Materiały szkoleniowe Opiekun osób starszych

Materiały szkoleniowe
Opiekun osób starszych
Opracowanie: Anna Czajowska
1
1. Problematyka starości
Narastająca liczba osób starszych w społeczeństwie i rosnące w związku z tym potrzeby w zakresie
opieki medycznej i pomocy społecznej, wymuszają nowe usługi kierowane wprost do tej grupy.
W Polsce długość życia mężczyzny wzrosła do 71 lat, a kobiety do 79 lat. Według prognozy GUS
na rok 2020 odsetek osób starych w populacji ma osiągnąć 22,4%, a co czwarty z nich
przekroczy 75 rok życia.
Proces starzenia się społeczeństw oraz zmiany współczesnym modelu rodziny prowadzi do
stopniowego wzrostu znaczenia ryzyka niedołęstwa starczego (ang. old-age infirmity) oraz narastania
problemów związanych z długoterminową opieką nad zniedołężniałymi osobami w wieku
starczym (ang. long-term care).
W związku z rozwojem potrzeb osób starszych rozwija się opieka geriatryczna:
 profesjonalna opieka dla osób starszych i przewlekle chorych w miejscu ich
zamieszkania oraz pomoc ich rodzinom
Jest to:
wszechstronna i całościowa opieka, polegającą na wykonywaniu w sposób wysoce umiejętny
wielu czynności oraz realizowaniu procesów pozwalających zachować korzystny tryb życia.
Taka pomoc zapobiega rozwojowi chorób oraz przyczynia się do odzyskiwania zdrowia i
poprawia komfort życia za pomocą działań:
 opiekuńczych
 rehabilitacyjnych
 leczniczych
Pomaga to w zachowaniu samodzielności i niezależności w sferze somatycznej, psychologicznej i
społecznej w takim stopniu i tak długo, jak to tylko możliwe.
Rodzaje wsparcia skierowanej do osoby starszej:
•
•
•
•
opieka pielęgnacyjna
pomoc w gospodarstwie domowym
usługi opiekuńcze
opieka specjalistyczna
Starzenie się organizmu jest procesem fizjologicznym i niekoniecznie wiąże się z chorowaniem. Może
jednak przejawiać się w tzw. wielochorobowość i niesprawność prowadząc do niedołęstwa
We wczesnym okresie starości u osób w wieku 60 - 75 lat główne problemy zdrowotne nie różnią się
od tych, które występują w grupie osób w wieku 50 - 60 lat, ale mogą się znacznie nasilać. Coraz
starszy organizm coraz słabiej radzi sobie z regeneracją oraz ochroną zdrowia (gojenie ran,
łamliwość kości, problemy z pamięcią itd.)
Typowe schorzenia osób w starszym wieku:
 internistyczne
 chirurgiczne
 ginekologiczne
2
często współistnieją razem, zmieniają swój przebieg i dlatego mogą stwarzać problemy diagnostyczne
i lecznicze.
Przejawiają się w :
•
•
•
•
•
•
•
nowotwory
choroby sercowo – naczyniowe
choroby układu mięśniowo – kostnego
cukrzyca
spadek odporności – wzrost zachorowalności i niesprawności
choroby neurologiczne
choroby psychiczne
Po 75 roku życia zdecydowanie częściej pojawia się:
 zniedołężnienie
 tzw. problemy geriatryczne tj:
• upadki i złamania na tle osteoporozy
• otępienie
• nietrzymanie moczu
• odleżyny
Zwiększona potrzeba świadczeń pielęgnacyjnych i usług opiekuńczych wynika z pogorszenia
sprawności w zakresie wykonywania codziennych czynności oraz zaburzeń pamięci i funkcji
poznawczych.
Niedostateczna opieka często prowadzi do pogorszenia stanu zdrowia.
Rodzaje starości:
liczba przeżytych lat /wiek emerytalny, kalendarzowy/
zmiany biologiczne, które zaszły w organizmie /wiek biologiczny/
zmiany psychiczne /wiek psychologiczny/
• Wiek emerytalny (w przypadku kobiet 60, w przypadku mężczyzn 65) uprawnia do
otrzymywania świadczeń pieniężnych oraz świadczeń społecznych. Mają one służyć jako
zabezpieczenie bytu i pomocy na starość dla osób, które ze względu na wiek nie posiadają już
zdolności do pracy zarobkowej oraz wchodzą w okres pomocy i opieki.
• Biologiczny proces starzenia się prowadzi do obniżenia czynności organizmu, w konsekwencji
zachodzących zmian we wszystkich układach i pogarszania się funkcji poszczególnych
narządów.
• Wiek psychologiczny obarczony jest trudnościami z zakresu funkcjonowania (pamięć,
świadomość, rozumienie) oraz wrażliwości tematycznej związanej z przeżytymi latami oraz
zbliżającej się śmierci.



Ludzie starzy stają wobec konieczności uporania się z tzw. kryzysem rozwojowym.
 Postawa pozytywna – elastyczność, dostosowanie się, integralność do otaczającej
rzeczywistości, odczuwanie harmonii i sensu w odniesieniu do całego otaczającego świata,
ludzi i własnego życia, zarówno przeszłego, teraźniejszego, i przyszłych wydarzeń.
Zachowania:



Życzliwość
Serdeczność
Tolerancja
3










Komunikatywność – otwartość na innych, chęć rozmowy, opowiadania o swoich przeżyciach
Poczucie własnej wartości
Odpowiedzialność
Troska – chęć przekazywania swoich doświadczeń, niesienia pomocy
Szacunek wobec innych i spraw rzeczywistości
Pozytywne podejście do życia
Chęć rozwoju
Ciekawość świata - aktywność
Chęć kontaktu z osobami młodszymi
Postawa negatywna – stany depresyjne, apatyczność, rozpacz związana ze świadomością
kończącego się życia, niepogodzenie się z faktem pogarszającego się stanu zdrowia, coraz
mniejszej „potrzebności” innym (szczególnie osoby samotne lub/i osoby po przejściu na
emeryturę ze stanowisk kierowniczych, wymagających aktywności i integracji społecznej),
żal za bezpowrotnie utracone szanse, tęsknota za osobami, które odeszły, brak sensu życia
dalej, strach przed śmiercią.
Zachowania:



















Nieufność
Dystans
Wrogość
Niepewność
Niskie poczucie własnej wartości
Poczucie chaosu – nie rozumienie otaczających spraw i informacji
Zagubienie społeczne - przerost spraw, których nie da się zrozumieć
Bunt, złość – waleczna potrzeba tożsamości
Niechęć rozwoju
Krytycyzm rzeczywistości, postawy innych szczególnie osób młodszych
Tendencja do narzekania i tzw. zrzędliwości
Poczucie niespełnienia
Lęk przed śmiercią
Unikanie kontaktu z innymi, poczucie bycia obciążeniem
Preferowane racje z osobami w podobnym wieku, wykształceniu, przeżyciach
Niechęć do rozmów – szczególnie rozmawiania na tematy trudne
Poszukiwanie idei – odniesienie do religii, wartości wyższych
Poczucie winy
Odwoływanie się do chorób – przerażenie, potrzeba wskazania siebie jako słabszego
Zmiany w sferze percepcyjno – motorycznej
•
•
•
•
•
Słabnąca wrażliwość zmysłów (jedynie wrażliwość na ból pozostaje na wysokim poziomie)
Słabnąca selektywność uwagi i zdolność jej koncentracji
Wydłużony czas reakcji na bodźce wzrokowe i słuchowe (nie rozumienie treści, obrazu)
Wydłużony czas wykonania czynności (zarówno prostej, jak i złożonej)
Obniżona sprawność psychomotoryczna
Zmiany w sferze pamięci i zapamiętywania
•
•
•
•
Obniżająca się zdolność zapamiętywania (pamięć krótkotrwała)
Otwierająca się pamięć długotrwała / długoterminowa (przypominają się szczegóły z
przeszłości)
Niedowidzenie utrudniające pamięć wzrokową (typ wzrokowca, typ słuchowca)
Niedosłyszenie utrudniające pamięć słuchową (typ słuchowca)
Zmiany w sferze intelektualnej
4
•
•
•
•
•
•
Obniżenie kojarzenia (sfera inteligencji ogólnej) – ok. 60 roku życia spadek sprawności
funkcji intelektualnych mierzonych standardowymi testami tzw. Ogólny iloraz inteligencji
Postępująca tendencja spadkowa dotycząca sprawności myślenia logicznego i kreatywnego
Spadek zdolności wyobraźni przestrzennej, koordynacja wzrokowo – ruchowa (zwłaszcza w
sytuacji presji czasowej)
Spadek umiejętności analitycznych i organizatorskich
Spadek decyzyjności – zbytnia ufność / nieufność
Postępujące „dziecinnie”
Czynniki modyfikujące poziom zmian w sferach psychicznych i intelektualnych
Pomimo nieuchronności zmian w sferze psychicznej i intelektualnej, poniższe czynniki wpływają na
ich nasilenie lub osłabienie:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Stopień i rodzaj wykształcenia
Status społeczny (poczcie własnej wartości)
Rozwój osobisty i zawodowy
Charakter aktywności osobistej i zawodowej
Rodzaj rozwiązywanych problemów (problemy abstrakcyjne, wyzwalające emocje)
Poziom aspiracji oraz rodzaj celów życiowych
Indywidualna plastyczność funkcji psychicznych
Radzenie sobie z otaczającą rzeczywistością – bodźce zewnętrznie
Poziom zdrowia (wolność od chorób przewlekłych)
Najczęstsze rodzaje otępienia:
•
Choroba Alzheimera
•
Otępienie naczyniopochodne (MID)
 przyczyną otępienia mogą być: wielokrotne zawały serca, serie niewielkich udarów.
Stan pacjenta nie zmienia się pomiędzy wylewami, a pogarsza szybko po wylewie.
•
Otępienie spowodowane chorobą Parkinsona
 choroba rozwija się w wieku średnim i później. U wielu pacjentów pojawia się depresja i
objawy psychiatryczne w trakcie leczenia. Otępienia zdarzają się u ok 20% wszystkich
przypadków choroby Parkinsona (sztywność, depresja, zaparcia, zapalenia łojotokowe
skóry, zaburzenia węchowe, para stacja kończyn)
•
Inne choroby, które prowadzą do otępienia:
 choroba ciał Lewy`ego; choroba Picka; choroba Huntingtona; Ch. Creutzfelda –
Jackoba;
 guzy mózgu; urazy głowy; schorzenia endokrynologiczne; schorzenia na tle
żywieniowym (np. brak witaminy B12); infekcje; zaburzenia funkcji nerek i wątroby;
 choroby neurologiczne (np. stwardnienie rozsiane);
•
Niektóre choroby układu moczowego
Choroba Alzheimera
Choroba Alzheimera odpowiada za 50-75% wszystkich rodzajów otępień
Otępienia nie można klasyfikować jako choroby. Powinno się je traktować jako zespół pewnych
objawów.
Podstawowe cechy otępienia:
5
•

Różnorodne deficyty poznawcze np. utrata pamięci i przynajmniej jedna z wymienionych
cech:
Afazja – całkowita lub częściowa utrata zdolności używania bądź rozumienia słów
 Apraksja – utrata zdolności wykonywania skoordynowanych lub celowych ruchów, np.
trudności w obsłudze takich urządzeń, jak telewizor
Agnozja – nieumiejętność odróżniania znanych przedmiotów

•
Kłopoty z funkcjami „wykonawczymi” – brak umiejętności abstrakcyjnego myślenia,
planowania, inicjowania, wykonywania czynności w kolejności, kontroli i zaprzestania
skomplikowanych zachowań
Zasady opieki nad osobą starszą
W Polsce szacuje się, że populacja osób starszych powyżej 65 r.ż. stanowi grupę liczącą prawie 5 mln
ludzi. Wśród nich:


około 2% to osoby obłożnie chore stale pozostające w łóżku
17% to ludzie mający poważne problemy w zakresie poruszania się w obrębie mieszkania
Osoby starsze przeciętnie chorują na 3-4 choroby przewlekłe i zażywają przewlekle 4-5 leków.
Zaledwie 7% osób w wieku powyżej 75 roku życia nie zgłasza żadnych schorzeń przewlekłych.
Potrzeby ludzi w wieku podeszłym zazwyczaj mają charakter złożony.
Poza zdrowotne problemy osób starszych:
 społeczne


sytuacja rodzinna
wsparcie otoczenia
 ekonomiczne uwarunkowania życia


warunki mieszkaniowe
możliwości finansowe
Pogorszenie sprawności w zakresie wykonywania codziennych czynności oraz zaburzenia pamięci i
funkcji poznawczych zwiększają zapotrzebowanie na świadczenia pielęgnacyjne i usługi
opiekuńcze, które wpływają na jakość i długość życia.
Czynniki powodujące pogorszenie stanu zdrowia / stanu psychicznego:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
samotność (odtrącenie, zagubienie)
brak celów życiowych
brak zainteresowań
niemożność realizacji zainteresowań (pogarszający się wzrok, słuch)
utrudnienia komunikacyjne (bariery, coraz szybsze tempo np. zamykających się drzwi)
późne wykrycie problemów zdrowotnych
mieszkanie / umieszczenie w placówkach opiekuńczych
niewystarczająca opieka zdrowotna / społeczna
ograniczanie samodzielności (funkcjonowanie np. w środowisku domowym)
„Człowiek na starość przypomina emerytowanego aktora, który siedzi na widowni i smętnie
spogląda jak jego ulubione role gra kto inny”
6
Magdalena Samozwaniec
1.1.
Rodzaj obaw:
Dysfunkcje fizyczne, zdrowotne i psychiczne osoby starszej powodują utrudnienie życia osobistego i
społecznego.
Świadomość i / lub doznanie śmierci osób najbliższych tzw. osierocenie (żona, mąż, rodzina,
przyjaciele z „dawnych lat”, ukochane zwierzątko) wywołują dodatkowe obciążenie odzwierciedlające
się w:
•
•
•
emocjach
zachowaniach
postawach
które mogą przyjmować charakter depresji, demencji starczej.
Rodzaje obaw:





lęk przed samotnością (bycie niepotrzebnym, osierocenie, przemijanie)
lęk przed śmiercią
lęk przed chorobą / bólem
lęk przed otaczającą rzeczywistością
lęk przed „gniewem bożym”, grzechem (nadmierna religijność)
Przejmująca, doskwierająca samotność oraz poczucie odrzucenia (bycia niepotrzebnym)
prowadzi do pogorszenia się stanu zdrowia.
Źle dostosowane formy wsparcia i opieki – nadmierna opiekuńczość opiekunów - wzmacnia obawy
tworząc w osobach starszych:
•
•
•
•
•
•
poczucie ograniczenia własnego życia (uzależnienia)
poczucie bycia „gorszym”
utrata nadziei realizacji swoich zainteresowań
ograniczenie radości
poczucie utraty wolności (życie w klatce, wyizolowanie)
stany depresyjne
Skutek:















brak ochoty na rozmowę (wyciszenie)
smutek, wycofanie (obojętność, zamknięcie w sobie)
uzależnienie (zaniedbywanie siebie, zaniedbywanie swojej higieny)
szybszy proces starzenia się
drażliwość, gderliwość (szukanie problemów)
złośliwość (złość)
pogarszające się stopniowo zdrowie (trudność regeneracji)
alkoholizm (tzw. podpijanie,) inne używki
lekomania
utrata masy ciała, utrata apetytu
samobójstwa (próby samobójcze)
niechęć wychodzenia z domu (niechęć do przemieszczania się)
wolniejsze myślenie (trudność w rozumieniu treści, podejmowaniu decyzji, analizy sytuacji)
wolniejsze mówienie (trudność w dobrze słów, wyrażaniu się, rozmowie)
wolniejsze ruchy (mniejsza sprawność fizyczna)
7


pogarszająca się pamięć, zaburzenia koncentracji
bóle i choroby o podłożu psychosomatycznym
Lęk (emocje) w połączeniu z postawami (np. wycofanie) i zachowaniami (np. złośliwość) jest
wynikiem nieradzenia sobie z otaczającą rzeczywistością i poczucia przesunięcia na „margines”.
Świat wydaje się coraz trudniejszy do zrozumienia, utworzony z barier co potęguje chęć odejścia
(śmierci), z równoczesnym strachem – co będzie potem? (ukierunkowanie na religijność lub / i
zagubienie, hipochondryzm)
Brak zainteresowania stanem ducha (psyche) człowieka starego potęguje jego obawy i poczucie
odrzucenia co pokazywane jest przez :
 komunikacja werbalna – np. skargi
 komunikacja niewerbalna – gesty, mimika
Komunikaty mają na celu:



zwrócenie uwagi na (jakiś) problem
zwiększenia zainteresowania sobą
szukanie towarzystwa (samotność)
Osoby starsze o takiej postawie życiowej mogą skorzystać z psychoterapii lub grup wsparcia (osoby
w podobnym wieku, z podobnymi problemami emocjonalnymi czy behawioralnymi – zachowaniem).
1.2. Nadzieje i plany
Niezależnie od wieku człowiek snuje plany oraz jest pełny nadziei na coś / wobec kogoś. Wiek osób
starszych ogranicza możliwości planowania (ograniczenia fizyczne, psychiczne i czasowe), mimo to
okazuje się najlepszym czasem do ich realizowania, ponieważ przeszłość np. nie dawała takich
możliwości.
Unikając pogorszenia stanu zdrowia (sił fizycznych i psychicznych) coraz więcej starszych osób
realizuje swoje zainteresowania poprzez udział w różnych zajęciach aktywizujących (warsztaty,
kursy, spotkania, wyjazdy).
Pozwala to utrzymać poczucie niezależności, sprawność fizyczną i psychiczną oraz wypełniać czas,
który pojawił się np. po przejściu na emeryturę, dorosłości dzieci, wnuków itp. Mimo ograniczeń,
starość wielu osób jest radosna i szczęśliwa.
Posiadając koło siebie bliskie osoby, możliwości aktywności, zainteresowania oraz dobre zdrowie
(nawet mimo ograniczeń), ludzie starsi realizują swoje życie w interesujący sposób:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Nawiązywanie nowych znajomości
Aktywny udział w spotkaniach integracyjnych
Aktywny wypoczynek (rower, spacer)
Wyjazdy turystyczne (wycieczki, pielgrzymki)
Remont (odnawianie mieszkania)
Dokształcanie się (warsztaty, kursy, szkolenia)
Korzystanie z dostępnych form kultury (koncerty, muzea, teatr, filharmonia)
Korzystanie z rozwiązań technologicznych (komputer, Internet)
Zawieranie nowych związków (przyjaźń, partnerstwo, małżeństwo)
Skutek:
8











Utrzymywanie dobrego zdrowia (poprawa krążenia, lepsze ciśnienie, poprawa oddychania)
Utrzymywanie pamięci na wysokim poziomie
Sprawność intelektualna
Towarzyskość
Radość życia
Poczucie spełnienia
Cieszenie się życiem - nie myślenie o starości i przemijaniu
Samodzielność
Niezależność
Poczucie własnej wartości
Skupienie na sobie
Osoby o tak wysokim poziomie aktywności nie potrzebują tak dużo wsparcia jak osoby starsze o
postępujących chorobach, zniedołężnieniu czy apatii.
Wsparcie oraz opieka powinna wzmacniać ich postawę życiową i ułatwiać realizowane plany (np.
zapisanie na kurs).
Przykładowe strony internetowe wrocławskich Seniorów:
 www.seniorzy.blogspot.com - strona internetowa Klubu Seniora przy wrocławskim osiedlu
Świniary
 www.staremiasto-wroclaw.pl/klubseniora.html - Kluby Seniora osiedla Stare Miasto
 www.stachk-poezja.pl/ - strona internetowa wrocławskiego poety seniora Stacha K.
 http://www.klub.senior.pl
 http://www.zycie.senior.pl
 http://www.wroclaw.pl/dla_sieniora.dhtml
Osoby pogodne i szczęśliwe mają większą łatwość przyswajania i odtwarzania informacji.
„Nie starzeje się ten, kto nie ma na to czasu.”
Benjamin Franklin
2. Budowanie zaufania
Budując kontakt z osobami starszymi należy pamiętać o:






Rodzaju niezbędnego wsparcia
Dostosowaniu stopnia zaangażowania do potrzeb
Zbudowaniu zaufania
Szacunku
Konsekwencji
Odpowiedzialności
Zaufanie to najważniejsza relacja, jaka może powstać pomiędzy ludźmi.
Jest podstawą szacunku, wzajemności, opieki, troski szczególnie w kontakcie z osobą starszą.
9
Zasady zaufania:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Wymaga czasu
Wymaga uważności
Wymaga zaangażowania
Polega na odwzajemnionych relacjach
Oparte o zbudowanie wiarygodności (to co mówię – to robię)
Buduje się długo – może być zniszczone w jednym momencie
Zaufanie nie jest środkiem do celu
Nie można zbudować zaufania bez respektowania wartości
Jest często niewidoczne choć można je wyrazić
Jest zmienne w czasie i w wyniku zdarzeń
Nie ma substytutów / zamienników zaufania
Redukuje niepewność
Traktuje ludzi uczciwie
Można je dać / sprawdzić słowami i gestami
Nie każdemu udaje się / można zaufać
Nie we wszystko udaje się / można zaufać
Chcąc zbudować zaufanie z drugą osobą potrzebne jest przestrzeganie powyższych zasad i
pamiętanie, że w każdy może przyjąć inny czynnik (zasadę, wartość) jako najważniejsze w
zaufaniu.
Ludzie starsi z reguły albo zupełnie nie ufają, albo są nadmiernie ufni.
Wynika to z wcześniejszych doświadczeń lub postępującej starości (dziecinnienie, zniedołężnienie,
potrzeba pomocy).
Jeżeli podopieczny nie chce nam zaufać warto zadać pytanie : dlaczego?
Odpowiedź powinna pomóc w dostosowaniu postępowania, zachowania, komunikowania przez
opiekuna tak, aby rozwiać wszystkie wątpliwości.
Zaufanie zdobywa się etapami i w czasie (dłuższy, krótszy).
Analiza, obserwacja, sprawdzanie świadome / nieświadome (nieufność) jest obecne i uzasadnione.
Dlatego trzeba bardzo uważać, aby zdobyty % zaufania nie stracić powodując lęk, niepewność przez
np. brak stałego zaangażowania czy chęci.
„Starość we wszystko wierzy. Wiek średni we wszystko wątpi. Młodość wszystko wie.”
Oscar Wilde
2.1. Etyka
Praca z człowiekiem chorym, niepełnosprawnym czy niedołężnym, w wielu wymiarach przekracza
jego prywatność i odbywa się na obszarze intymności.
Od opiekuna oczekiwana jest wrażliwość, dyskrecja, delikatność i szacunek, które pozwolą
podopiecznemu czuć się komfortowo i bezpiecznie.
Etyka tworzy standardy kierujące zachowaniem.
10
 Etyka: „ogół zasad, norm postępowania obowiązujących w danej zbiorowości, moralność,
nauka o moralności, filozofia moralności”.
 Etyka zawodowa: „zespół zasad i norm określających, jak z moralnego punktu widzenia
powinni zachowywać się przedstawiciele danego zawodu”.
Źródło: Mały słownik języka polskiego
Pracownicy instytucji niosących pomoc osobom tej pomocy wymagających i oczekujących, muszą w
szczególności dobrze znać oraz rzetelnie i z wielkim zaangażowaniem stosować się do własnej
etyki zawodowej
Jest to ważne, dlatego że opiekun kieruje swoją pomoc do człowieka, który własnymi siłami i
możliwościami nie pokona trudnej sytuacji życiowej, w jakiej się znajduje, co może być/ jest dla
niego krępujące. Jego los zależy od tych, którzy do takiego pomagania zostali wybrani.
Głównym celem obok pomocy jest poszanowanie godności człowieka.
Zasady etyczne w pracy w opiece:














poszanowanie godności osobistej
szacunek
zaufanie
uczciwość
tolerancja
zaangażowanie
opiekuńczość
życzliwość
empatia
gotowość do niesienia pomocy
wrażliwość na krzywdę i nieszczęście
równość wszystkich ludzi
bezpieczeństwo
odpowiedzialność
Odpowiedzialność w etyce to szczególna gotowość świadomego i rozumnego kierowania swoim
postępowaniem ze względu na określone zasady. W pracy socjalnej oczekiwane jest aby osoba
opiekująca się innymi posiadała wysokie morale osobiste i zawodowe.
2.2. Wrażliwość
Wrażliwość na drugiego człowieka to uważne dostrzeganie jego osoby ze skupieniem na szczegóły.
Detale, często zapominane, stanowią budulec relacji oraz wzajemnego zrozumienia.
W komunikacji występuje rozróżnienie:
•
•
•
•
•
•
•
•
Patrzeć
Słyszeć
Powiedzieć
Rozumieć
Poznawać
Interesować się
Przypominać sobie
Próbować
–
–
–
–
–
–
–
–
Widzieć / Zobaczyć
Słuchać / Usłyszeć
Wytłumaczyć / Wyrazić
Zrozumieć
Poznać
Zainteresować się
Pamiętać
Spróbować
11
Osoby, które komunikują swój stan obecny (to co myślą, czują, potrzebują) nie zawsze wyrażają je
w słowach, które mają odpowiednie znaczenie – nazewnictwo.
Te same słowa mogą być rozumiane inaczej, dlatego bardzo ważne jest doprecyzowanie co
mówiący ma na myśli i sprawdzenie, czy dobrze jest to zrozumiane (zadawanie pytań)
„Pisanie nie polega jedynie na wyrażaniu myśli,
to także głęboka zaduma nad wymową każdego słowa”
Paulo Coelo
Wrażliwe wsparcie opiera się o:
 kontakt
•
•
•
•
•
•
•
•
obecność „tu i teraz”
wsparcie emocjonalne (wspólne przeżywanie emocji)
kontakt np. telefoniczny, listowny
kontakt cielesny (trzymanie za rękę, przytulenie)
zgoda na „ważną” propozycję lub delikatna odmowa z uzasadnieniem (starsze osoby
często chcą zrobić innym przyjemność w zakresie jaki potrafią, lub jaki sami
interpretują jako ważne, wartościowe – wypicie kawy / herbaty, oglądnięcie wspólnie
zdjęć, propozycja przeczytania książki, artykułu itp.)
pomoc w sprawach tzw. bieżących
spacer (tzw. tak po prostu, do muzeum, kina – z wrażliwością na komfort osoby
niedosłyszącej, niedowidzącej, nieznającej języka obcego i nie potrafiącej szybko
przeczytać napisów filmu)
gesty (słodycze, kwiaty, potrzebne – drobiazgi, pamięć o świętach osobistych i np.
religijnych)
 empatia
•
•
•
•
•
•
•
wczucie się w sytuację innych
współprzeżywanie uczuć innych
współczucie
współodczuwanie myśli innych
umiejętności przyjęcia sposobu myślenia innej osoby
spojrzenie z perspektywy na sytuacje rzeczywiste
patrzenie „sercem”
 rozmowa
•
•
•
•
•
•
•
•
słuchanie
zadawanie pytań (wskazujących na zainteresowanie tematem)
wypowiedzi (nienaruszające wartości, wiary, szacunku)
odpowiadanie (wolno, językiem prostym, zrozumiałym)
mówienie (o rzeczach, które nie naruszają wartości, wiary, tożsamości i nadziei)
wspólne milczenie (dawanie czasu na myślenie, przeżywanie emocji, cieszę)
unikanie krytyki
porady (doradzanie)
12
Wsparcie dla osób starszych powinno dawać im możliwość samodzielności na tyle, na ile
faktycznie można. Rozmowa, pomoc może przynosić ulgę, ale może również zawstydzać i
budować dystans.
Osoby, które opiekują się starszymi ludźmi powinny brać pod uwagę wszystkie sfery (fizyczną,
intelektualną, psychiczną) i dostosować swoją pomoc tak, aby nie naruszyć poczucia własnej
wartości, potrzeby szacunku i serdeczności swoich podopiecznych.
2.3.
Szacunek
Szacunek wyraża się w tolerancji, akceptacji inności oraz wyrażania miłości (sympatii,
wrażliwości, ciepła).
Poszanowanie poglądów innych ludzi jest sprawą kluczową w pracy z drugim człowiekiem.
Szacunek wiąże się w dużej mierze ze zrozumieniem innych ludzi oraz z postawą konformistyczną
(dostosowaniem się do innych)
Nie wszyscy muszą myśleć, czuć, rozumieć dokładnie tak jak my. Nie powinno się tego oczekiwać,
wymuszać, narzucać.
Tolerancja to poszanowanie czyichś poglądów, wierzeń, upodobań, różniących się od własnych.
Słownik PWN
Szacunek wyrażany jest przez:
 Akceptowanie poglądów i opinii
 Akceptowania zachowań
 Akceptowanie zwyczajów (rodzinnych, kulturowych, religijnych)
 Kultura osobista – grzeczność, takt, dobre maniery
 Podziw, uznanie, docenianie
 Dbałość o dobro innych (wzgląd na innych)
 Poszanowanie cudzej własności
 Równe traktowanie innych
Zachowanie, które nie wyraża akceptacji (tolerancji, szacunku) może powodować krzywdę. Nie każdy
potrafi wyrazić swój pogląd czy zranione uczucia słowami czy gestem. Można jednak oczekiwać, że
zmieni swoje zachowanie, nabierze dystansu i niechęci kontaktu.
Starość ma swoje trudne „strony” zarówno dla tych, którzy ją przeżywają, rodziny jak i
opiekunów.
„Starość nie chroni przed miłością. Ale miłość czasem potrafi nas ochronić przed starością.”
Jeanne Moreau
Pomimo prawdopodobnych niełatwych sytuacji, zachowań, słów, które może usłyszeć opiekun, warto
przyjąć, że osoba wyrażająca je przeżywa przykre, bolesne emocje i daje im w ten sposób upust.
Nie można zgadzać się na wszystko, ale czasami – przez szacunek – można wiele „nie zauważyć”,
„nie słyszeć”, „nie widzieć”.
Szacunek okazujemy poprzez:
•
•
uśmiech, przyjazne patrzenie w oczy osobie mówiącej do nas
spokojny i niezbyt głośny ton
13
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
kulturalny język (proszę, przepraszam itp.)
przywitanie , pożegnanie (dzień dobry, do zobaczenia)
przedstawianie się (nawiązując kontakt)
pytanie o zgodę osób we wspólnym pomieszczeniu (pokoju), zanim zrobimy coś, co może
zakłócić ich spokój lub komfort
zapamiętywanie imienia i nazwiska i prawidłowe ich używanie
grzeczne gesty (przepuszczanie przez drzwi, ustępowanie miejsca w środkach transportu)
pomoc
udzielanie informacji
prawdomówność, słuchanie bez przerywania
punktualność
sprzątanie po sobie
dbanie o cudze dobro
mówienie z życzliwością o innych
powstrzymywanie się od krytykowania (siebie i innych)
nieużywanie cudzych rzeczy bez zgody właściciela
noszenie stroju stosownego do okazji
Brak szacunku (lekceważenie) przejawia się przez:















wulgarny język (obraźliwe określenia i epitety, wyzwiska)
krzyk
przerywanie komuś wypowiedzi
niezwracanie uwagi na osobę, która mówi (słuchanie nie patrząc w oczy i nie przerywając
swoich zajęć)
spóźnianie się
niedotrzymywanie słowa
bałaganienie we wspólnym pomieszczeniu, pozostawianie po sobie nieporządku
przekręcanie czyjegoś imienia i nazwiska
krytykowanie ( zwłaszcza publiczne, w obecności innych)
nieodpowiedni do okazji strój
brak higieny
lekceważenie potrzeb innych ludzi
pożyczanie cudzej własności bez zgody właściciela
czytanie cudzej korespondencji
zaglądanie – pod nieobecność gospodarzy i bez ich zgody – do szaf, szuflad, toreb itd.
3. Komunikacja ze starszym człowiekiem
Starość ma swoje bogactwo:
•
•
•
wiedza
doświadczenie
umiejętności
które chce komuś przekazać, kogoś nimi obdarzyć, z kimś podzielić się.
Starość daje mądrość i ciepło przyjaźni, wyrozumiałość, doświadczenie i czas. Umie pocieszać,
ukazywać piękno minionego czasu, bogactwo życia i bycia.
Stary człowiek nie ma już tyle potrzebnej energii, plastyczności, możliwości i silnego systemu
nerwowego, który pozwoli mu zmienić siebie i swoje życie. Chętnie jednak przekaże swoje
spostrzeżenie innemu.
14
Człowiek stary - zostawiony sam sobie wie, że budzi litość, współczucie, jego obecność jest
kłopotliwa, trzeba „coś” z nim zrobić.
Słuchanie i rozumienie daje szansę osobie starszej poczuć się potrzebnym, bezpiecznym.
Potrzeby komunikacyjne:
 Pozytywne podejście do życia – większa komunikatywność
 Negatywne podejście do życia – mniejsza komunikatywność
Negatywne podejście do życia można zmienić w pozytywne, przez okazane dobro, czułość,
życzliwość i podarowanie odczucia „bycia ważnym”
Wielką sztuką, mądrością i wysiłkiem woli jest nauczenie się życia innego człowieka aby być jego
wsparciem, pomocą i przyjacielem. Czasami wymaga to rezygnacji z własnego interesu, jednak
szlachetność działania jest odebrana jako największa wartość. Wszystko to można dać podczas
rozmowy.
„Mówić można z każdym - rozmawiać bardzo mało z kim.”
Feliks Chaalibóg
3.1 Trudności w porozumiewaniu
W starszym wieku wyraźnie zmniejsza się zdolność tworzenia nowych zapisów pamięciowych.
Na skutek upośledzenia funkcji pamięci człowiek traci możliwość przeżywania aktualnej
rzeczywistości.
Pamięć obrazowa ma przewagę nad pamięcią scalającą.
Przeszłość staje się bliższa i świeższa niż teraźniejszość, ale urazy z dzieciństwa i młodości zachowują
przez całe życie swój ciemny koloryt.
Jedną z ważniejszych potrzeb człowieka starszego jest wysłuchanie jego wspomnień.
Niezbędna jest:
 cierpliwość
 dobra wola
 praktykowanie - częstotliwość
 zainteresowanie
15
Starcze przytępienie słuchu – pogorszenie się słuchu z wiekiem, które może doprowadzić do
głuchoty, zaburzając zdolność do komunikowania się i uczestniczenia w życiu społecznym.
Objawy nasilają się powoli i występują u różnych osób w różnym przebiegu
Rodzaje objawów:
•
pogłaśniania radia / TV
•
wyłączanie radia /TV
•
proszenie rozmówców, aby mówili głośniej
•
nie rozumienie przekazywanych komunikatów
•
niechęć kontaktu (zostawanie z boku)
•
nie słyszenie np. dzwonka do drzwi, telefonu
•
nie reagowanie na dźwięki ostrzegawcze (alarm, sygnał)
Co trzecia osoba powyżej 60 roku życia i połowa osób, które skończyły 85 lat, traci słuch.
Czynniki sprzyjające utracie słuchu w wieku dojrzałym
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Palenie papierosów i nadużywanie alkoholu przez większą część życia
Wysoki poziom cholesterolu
Przebywanie w miejscach charakteryzujących się wysokim poziomem hałasu (robotnicy na
budowie, rolnicy, muzycy, personel lotnisk, żołnierze itd.)
Niewłaściwe odżywianie
Choroby wirusowe i bakteryjne
Udary
Urazy głowy
Zmiany nowotworowe
Określone leki (np. gentamycin) lub niewłaściwe dawkowanie leków
Uwarunkowania genetyczne
Na trudność porozumiewania mogą wpływać objawy innych chorób.
Czynniki występowania trudności w porozumiewaniu:
•
•
•
•
•
•
•
samotność
poczucie odrzucenia
tęsknota
manifestacja złego samopoczucia
brak akceptacji dla swojego stanu (psychicznego, intelektualnego, fizycznego)
wspomnienia wywołujące strach, obawę (wojna, ustrój totalitarny)
wizja nadchodzącej śmierci (poczucie bezradności, bezsensowności)
W trakcie kontaktu, rozmowy, pielęgnacji, mogą pojawić się reakcje depresyjne, nerwowość /
agresja ze strony podopiecznych.
Przykład:
16
Wiele osób w tzw. Domach Starców (oddanych tam przez rodzinę) nie integruje się z rówieśnikami
ani personelem, nie chce spędzać wspólnie świąt czy uczestniczyć w organizowanych wydarzeniach
na terenie placówki, lub w wyjazdach.
Osoby starsze nie zawsze potrafią racjonalnie ocenić ani uzasadnić swoich reakcji.
Zrozumienie i zaakceptowanie tego faktu oraz coraz lepsze poznanie podopiecznego, ułatwi
rozpoznanie jakie okoliczności wywołują w nim rozdrażnienie i pomogą dostosować kontakt
(komunikację) opiekuna.
Niezbędne w komunikacji:













kontakt wzrokowy
używanie prostych, krótkich zdań.
powtórzenia (przekazywanie kolejny raz tej samej informacji bez emocji negatywnych)
czas na reakcję / odpowiedź
brak presji („musisz”)
brak krytyką „nie masz racji”)
ponowienie próby (po odczekaniu kilku, kilkunastu minut)
cierpliwość
pochwały ( uśmiech, dotyk, słowa)
koncentracja na zachowaniu spokoju
deklaracja pomocy
odwrócenie uwagi od sytuacji stresującej
nie traktowanie złości personalnie
Słowa i zachowania opiekuna powinny wyrażać troskę, zdecydowane i pewność.
3.2.
Decyzyjność
Decyzyjność osób starszych może być ograniczana jeżeli nie radzą sobie oni z podstawowymi
potrzebami lub mogą stanowić swoim zachowaniem zagrożenie dla siebie lub innych.
Rodzaje ubezwłasnowolnienia :
 Częściowe
 Całkowite
„Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek
choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych,
w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem”
(art. 13 KC)
„Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej,
niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub
narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest
pomoc do prowadzenia jej spraw”
(art. 16 KC)
Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu wydaje sąd po przeprowadzeniu postępowania.
17
Sąd wszczyna postępowanie na wniosek osoby:
1.
2.
3.
4.
małżonek osoby, która ma być ubezwłasnowolniona,
krewni w linii prostej oraz rodzeństwo, jeżeli osoba ta nie ma przedstawiciela ustawowego
przedstawiciel ustawowy tej osoby
prokurator
Osoba, której stan zdrowia oraz wiek nie pozawala na pełną sprawność może korzystać z różnych
form pomocy.
Proces starzenia zatrzymywany jest przez samodzielność i decyzyjność.
W sytuacji potrzeby bezpieczeństwa i komfortu człowieka starego można skorzystać z częściowego
ograniczenia jej działania decyzji, przez wprowadzenia rozwiązania różnego typu.
 Usługi o charakterze gospodarczym:
•
•
•
dokonywanie zakupów
porządkowanie mieszkania
załatwianie spraw w instytucjach
Pomoc w postaci usług opiekuńczych przyznawana jest na wniosek klienta pomocy społecznej po
przeprowadzeniu wywiadu środowiskowego przez pracownika socjalnego i ustaleniu przez niego
wskazań do uzyskania pomocy w charakterze usług gospodarczych.
 Usługi o charakterze pielęgnacyjnym:
•
•
•
•
mycie
ubieranie
karmienie
przeprowadzanie lub przemieszczanie z łóżka na fotel itp.
Pomoc w zakresie czynności życia codziennego umożliwiające osobie niesprawnej lub przewlekle
chorej pozostawanie w środowisku domowym.
 Usługi opiekuńcze specjalistyczne:
•
•
•
•
fizjoterapia,
psychoterapia,
terapia zajęciowa,
porady prawne, które są realizowane zależnie od możliwości lokalnego ośrodka pomocy
społecznej.
Świadczenia te są wykonywane odpłatnie na zlecenie pracownika socjalnego lub osoby z rodziny.
 Usługi opiekuńcze:
•
•
•
•
pomoc w zaspokajaniu codziennych potrzeb życiowych,
opieka higieniczna – zalecona przez lekarza
pielęgnacja
zapewnienie kontaktu z otoczeniem
Opiekun środowiskowy – osoba świadcząca usługi o tym charakterze opieki i pielęgnacji
18
Osoby, które nie mogą funkcjonować w życiu codziennym samodzielnie mają prawo do
umieszczenia w domu pomocy społecznej (odpowiedniego typu i najbliżej miejsca zamieszkania)
Dla umieszczenia danej osoby w domu pomocy społecznej konieczna jest jej zgoda lub jej
przedstawiciela ustawowego.
„Każdy pragnie żyć długo, ale nikt nie chciałby starości.”
Jonathan Swift
Rodzaje zakładów opieki społecznej:
•
Dzienny Dom Pomocy Społecznej
•
Zakład Opiekuńczo – Leczniczy całodobową okresową lub stałą pielęgnację osób
skierowanych oraz kontynuuje leczenie takich osób przewlekle chorych
•
Placówka Pielęgnacyjno – Opiekuńcza (działająca najczęściej przy szpitalu) całodobową
pielęgnacją osób przewlekle chorych
•
Dom Opieki Społecznej
„W poszukiwaniu rozwiązania problemu, najbardziej pomocna jest znajomość odpowiedzi.”
Prawo Murphy'ego
3.2. Emocje
Emocje i uczucia są odbiciem stosunku do rzeczywistości (sytuacji, zdarzeń), innych ludzi i samego
siebie.
 Emocje pozytywne – zaspokajają potrzeby człowieka, pozwalają osiągnąć zamierzony cel
Człowiek naturalnie poszukuje bodźców pozytywnych i stara się (świadomie, nieświadomie) otaczać
przedmiotami, osobami, które to wnoszą.
Dlatego osoby starsze lubią otaczać sie wspomnieniami i członkami rodziny, które wywołują
poczucie bezpieczeństwa. Przywiązują się, czują się dobrze i pewnie w stałych relacjach i
miejscach.
Mimo otwarcia np. na wycieczki i spotkania z innymi, potrzebują stałego miejsca, swoich
osobistych rzeczy, pamiątek i chętnie o nich mówią.
Opiekun, który zrozumie te potrzeby i je uszanuje zostanie doceniony przełamując nieufność
oraz wiele barier w kontakcie i zaufaniu.
 Emocje negatywne - utrudnienia lub uniemożliwienie zaspokojenia potrzeb oraz poczucie
zagrożenia
Człowiek, szczególnie stary, nie zawsze potrafi uchronić się przed przeżywaniem emocji
negatywnych.
19
W różnych okresach życia te same przedmioty, zjawiska, zachowania innych, mogą być skutkiem
innych reakcji lub postaw (myśli).
Opiekun, który nie jest nastawiony uważnie na podopiecznego, może nie zauważyć
wewnętrznego niepokoju i zwiększonej aktywności ruchowej, aby w porę zareagować
wyciszając.
Procesy emocjonalne wpływające na aktywność człowieka:
 mobilizują do działania
 utrudniają (bariera)
 wpływają na proces funkcjonowanie całego organizmu
Zniekształcenia postrzegania / odczuwania w zjawiskach emocjonalnych:
•
brak świadomości wystąpienia
zaangażowania emocjonalnego)
•
fałszywej kategoryzacji emocji (np.: mylenie strachu ze złością)
•
nieprawidłowe określanie źródła emocji (np.: upatruje przyczyny swego gniewu w kimś/
czymś mimo braku faktów)
•
nieprawidłowe określanie związku między emocją a postępowaniem/ zachowaniem/
postawą (np.: ukryte powody zachowania)
emocji
(np.:
nie
zauważanie
swego
niepokoju,
Modyfikacja procesów emocjonalnych jest najtrudniejsza w stosunku do tych ludzi, którzy
przeżywają różnego rodzaju zaburzenia emocjonalne.
Tylko długotrwałe oddziaływanie terapeutyczne może spowodować zmniejszenie poczucia
wrogości w stosunku do ludzi czy tez wzrost poczucia wartości i odzyskania wiary w możliwość
sukcesu.
„Tylko z pomocą silnych można dopomóc słabym.”
Bertold Brecht
Bibliografia:
B.K. Barnes Wywieranie wpływu
dr n. med. K.Szczerbińska Organizacja opieki nad osobami starszymi w Polsce i Europie
E. Sujak Psychologia komunikacji
20