu obowiązki. Gajowy
Małecki to burkliwy, mało sympatyczny człowiek, który wyznając zasadę, że jakiś porządek
musi być wytrwale ściga złodziei drewna i kłusowników, pilnuje tego porządku nawet w
czasie okupacji. Pewnego dnia znajduje w lesie zziębniętego, głodnego małego chłopca, który
uciekł z transportu Żydów prowadzonych przez żandarmów na rozstrzelanie. Leśnik –
chociaż niechętnie - postanawia zaopiekować się chłopcem i zabiera go do gajówki. Małecki
mieszka sam. Z dialogów wynika, że żona wyjechała na początku wojny do rodziny Jednak
obecność dziecka w gajówce powoduje, że coś zaczyna się kruszyć i pękać w duszy leśnika,
który okazuje się po prostu bardzo samotnym człowiekiem. Uratowany chłopiec zmienia się z
zaszczutego głodomora w dziecko, które umie się bawić i ufać. Zaczyna widzieć w leśnikuwybawicielu nowego ojca. Coraz bardziej przywiązany do chłopca gajowy wierzy w swej
prostodusznej naiwności, że „dobre papiery” staną się ochroną przed nieszczęściem. Uznanie
chłopca za syna przemienia, dotychczas zamkniętego w sobie leśnika, ale gubi go szacunek
dla porządku. Właściwie nie ukrywa już chłopca, lecz próbuje zalegalizować jego istnienie w
gminnym urzędzie, gdzie pracują kolaborujący z okupantem urzędnicy. Wyrabia mu
odpowiednie dokumenty stwierdzające, że mały jest jego pasierbem. Uczy go nowego imienia
- Szymek i nazwiska - Małecki, ale mimo to, pod koniec filmu tytułowe słowo „tate” padnie z
ust żydowskiego chłopca pieczętując tym samym wyrok losu. Wieczorem gestapowcy i
folksdojcz z poczty zjawią się w gajówce naocznie sprawdzić wyrobione papiery, które są
9
„prima sort” – jak mówi Małecki. Osaczony przez Niemców leśnik próbuje jeszcze walczyć.
Mimo bicia, do końca tłumaczy oprawcom rzeczywistość w którą sam uwierzył.
Zrezygnowany zakłada Szymkowi, buty by nie szedł na śmierć boso. W ostatniej scenie
widzimy obu, leśnika i dziecko, zmierzających wolno ku drewutni, gdzie pracowicie razem
układali pod ścianą polana na zimę. To będzie ich ściana śmierci
„Rykowisko”
Film fabularny
Rok produkcji: 1986
Premiera: 1987. 03. 20
Gatunek: Komedia, Film obyczajowy
Dane techniczne: Barwny. 2231 m. 78 min.
Reżyseria: Grzegorz Skurski
Scenariusz i dialogi: Andrzej Mularczyk
Zdjęcia: Przemysław Skwirczyński
W pierwszej scenie filmu z więzienia wychodzi Wiktor Szałaj, dawny leśniczy
zwolniony ze stanowiska i skazany za nadużywanie alkoholu i pędzenie bimbru (w tej roli
Roman Wilhelmi). Jedzie do leśniczówki Kosy, w której mieszka razem z żoną Basią (gra ją
Sławomira Łozińska). Do domu podwozi go kolejka wąskotorowa wioząca przez puszczę
dłużyce drewna. W tym czasie Ministerstwo Spraw Zagranicznych otrzymuje wiadomość, że
na negocjacje handlowe ma przybyć senator Caposta, Amerykanin polskiego pochodzenia
(gra go Bruno O`Ya). Warunkiem jego przyjazdu jest uzyskanie zgody na odstrzał
wspaniałego jelenia, zaś polowanie ma prowadzić Wiktor Szałaj. Następuje seria telefonów.
Wiceminister z MSZ zleca sprawę dyrektorowi departamentu, ten komunikuje się z
wojewodą, ów dzwoni do naczelnika gminy, który zasięga informacji na posterunku MO.
Milicjant zna Szałaja. „To element, bimbrownik, właśnie wyszedł z więzienia po kilkuletniej
odsiadce”. Wiktor Szałaj kiedyś był leśniczym, odwołanym ze stanowiska przez
nadleśniczego Siekierkę (rola Zbigniewa Buczkowskiego). Chorobliwie zazdrosny o młodszą
od siebie, atrakcyjną żonę, demoluje po powrocie do leśniczówki pasiekę. Pokłuty przez
pszczoły i rozwścieczony, odwiedza mieszkającego w niedalekiej osadzie, ojca - również
leśniczego (tę postać gra Franciszek Pieczka). Dwukrotnie strzela z dubeltówki, by się
wyładować. Natychmiast pojawia się wierny Jasio bimbrownik z butelką samogonu, który na
podwójny strzał (dawny, umowny sygnał) reaguje niczym pies Pawłowa. Nieco później –
10
zaniepokojony strzałami - przybywa do osady na inspekcję "Desantowiec", czyli nadleśniczy
Siekierko, pan i władca nie tylko drzewostanu, ale i miejscowych układów. Nie odkrywa
obecności Wiktora i Jasia, jednak w konsekwencji wysyła starego Szałaja na emeryturę, a na
jego miejsce angażuje gajowego Jamroza (rola Ryszarda Kotysa). Jest to jakby
wynagrodzenie za częste wizyty gajowej Jamrozowej w saunie, gdzie "Desantowiec"
odpoczywa z gośćmi po polowaniach. Tymczasem telefony dzwonią w odwrotną stronę.
Mimo opinii, że Wiktor Szałaj jest degeneratem, MSZ poleca zaangażować go na dawne
stanowisko. Leśniczy Szałaj odmawia! Naczelnik usiłuje wpłynąć na leśniczynę, by
przekonała męża. Kiedy żona podejmuje temat polowania, zazdrosny Szałaj dowiaduje się, że
przed dziesięciu laty, kiedy Caposta jeszcze nie był senatorem, ale już uwielbiał polowania,
spędziła z nim noc. Po kolejnej serii telefonów wiceminister z MSZ nakazuje odwołać
nadleśniczego Siekierkę. Wówczas Wiktor Szałaj zgadza się poprowadzić łowy. Senator
Caposta na polowanie przylatuje do puszczy helikopterem. Podczas powitania Caposta
wręcza leśniczemu Szałajowi prezent - sztucer z noktowizorem. Na progu leśniczówki wita
senatora Basia Szałaj ubrana w tę samą sukienkę, w której witała go dziesięć lat temu.
Polowanie nie obywa się bez komplikacji. Szałaj zaprasza gościa na specjalnie na tę okazję
wybudowaną ambonę, po czym oznajmia zebranym na dole leśnikom i ochroniarzom, że
zabije Capostę, jeżeli nie zostaną zniszczone płot ogradzający tereny łowieckie i sauna.
Amerykanin, który początkowo obawiał się, że dojdzie do wyrównania dawnych
porachunków małżeńskich, teraz bierze stronę Szałaja. Jest nawet zadowolony, gdyż
spodziewa się medialnego rozgłosu. Na ambonie obaj myśliwi postanawiają oblać to
wydarzenie. Padają dwa strzały, napełniające zgrozą czekających w lesie, ale Jasio,
nadbiegający z butelką bimbru, rozwiewa ich obawy. W ostatniej scenie, po rozwaleniu płotu,
senator odlatuje helikopterem na negocjacje, a Basia ciągnie podpitego leśniczego do domu.
Napisy końcowe
Film fabularny, oddziałując obrazem na naszą wyobraźnie staje się jednocześnie
istotnym nośnikiem informacji, ponieważ staliśmy się pokoleniem obrazkowym. Coraz więcej
oglądamy, w mniejszym stopniu sięgając po słowo pisane. Nasza percepcja obrazu na ekranie
jest szybsza niż przyswojenie tekstu, a nam (niestety!) coraz bardziej zależy na pośpiechu.
W wielu „starych” filmach tak nie jest. Oglądając je można nasycić się niejedną sceną
pokazującą świat miniony. Więc może warto, w tym naszym powszechnym rozpędzeniu i
11
przemianach, również w leśnictwie, popatrzeć jak ono wyglądało – chociażby w filmowym
kadrze. Dlatego pozostaje cieszyć się, że leśnicy znaleźli zainteresowanie Dziesiątej Muzy.
Czy będą jeszcze filmy fabularne, gdzie leśnik zagra główną rolę ?
Wyszukiwanie filmów opierało się na przeglądaniu internetowych baz i katalogów według
autorskiej listy słów kluczowych. Korzystałem również z elektronicznego katalogu w
Państwowej Wyższej Szkole Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej im. Leona Schillera w Łodzi
oraz zbiorów bibliotecznych Filmoteki Narodowej i z Archiwum TVP S.A.
Zamieszczona tu treść jest fragmentem większego autorskiego opracowania:
Jarosław Krawczyk „Leśnicy w rolach głównych”. Warszawa – Łódź – Białystok. 2013.
Manuskrypt.
Obejrzane filmy:
„Troje i las”, „Obcy w lesie”, „Punkt widzenia”, „Tate”, „Rykowisko”, „Czterdziestolatek”,
„Poszukiwany poszukiwana”, „Bezkresne łąki”, „Struktura kryształu”, „Brzezina”, „Ile jest
życia”, „Baza ludzi umarłych”, „Siedlisko”, „Siekierezada”
Źródła bibliograficzne:
Internet:
www.filmpolski.pl
www.fn.org.pl/page/ Filmoteka Narodowa
www.fototeka.fn.org.pl
www.kinopolska.pl
www.filmweb.pl
www.stopklatka.pl
www.portalfilmowy.pl
fdb.pl
www.filmy.polgratka.pl
www.filmy.pl/
katalog.onet.pl/42,serwisy-filmowe,k.html
www.netmedia.com.pl/dzialalnosc/portale-tematyczne/filmypl
staw.org.pl/index.php/linki/portale-filmowe
www.kino.pl
12
www.efilm.pl
www.filmyswiata.pl/
Książki
Piotr Bajko. Echa Starej Białowieży. Otwock-Białowieża 2012.
Małgorzata Hendrykowska. Kronika kinematografii polskiej 1895-1997.
Alicja Kisielewska. Las jako przestrzeń symboliczna – na przykładzie „Brzeziny” Andrzeja
Wajdy i „Siekierezady” Witolda Leszczyńskiego. Las w kulturze polskiej. T. 2. Gołuchów
2001
Jan Słodowski. oprac. Leksykon polskich filmów fabularnych. Warszawa 1997.
Marek Szymański. Polska na filmowo. Poznań 2010.
Czasopisma
Film 1959/4/5/33, 1962/33, 1963/5, 1970/34/47, 1977/27, 1980/3/15, 1983/3, 1984/25/35,
1985/51, 1986/4, 1987/16, 1992/9/43,
Kino 1988/11, 1993/11
Ekran 1959/34, 1986/4
Filmowy Serwis Prasowy: 1962/24, 1970/20, 1983/15-16, 1981/7, 1986/22-23.
Gazeta Wyborcza 2010/127
Tak i Nie 1986/4
Antena 1986/7
Polityka 2010/3 Jerzy Kochanowski. Różne oblicz okupacji s.61-63
Inne druki zwarte
Scenariusze, sprawozdania realizacyjno-ekonomiczne, fotosy, lista dialogowa, metryka filmu:
„Troje i las”, „Tate”, „Więzy krwię, „Blondynka”, „Siekierezada”, „Złego dobrego początki”,
„Lato leśnych ludzi”, „Punkt widzenia”, „Kłusownik”, „W piątą stronę świata”
13