Postawy wychowawcze matek i ojców a przystosowanie społeczne

Postawy wychowawcze matek i ojców a przystosowanie społeczne ich 8-9-letnich dzieci
Anna Siudem
Rok:
Wydawnictwo:
Miejsce wydania:
Rodzina stanowi pierwsze i podstawowe środowisko dziecka, w którym przebiega jego rozwój
oraz kształtują się struktury poznawcze osobowości; w którym rozpoczyna się i toczy główny
nurt socjalizacji (chodzi głównie o przystosowanie dośrodowiska szkolnego) kształtują się
umiejętności społeczne dziecka sprzyjające przwidłowemu przystosowaniu społecznemu lub
utrudniające to przystosowanie. W literaturze przedmiotu nie ma jednoznacznej definicji
przystosowania społecznego dzieci, natomiast w odniesieniu do dzieci w młodszym wieku
szkolnym według większości autorów (Markowska, 1980; Jackowska, 1980; Jaworowska, 1986;
Filipczuk, 1989) prawidłowe przystosowanie społeczne dzieci przejawia się w :
- potrzebie uczestnictwa w życiu formalnej grupy społecznej - klasy szkolnej;
- uznawaniu dziecka przez członków tej grupy (popularności);
- pozytywnej postawie wobec innych osób uwarunkowanej życzliwością, tolerancją,
rozumieniem przeżyć innych członków grupy;
- inicjatywie i aktywności wobec wymagań stawianych dziecku przez szkołę i rodziców;
- współdziałaniu z otoczeniem;
- braku agresywnych postaw wobec ludzi oraz innych zachowań antyspołecznych.
Zatem wyrazem dobrego przystosowania dziecka do szkoły jest umiejętność zaspokojenia
własnych potrzeb w tym środowiska oraz zdolność do spełnienia stawianych mu wymagań.
Natomiast u dziecka z trudnościami w przystosowaniu mogą wystąpić zaburzenia w obrębie
wymienionych wyżej form regulacji stosunków ze środowiskiem szkolnym.
Fundamentalną rolę w kształtowaniu mechanizmów przystosowania społecznego dziecka
odgrywają postawy wychowawcze rodziców, określające jakość interakcji rodzinnych, a co za
tym idzie - warunkujące poziom przystosowania społecznego. Już potoczne obserwacje
wskazują, że nie wszyscy rodzice ustosunkowują się w ten sam sposób do swoich dzieci i nie
każda postawa rodziców wobec dziecka jest równie wartościowa i korzystna dla jego rozwoju.
W niektórych sytuacjach mówimy o "wyrodnych rodzicach", w innych o
"małpiej miłości", przy czym każde z tych określeń charkteryzuje zupełnie odmienną
postawę wobec dziecka, odmienny sposób traktowania. Do określenia tych form zachowania
się rodziców używa się terminu "postawy rodzicielskie". J.Rembowski określa
"postawę rodzicielską" (ojcowską, macierzyńską) jako "całościową formę
ustosunkowania się rodziców (osobno ojca, osobno matki) do dzieci, do techniki oddziaływania,
do zagadnień wychowawczych itp., ukształtowaną podczas pełnienia ról rodzicielskich"
(1986, s. 197).
Metodologia badań. W eksploracji, której wyniki przedstawiam zajęto się prześledzeniem
zależności pomiędzy postawami rodzicielskimi matek a poziomem przystosowania społecznego
ich dzieci w młodszym wieku szkolnym. Tematyka ta jest istotna z dwóch względów: - ze
1/4
Postawy wychowawcze matek i ojców a przystosowanie społeczne ich 8-9-letnich dzieci
względu na powszechnie występujące trudności w przystosowaniu społecznym dzieci i
młodzieży, prowadzące często do poważnych zaburzeń i patologii; - ze względu na potrzebę
rodziców i wychowawców stymulowania dzieci w celu osiągania przez nie coraz większej
sprawności funkcjonowania społecznego. Badano również ojców. Do badania postaw
rodzicielskich (osobno matki, osobno ojca) użyto Kwestionariusza PARI (Parental Attitude
Research Instrument) E.S. Schafera i R.Q. Bella. Poziom przystosowania społecznego
określono na podstawie badania Arkuszem Zachowania się Ucznia B. Markowskiej,1) który
pozwala na ocenę czterech czynników przystosowania społecznego: Motywacja do nauki
szkolnej, Zachowania antyspołeczne, Przyhamowanie oraz Uspołecznienie i Zainteresowania
seksualne. Badaniami objęto 128 dzieci (64 chłopców i 64 dziewczynek) II klas szkoły
podstawowej w wieku 8 - 9 laty oraz ich rodziców. O wyborze takiej grupy wiekowej
zadecydował fakt, iż są to dzieci mające za sobą znaczny trening społeczny w środowisku
pozarodzinnym, a jednocześnie jeszcze posiadające bardzo silną więź z rodziną.
Wyniki badań i ich omówienie. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, iż jedynie niektóre
postawy rodzicielskie matek wywierają istotny wpływ na poziom przystosowania społęcznego
dzieci:
 Postawy rodzicielskie matek takie jak: zachęcanie dziecka do wypowiadania; zrównanie
dziecka w prawach z rodzicami (z dorosłymi); rozwijanie aktywności i oparcie stosunków między
rodzicami a dziećmi na koleżeństwie i przyjaźni - warunkują dobre przystosowanie społeczne
dziecka, którego wskaźnikiem jest wysoki poziom uspołecznienia.
Zatem warunkiem dobrego przystosowania społecznego dziecka jest respektowanie jego praw,
szanowanie jego poglądów, zachęcanie do wyrażania swoich opinii oraz motywowanie do
podejmowania różnych działań i siągania sukcesów. Konieczne jest także interesowanie się
sprawami dziecka, rozwiązywanie konfliktów w sposób pokojowy. Osiągnięciu dobrego kontaktu
z dzieckiem sprzyja również poczucie humoru, zarówno ze strony rodziców jak i dzieci.
 Natomiast nieprawidłowe postawy matek, takie jak np.: nadmierna ingerencja w życie dziecka;
wychowywanie w zależności i ograniczanie swobody; przejawianie surowości; ograniczanie
wpływów zewnętrznych; tłumienie agresji dziecka; unikanie łączności z nim; osobnicza
skłonność do samoudręczenia, czy też obawa przed skzrywdzeniem dziecka - nie sprzyjają
kształtowaniu właściwej motywacji szkolnej i dobremu uspołecznieniu, mogą też być przyczyną
trudności przystosowawczych dziecka.
Należy podkreślić, że uspołecznieniu dziecka nie sprzyja również przemęczenie matki
spowodowane nadmiarem obowiązków domowych oraz brakiem wsparcia i pomocy ze strony
męża. Takie sytuacje są często przyczyną nadmiernej nerwowości, irytacji i agresji w
zachowaniu się matek.
 Trudności w przystosowaniu społęcznym dzieci w postaci zachowań ompulsywnych,
niedostatecznie kontrolowanych i pełnych agresji (Zachowania antyspołeczne) przejawiają
przede wszystkim te dzieci, których matki w wychowaniu preferują postawę ograniczania
swobody i nadmiernej ochrony oraz pochodzące z rodzin, w których występują konflikty
rodzinne.
 Podobnie, dzieci zahamowane, często reagujące lękiem (Przyhamowanie) są wychowywane
przez matki nadmiernie chroniące (obawa skrzywdzenia dziecka, ograniczanie jego swobody),
nadmiernie wymagające (dążenie do surowego wychowania, wychowywanie w zależności) oraz
unikające kontaktu z dzieckiem i tłumiące w nim agresję. Można zatem stwierdzić, że
nieprawidłowe postawy rodzicielskie matek sprzyjają kształtowaniu u ich dzieci biernej postawy
wobec innych osób oraz mogą być przyczyną reakcji lękowych i obniżonego samopoczucia
2/4
Postawy wychowawcze matek i ojców a przystosowanie społeczne ich 8-9-letnich dzieci
dziecka.
 Nieprzystosowanie społeczne dziecka, przejawiane w postaci zachowań antyspołecznych czy
przyhamowania, może być wynikiem nie tylko negatywnych postaw rodzicielskich matek, ale też
skutkiem ich poczucia samoudręczenia, przemęczenia spowodowanego obowiązkami
domowymi oraz niezadowolenia z istniejącej sytuacji domowej. Matki dzieci przejawiających
trudności w przystosowaniu społecznym deklarują brak wsparcia ze strony męża.
Na podstawie wyników prezentowanych badań nie stwierdzono natomiast zależności pomiędzy
postawami rodzicielskimi ojców a przystosowaniem społecznym ich dzieci. Można zatem
wysunąć wniosek, że ojcowie nie wywierają istotnego wpływu na przystosowanie społeczne
swoich dzieci. Być może wynika to ze specyfiki rozwojowej wieku badanych dzieci. Były one w
wieku 8 - 9 lat, a więc stosunkowo małe, gdy jest jeszcze widoczny ogromny wpływ matek. Po
drugie, współczesny model życia mężczyzny - m.in. jego praca zawodowa - nie pozwala na
poświęcanie dużej ilości czasu własnej rodzinie, a szczególnie dzieciom. Niektórzy
psychologowie, socjologowie oraz terapeuci podkreślają, że współczesny ojciec często jest nie
tylko fizycznie, ale i psychicznie nieobecny w wychowaniu swoich dzieci. Nic więc dziwnego, że
- przy założeniu braku zaangażowania ojców w proces wychowawczy - przystosowanie
społeczne badanych dzieci zależne jest głównie od postaw matek. Dowodem tego są wyniki
niniejszych badań.
Wnioski końcowe. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują nato, że jedynie niektóre postawy
wychowawcze matek wywierają istotny wpływ na poziom przystosowania społecznego dzieci,
natomiast takiego wpływu nie potwierdzono empirycznie w przypadku ojców. Okazuje się, że
najistotniejszą rolę w wychowaniu dzieci w młodszym wieku szkolnym nadal pełnią matki.
Pomimo zmian układu ról społecznych we współczesnej rodzinie, łączenia przez współczesne
kobiety pracy zawodowej z prowadzeniem domu - to one głównie podejmują trud
wychowywania dzieci. Często są niezadowolone z takiej sytuacji, przemęczine, pozbawione
wsparcia ze strony męża i otoczenia, ale to właśnie ich postawy wychowawcze są jedną z
głównych determinant przystosowania społecznego dzieci.
Przypisy
1) Oto brzmienie nazw 23 postaw rodzicielskich matek według Arkusza Zachowania się Ucznia
B.Markowskiej: /1/ Zachęcanie dziecka do wypowiadania się; /2/ Wychowywanie w zależności;
/3/ Umniejszanie roli matki; /4/ Ograniczanie swobody dziecku; /5/ Skłonność do
samoudręczenia; /6/ Obawa przed skrzywdzeniem dziecka; /7/ Uczestniczenie w konfliktach
rodzinnych; /8/ Dążenie do surowości w wychowaniu; /9/Irytacja, drażliwośc ze strony matki;
/10/ Ograniczanie dziecku wpływów zewnętrznych; /11/ Nadmierne ubóstwianie dziecka; /12/
Tłumienia agresji u dziecka; /13/ Odrzucenie roli gospodyni domowej przez matkę; /14/
Zrównanie dziecka w prawach z rodzicami; /15/ Rozwijanie u dziecka aktywności; /16/ Unikanie
łączności z dzieckiem; /17/ Zaniedbywanie męża; /18/ Tłumienie zainteresowań seksualnych u
dziecka; /19/ Supremacja; /20/ Nadmierna ingerencja w życie dziecka; /21/ Oparcie stosunków
między rodziacami a dzieckiem na koleżeństwie i przyjaźni; /22/ Przyspieszanie rozwoju
dziecka; /23/ Uzależnianie swobody matki od warunkó rodzinnych.
Bibliografia
3/4
Postawy wychowawcze matek i ojców a przystosowanie społeczne ich 8-9-letnich dzieci
Dołęga Z.(1990). Postawy rodzicielskie a gotowość dziecka do zachowań prospołecznych.
Filipczuk H. (1998). Rodzice i dzieci w młodszym wieku szkolnym. Nasza księgarnia.
Warszawa.
Jackowska E. (1980). Środowisko rodzinne a przystosowanie społeczne dzieci w młodszym
wieku szkolnym
. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa.
Jaworowska A. (1986). Rodzina a przystosowanie społeczne dziecka. w: Materiały do
nauczania psychologii
pod redakcją L. Włoszynowej. Seria II tom II. PWN Warszawa.
Kukułowicz T. (1998). Rodzina wychowuje. KUL. Stalowa Wola.
Markowska B., Szafraniec H. (1980). Podręcznik do "Arkusza Zachowania się
Ucznia" Testy psychologiczne w poradnictwie wychowawczo-zawodowym. PWN
Warszawa.
Pipher M. (1999). Bezpieczny dom. Media Rodzina. Poznań.
Rembowski J. (1986). Rodzina w świetle psychologii. WsiP Warszawa.
Ziemska M. (1986). Rodzina i dziecko. PWN Warszawa.
4/4