10 ZDANIE ZŁO ONE 1. Definicja 2. Typy spójników współrzędnych

10 ZDANIE ZŁO ONE 1. Definicja 2. Typy spójników współrzędnych

1
10 ZDANIE ZŁOŻONE
1. Definicja
Przypomnijmy, że ze względu na typ struktury podzieliliśmy zdania na dwie klasy.
Zdaniami złożonymi są takie zdania, których struktura wyznaczona jest przez wymagania
składniowe spójnika współrzędnego. Tak wydrębniona klasa jednostek odpowiada klasie
zdań złożonych współrzędnie w tradycji szkolnej.
Definicję powyższą spełniają na przykład następujące przykłady:
Pada albo zacznie padać.
Maria się spóźniła, a to nie jest elegancko.
Idę, idę!
Albo się uspokoją, albo wezwijmy policję.
nie tylko widziano go, ale również ktoś go sfotografował (wewnątrz wypowiedzenia Jest
świetnie, ponieważ nie tylko widziano go, ale również ktoś go sfotografował)
Nie wiem, co on myśli i czego oczekuje, ale teściowie, których wszak lekceważy, nie powinni na
niego ani na nią łożyć, bo to jest wstyd.
co on myśli i czego oczekuje (wewnątrz poprzedniego wypowiedzenia)
Przyjechali goście, nie mam więc czasu.
2. Typy spójników współrzędnych
Typowe zdanie złożone składa się z dokładnie jednego spójnika współrzędnego
stanowiącego centrum struktury oraz członów wymaganych — zdań składowych
współrzędnych. Człony wymagane są zwykle dwa, ale może być ich więcej. W
szczególności warto przyjąć istnienie spójnika przecinkowego (jak w zdaniu Idę, idę!).
Budowa konstrukcji złożonej (nie tylko zdania, ale i frazy) zależy od tego, jaki spójnik
stanowi jego centrum. Rozróżnimy dwa zasadnicze typy spójników współrzędnych. Takie
spójniki, które wymagają dwóch zdań składowych współrzędnych, to spójniki
dwumiejscowe. Spójniki tworzące konstrukcje współrzędne wieloczłonowe (szeregi) to
spójniki wielomiejscowe (por. Świdziński (1992a: 93-97)). Szereg o dwu członach można
uważać za wypadek szczególny szeregu wielomiejscowego.
Konstrukcja złożona ma dokładnie jedno centrum. Istnieją natomiast spójniki „złożone”,
będące konstrukcjami (np. WPRAWDZIE..., ALE...; I..., ..., I...; PRZEC ... I...).
2
Spójniki dwumiejscowe
• lewy i prawy
NIE TYLKO..., ALE RÓWNIEŻ...
WPRAWDZIE..., ALE...
ZARÓWNO..., JAK TEŻ...
• centralny
A
ALE
JEDNAK
NATOMIAST
NIEMNIEJ
PRZETO
TOTEŻ
WIĘC
ZAŚ
ZATEM
• inkorporacyjny
NATOMIAST
WIĘC
ZAŚ
Spójniki wielomiejscowe
• zwykły
ALBO
ANI
I
LUB
ORAZ
PRZEC (= przecinek)
• złożony
ALBO..., ..., ALBO...
I..., ..., I...
PRZEC ... PRZEC ...
PRZEC ..., A...
PRZEC ... I...
Wyliczone powyżej typy spójników dają odpowiednie klasy zdań złożonych.
Przyjmijmy następującą klasyfikację:
Zdania dwuczłonowe:
—
ze spójnikiem lewym i prawym;
—
ze spójnikiem centralnym;
—
ze spójnikiem inkorporacyjnym.
3
Zdania wieloczłonowe:
—
ze spójnikiem zwykłym;
—
ze spójnikiem-konstrukcją.
Strukturę zdań złożonych zadawać będziemy przez nawiasowanie, a spójniki zapisywać
wytłuszczonym drukiem.
3. Zdania dwuczłonowe
Są to zdania oparte na spójniku dwumiejscowym. Spójniki dwumiejscowe są
syntetyczne (ciągłe) lub analityczne (nieciągłe). Sytuują się one albo przed pierwszym i
przed drugim składnikiem konstrukcji współrzędnej (spójnik lewy i prawy), albo między
koniunktami (spójnik centralny), albo wreszcie wewnątrz drugiego składnika (spójnik
inkorporacyjny):
•
nie tylko {widziano go}, ale również {ktoś go sfotografował} (wewnątrz wypowiedzenia Jest
świetnie, ponieważ nie tylko widziano go, ale również ktoś go sfotografował)
•
•
Wprawdzie {warunki były świetne}, ale {nie podobał nam się dyrektor}.
Zarówno {stracisz pieniądze}, jak i {narazicie się na upokorzenia}.
{Maria się spóźniła}, a {to nie jest elegancko}.
{Nie wiem, co on myśli i czego oczekuje}, ale {teściowie, których wszak lekceważy, nie powinni na
niego ani na nią łożyć, bo to jest wstyd}.
{Przyjechał), natomiast {żony nie było}.
{Przyjechali goście}, {nie mama zatem czasu}.
{Dziś jest posiedzenie), {jutro zaś będą wyniki}.
4. Zdania wieloczłonowe
Są to zdania oparte na spójniku wielomiejscowym. Spójniki takie teoretycznie tworzą
szeregi o nieograniczonej długości. Oto autentyczny przykład szeregu ośmioskładnikowego,
wypisany z korpusu Słownika frekwencyjnego polszczyzny współczesnej (Słownik
frekwencyjny (1990)):
{Małżonkowie Janina i Stanisław klęczeli} , {ona płakała} , {może Najświętsza Matka zwróci ku nim
łaskawe oko} , {to ostatnia nadzieja} , {nie próbowali uzyskać dla dziecka skierowania do sanatorium
rehabilitacyjnego} , {oni wiedzą, że medycyna nic, tylko Maria Panna} , {przyszli tu, do niej, matki} ,
{matko, zlituj się, tak ją nazywali} , {ciotka powiedziała, że słusznie, bo jednak kobieta zawsze ludziom
bliższa, a dobrze przy tym ustawiona}.
Najczęściej jednak szereg jest dwuskładnikowy.
Spójnik syntetyczny stoi zawsze między koniunktami, analityczny zaś — będący
konstrukcją nieciągłą zbudowaną ze spójników syntetycznych — umiejscawia się pomiędzy
składnikami konstrukcji współrzędnej, a także, być może, przed pierwszym koniunktem:
4
•
•
{Pada} albo {zacznie padać}.
{co on myśli} i {czego oczekujesz}
{Idę} , {idę}!
Albo {się uspokoją}, albo {wezwijmy policję}.
I {jem}, i {piję}, i {chodzę już na długie spacery}.
{Zdarto żagle} , {ster prysnął} , {z maszynowni buchnęła para}, a {szalupę zmyła fala}.
5. ¨ Informacja ilościowa
Warto pokazać, jaki udział w zbiorze zdań polskich mają zdania złożone i jaka jest
frekwencja poszczególnych typów spójników. Dane poniższe przytaczam za Świdzińskim
(1996: 77-83).
Analiza zbioru blisko 8000 zdań pokazała, że co dziesiąte zdanie w tekście polskim jest
zdaniem złożonym. Wśród nich zdań ze spójnikiem dwumiejscowym jest około 28%,
zdań ze spójnikiem wielomiejscowym — 72%. Spójnik wielomiejscowy, jak pamiętamy,
konstytuuje w szczególności zdania o dwóch członach wymaganych. Blisko dwie trzecie
zbioru zdań ze spójnikiem wieloczłonowym to zdania o dwu koniunktach. A zatem typowa
dla współczesnej polszczyzny postać zdania złożonego to zdanie zbudowane z dwóch zdań
składowych współrzędnych. Zdań takich jest wśród polskich zdań złożonych ponad 70%.
A oto pięć najczęstszych tekstowo centrów spójnikowych współrzędnych:
PRZEC (= przecinek)
37.58%
I
A
ALE
PRZEC ... I
25.69%
12.42%
7,75%
2.02%
6. Konstrukcje współrzędne z różnymi spójnikami
Istnieją w polszczyźnie szeregi różnospójnikowe:
(1) I ona się nie zgodziła, i albo nie zgodził się jej ojciec, albo też matka wymogła na niej odrzucenie oferty.
(2) Mam czas, ale trudno byłoby mi zostawić chorego męża i nie chciałbym prosić innych o pomoc.
(3) Nie przyszedł nikt ani nikt nie dzwonił, Maria zatem poszła na policję, a mąż pojechał do Wołomina.
Ponieważ konstrukcja współrzędna ma z definicji jedno centrum, zdania takie trzeba
strukturyzować hierarchicznie. Niektóre z nich dopuszczają różne interpretacje
składnikowe, z czym bywa skorelowana różnica znaczeniowa.
Przykład pierwszy ma jedną interpretację:
(1) I {ona się nie zgodziła}, i {albo nie zgodził się jej ojciec, albo matka wymogła na niej odrzucenie oferty}.
albo {nie zgodził się jej ojciec}, albo {matka wymogła na niej odrzucenie oferty}
Jego drugi składnik zdaniowy jest zdaniem złożonym.
5
Przykłady następne dopuszczają różne strukturyzacje:
(2a) {Mam czas}, ale {trudno byłoby mi zostawić chorego męża i nie chciałbym prosić innych o pomoc}.
(2b)
{trudno byłoby mi zostawić chorego męża} i {nie chciałbym prosić innych o pomoc}
{Mam czas, ale trudno byłoby mi zostawić chorego męża} i {nie chciałbym prosić innych o pomoc}.
{mam czas}, ale {trudno byłoby mi zostawić chorego męża}
Niektóre interpretacje następnego przykładu zilustrujemy drzewami składników
bezpośrednich:
(3a) {[1] Nie przyszedł nikt ani [2]nikt nie dzwonił}, {[3]Maria zatem poszła na policję, a [4]mąż pojechał
do Wołomina}.
{nie przyszedł nikt} ani {nikt nie dzwonił}
{Maria zatem poszła na policję}, a {mąż pojechał do Wołomina}
(3b)
{[1]Nie przyszedł nikt ani [2]nikt nie dzwonił, [3]Maria zatem poszła na policję}, a {[4]mąż pojechał do
Wołomina}.
{Nie przyszedł nikt ani nikt nie dzwonił}, {Maria zatem poszła na policję}
{Nie przyszedł nikt} ani {nikt nie dzwonił}
(3c)
{Nie przyszedł nikt ani nikt nie dzwonił, Maria zatem poszła na policję}, a {mąż pojechał do
Wołomina}.
{Nie przyszedł nikt} ani {nikt nie dzwonił, Maria zatem poszła na policję}
{nikt nie dzwonił, Maria zatem poszła na policję}
{[1]Nie przyszedł nikt} ani {[2]nikt nie dzwonił, [3]Maria zatem poszła na policję, a [4]mąż pojechał do
Wołomina}.
{nikt nie dzwonił}, {Maria zatem poszła na policję, a mąż pojechał do Wołomina}
{Maria zatem poszła na policję}, a {mąż pojechał do Wołomina}
(3d)
6
(3e)
{Nie przyszedł nikt}
ani {nikt nie dzwonił, Maria
zatem poszła na policję, a mąż pojechał do Wołomina}.
{nikt nie dzwonił, Maria zatem poszła na policję}, a {mąż pojechał do Wołomina}
{nikt nie dzwonił, Maria zatem poszła na policję}
Czytelnik bez trudu sporządzi analogiczne drzewa struktury składnikowej dla
pozostałych interpretacji. Warto też zastanowić się nad tym, w których parach interpretacji
składnikowych „obocznych” występują różnice semantyczne.
7. ¨ Uzgodnienia
Ten problem nie został dostrzeżony przez tradycyjną gramatykę. Przyjmuje się
niesłusznie, że nie ma żadnych ograniczeń łączliwości między składnikami zdaniowymi
zdania złożonego. Tymczasem ograniczenia takie istnieją.
Oto kilka przykładów:
• Spójnik ANI rządzi negacją. Łączone przezeń zdania składowe współrzędne muszą być
zaprzeczone:
Nie przyszedł nikt ani nikt nie dzwonił.
*Nie przyszedł nikt ani ktoś dzwonił.
*Przyszedł ktoś ani nikt nie dzwonił.
*Przyszedł ktoś ani ktoś dzwonił.
• Spójniki PRZETO, WIĘC, ZATEM rządzą trybem poprzedzającego je zdania składowego
współrzędnego. Wykluczony jest w takim zdaniu tryb rozkazujący:
Jan uklęknie, przynieś więc klęcznik.
*Uklęknij, przynieś więc klęcznik.
*Uklęknij, więc Jan przyniesie klęcznik.
• Inne spójniki nie ograniczają trybu. Jeśli jednak zdanie złożone jest składnikiem
bezpośrednim frazy zdaniowej, to wykluczony jest tryb rozkazujący w koniunktach:
Ja przyjdę i ty przyjdź.
*Mówili, że ja przyjdę i ty przyjdź.
*Ponieważ ja przyjdę i ty przyjdź, omówimy rzecz na miejscu.
• W zdaniach złożonych wewnątrz pewnych fraz zdaniowych zachodzi zgoda w
zakresie czasu lub trybu:
7
Zanim odpowiesz(przy) lub podpowiedzą(przy), pomyśl dwa razy.
*Zanim odpowiesz lub podpowiedzieli, pomyśl dwa razy.
*Zanim odpowiesz lub podpowiedzieliby, pomyśl dwa razy.
• W zdaniu złożonym będącym realizacją frazy zdaniowej względnej mamy zgodę
liczby i rodzaju między zaimkami względnymi:
Chłopiec, którego(poj,mos) poznałam i z którym(poj,mos) grałyśmy w tenisa, jest już niestety zajęty.
*Chłopiec, którego poznałam i z którą grałyśmy w tenisa, jest już niestety zajęty.
*Chłopiec, którego poznałam i z którymi grałyśmy w tenisa, jest już niestety zajęty.
ZAPAMIĘTAJ!
Zdanie złożone — zdanie, którego struktura wyznaczona jest przez wymagania
składniowe spójnika współrzędnego.
Budowa: spójnik współrzędny — centrum struktury oraz człony wymagane —
zdania składowe współrzędne (dwa lub więcej).
Spójniki współrzędne: 1. dwumiejscowe (np. ALE; NIE TYLKO..., LECZ
RÓWNIEŻ...; WIĘC), 2. wielomiejscowe (np. ANI; I; PRZEC (= przecinek).
Wśród spójników dwumiejscowych rozróżnimy spójniki lewe i prawe (NIE
TYLKO..., LECZ RÓWNIEŻ...), spójniki centralne (A) i spójniki inkorporacyjne;
wśród spójników wielomiejscowych — spójniki zwykłe (ALBO, PRZEC) i spójnikikonstrukcje (I..., I..., ...., I...; PRZEC ... PRZEC ...).
Zdania złożone klasyfikujemy na zdania dwuczłonowe (ze spójnikiem
dwumiejscowym) i zdania wieloczłonowe (ze spójnikiem wielomiejscowym). Zdanie ze
zspójnikiem wielomiejscowym może zawierać dwa zdania składowe współrzędne.
Zdanie złożone z kilkoma różnymi spójnikami interpretujemy hierarchicznie, jako
konstrukcję złożoną o składnikach będących zdaniami złożonymi.