Rodzinne i rówieśnicze czynniki związane z upijaniem się i

Rodzinne i rówieśnicze czynniki związane z upijaniem się i

Developmental Period Medicine, 2012, XVI,322
4
© IMiD, Wydawnictwo Aluna
Jakub Gajewski, Agnieszka Małkowska-Szkutnik
RODZINNE I RÓWIEŚNICZE CZYNNIKI ZWIĄZANE
Z UPIJANIEM SIĘ I PALENIEM TYTONIU
PRZEZ 15LETNIĄ MŁODZIEŻ
FAMILY AND PEER FACTORS RELATED TO ALCOHOL ABUSE
AND SMOKING BY 15YEAROLD YOUTH
Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży
Kierownik: prof. nadzw. dr hab. K. Mikiel-Kostyra
Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie
Dyrektor: dr n. med. T. Maciejewski
Streszczenie
Wprowadzenie: Cechą charakterystyczną okresu dojrzewania jest eksperymentowanie m.in. z piciem
alkoholu i paleniem tytoniu. Na zachowania ryzykowne młodzieży mogą mieć wpływ zarówno czynniki
rodzinne, jak i relacje z grupą rówieśniczą.
Cel pracy: Próba oceny związku jakości relacji w rodzinie i grupie rówieśniczej z częstością upijania się
alkoholem oraz palenia tytoniu przez młodzież 15-letnią.
Materiał i metody: Badanie ankietowe przeprowadzono w szkołach w roku szkolnym 2010/2011 w
ramach międzynarodowych badań HBSC (Health Behaviour in School-aged Children) na grupie 1551
osób w wieku 15 lat (49,1% chłopców). Do oceny częstości podejmowania zachowań ryzykownych
wykorzystano pytania z kwestionariusza HBSC. Do oceny jakości relacji w rodzinie wykorzystano pytania ze skali FDM II (Family Dynamics Measure II), a do oceny jakości relacji z rówieśnikami zastosowano
skróconą wersję skali IPPA (Inventory of Parent and Peer Attachment). Zastosowano metodę analizy
skupień, na podstawie której wyodrębniając trzy klastry zawierające zidentyfikowane wzorce relacji z
rodziną i rówieśnikami.
Wyniki: W grupie dziewcząt zanotowano większe różnice pod względem liczebności w poszczególnych
klastrach odpowiadających wzorcom relacji z rodziną i rówieśnikami. Najczęściej upijała się alkoholem i
paliła tytoń młodzież, która miała dobre relacje z rówieśnikami i jednocześnie złe z rodziną.
Wnioski: Częstość podejmowania zachowań ryzykownych przez nastolatków związana jest z postrzeganiem ich relacji społecznych. Dobre relacje z rodziną, jako czynnik chroniący, mogą częściowo znosić
negatywny efekt złych relacji z rówieśnikami, które sprzyjają podejmowaniu zachowań ryzykownych.
Istnieje konieczność dalszych badań i odpowiedzi na pytanie o kierunki związków jakość relacji z rodziną
i rówieśnikami z podejmowaniem zachowań ryzykownych.
Słowa kluczowe: nastolatki, rodzina, rówieśnicy, alkohol, tytoń, zachowania ryzykowne, czynniki
chroniące
Abstract
Introduction: A characteristic feature of the period of adolescence is to experiment with e.g. alcohol
drinking and tobacco smoking. Both family relations and relations with peer groups can be referred to
undertaking this kind of behavior by adolescents.
Objective: The aim of this study was an attempt to assess relationships between joint family and peergroup relations and the frequency of binge drinking and tobacco smoking by 15-year-olds.
Material and methods: The study was conducted in 2010/2011 within the framework of the international
HBSC study (Health Behaviour in School-aged Children) on a group of 1551 people aged 15 years (49.1%
boys). It was carried out in schools. Items from the HBSC questionnaire were used to assess the frequency
of undertaking risky behaviors. To assess the quality of relations within the family, questions from
Rodzinne i rówieśnicze czynniki związane z upijaniem się i paleniem tytoniu przez 15-letnią młodzież
323
the FDM II scale (Family Dynamics Measure II) were used, whereas an abbreviated version of the IPPA
(Inventory of Parent and Peer Attachment) scale was used to assess the quality of peer relations. Three
patterns of relations with family and peers were identified by the use of the cluster analysis methods
(k-means method).
Results: In the group of girls the differences in the proportions in clusters reflecting the patterns of
relations with the family and peers were greater than in boys. 15-year olds who had good relations with
peers and poor relations with thier family got drunk and smoked tobacco more often than adolescents
in other clusters.
Conclusions: The frequency of undertaking risk behavior by adolescents is associated with perceptions
of social relations. Good family relations, as a protective factor, may partially reduce the negative impact
of the peer group on undertaking risk behavior by adolescents. There is a need for further research to
answer the question about the trends in the correspondence between the quality of family and peer
relations and undertaking risk behaviors.
Key words: adolescents, family, peers, alcohol, tobacco, risk behaviors, protective factors
DEV. PERIOD MED., 2012, XVI, 4, 322328
WPROWADZENIE
Podejmowanie przez młodzież zachowań ryzykownych,
takich jak upijanie się alkoholem i palenie tytoniu jest
dość powszechnym zjawiskiem wśród polskich nastolatków (1). Ostatnie dane wykazują, że ponad połowa
15-latków (54,4%) paliła papierosy, a prawie co drugi
polski nastolatek (47,2%) w tym wieku ma za sobą przynajmniej jeden epizod upicia się alkoholem (1). Znacznie
częściej młodzież sięga po alkohol niż po papierosy, choć
obie używki często są stosowane łącznie. Uważa się, że
picie alkoholu w młodym wieku jest czynnikiem ryzyka
wystąpienia problemów zdrowotnych (2). Jednakże, w
chwili obecnej nie ma konsensusu dotyczącego kwestii
szkodliwości tych zachowań na funkcjonowanie społeczne.
Część badaczy uważa, że fakt picia alkoholu w młodym
wieku może negatywnie wpływać na funkcjonowanie
społeczne w późniejszych etapach życia (3). Inna część
autorów zakłada, że pewne eksperymenty z używkami stanowią naturalną cechę osób dorastających, która
nie ma negatywnego wpływu na ich rozwój psychiczny
i fizyczny. Autorzy ci podkreślają, że niewielkie ilości
alkoholu spożywanego przez osoby młode nie muszą
powodować negatywnych konsekwencji. Uznają natomiast, że czynnikiem ryzyka jest duża częstotliwość
spożycia alkoholu i jego ilość (4). W przypadku palenia
tytoniu istnieje zgoda, że już niewielka częstotliwość tego
zachowania może negatywnie wpływać na zdrowie (5),
podczas gdy palenie nałogowe oceniane jest jako jedna
z głównych przyczyn przedwczesnych zgonów zarówno
w Europie, jak i Ameryce Północnej (6).
Według dostępnych danych, na podejmowanie przez
nastolatków zachowań ryzykownych mają wpływ czynniki
związane z jakością relacji w rodzinie (7) oraz z funkcjonowaniem w grupie rówieśniczej (8, 9). Związki te zostaną
omówione poniżej osobno dla obu tych zmiennych.
Jakość relacji w rodzinie a podejmowanie
zachowań ryzykownych
W literaturze szeroko opisywana jest rola rodziny,
jako ważnego czynnika, sprzyjającego, bądź chroniącego
przed podejmowaniem zachowań ryzykownych (10, 11).
Uznaje się, że to, co w największym stopniu odpowiada
za prawidłowy rozwój młodego człowieka, to struktura
rodziny, jakość relacji (pozytywna lub negatywna) i jakość kontroli ze strony rodziców (12). Rodzina – jako
system oddziałujący na dorastającego człowieka – ma
za zadanie spełniać kilka istotnych funkcji. Zaliczyć
można do nich te, które polegają przede wszystkim na
wyznaczaniu norm zachowań oraz zasad, a także formułowania jasnych oczekiwań odnośnie dostosowania
się dziecka do nich. Powinnością rodziców jest również
wypracowanie dobrej komunikacji z dzieckiem oraz
monitorowanie sposobów, w jaki spędza ono czas wolny
(9). Wyniki badań Latendresse’a i wsp. (7) dowodzą, że
istnieje związek między postawami rodziców wobec
konsumpcji alkoholu, a spożywaniem go przez dzieci.
Badania przeprowadzone przez van der Vorsta i wsp. (13)
wskazują, że wyraźnie określone przez rodziców zasady
dotyczące stosowania używek, mogą mieć korzystny
wpływ na opóźnienie wieku inicjacji alkoholowej dzieci. Podobnie jest w przypadku palenia tytoniu. Liczne
prace wykazują związek pomiędzy postawą rodziców
a decyzjami dzieci odnośnie używania wyrobów tytoniowych (14).
Relacje z grupą rówieśniczą a podejmowanie
zachowań ryzykownych
Prowadzone są również liczne badania mające na celu
określenie, jaki wpływ na podejmowanie przez osoby dorastające zachowań ryzykownych ma grupa rówieśnicza.
Wśród wielu funkcji, jakie grupa ta spełnia w okresie
dojrzewania, wymienia się m.in. stworzenie warunków
do przyjęcia wzorców zachowania oraz możliwość ich
naśladowania. Dobre relacje z grupą rówieśniczą dają
także możliwość poczucia identyfikacji i przynależności
oraz poczucie bliskości i związku z innymi. Oceny jakości
tych związków można dokonywać za pomocą pomiaru
stopnia bliskości i zażyłości relacji z rówieśnikami lub
przyjaciółmi (8).
Badania dotyczące związku zachowań posiadanego
przyjaciela tej samej płci z podejmowaniem zachowań
324
Jakub Gajewski i wsp.
ryzykownych wskazują, że jeśli przyjaciel dziecka podejmuje takie zachowania, to będzie ono również częściej
skłonne je podejmować (15). Mechanizm powstawania
tej zależności nie został jednak jednoznacznie określony.
Trudne jest bowiem do ustalenia, czy ludzie dopasowują swoje zachowania do zachowań osób w swoim
najbliższym otoczeniu, czy może dobierają sobie takich
kolegów, którzy posiadają pożądaną przez nich cechę – w
omawianym przypadku jest nią pozytywny stosunek do
używek. Badania Faly i wsp. (13) wykazały, że w przypadku
palenia tytoniu wpływ grupy rówieśniczej – szczególnie
najbliższych przyjaciół – jest silniejszym predykatorem
podejmowania zachowań ryzykownych przez nastolatków, niż wpływ rodziny. Wnioski te potwierdziły także
prace innych autorów (16).
W badaniach nad czynnikami, które związane są z
podejmowaniem zachowań ryzykownych przez młodzież,
zazwyczaj stosuje się podejście jednoczynnikowe. Zwykle
badacze skupiają się na rolach albo rodziny, albo grupy
rówieśniczej, traktując je rozłącznie. Brakuje w literaturze
opracowań mówiących o wspólnym oddziaływaniu tych
dwóch struktur na nastolatków i ich zachowania. Jest
to interesujące zagadnienie, ponieważ osoby dorastające znajdują się w polu równoczesnych oddziaływań
dwóch małych struktur społecznych: rodziny oraz grupy
rówieśników.
odpowiedzi na 6-stopniowej skali, od zdecydowanie się
zgadzam do zdecydowanie się nie zgadzam.
B) relacje z rówieśnikami – użyto pytań pochodzących
ze skali IPPA (Inventory of Parent and Peer Attachment)
(18). Skala ta w pełnej wersji składa się z 25 pytań dotyczących zarówno jakości kontaktów z rodzicami, jak i
rówieśnikami. W protokole badań HBSC 2010 umieszczono skróconą wersję skali dotyczącej rówieśników.
Składała się ona z 10 pytań dotyczących komunikacji
oraz zaufania do przyjaciół (1).
W przypadku obydwu skal stworzono indeksy sumaryczne, gdzie niska wartość indeksu odpowiadała złym
relacjom z rówieśnikami, bądź w rodzinie.
W celu identyfikacji wzorców relacji z grupą rówieśniczą
i rodziną zastosowano metodę analizy klastrowej (analiza
skupień metodą k-średnich). W oparciu o tę metodę i
opisane powyżej skale wyłoniono trzy najważniejsze
skupienia, z których utworzono zmienną przyjmującą
następujące wartości odpowiadające poszukiwanym
wzorcom relacji: 1. Dobre relacje zarówno z rodziną
jak i rówieśnikami 2. Dobre relacje z rówieśnikami, a
złe z rodziną; 3. Złe relacje z rówieśnikami i rodziną.
Cechą analizy z wykorzystaniem metody k-średnich jest
konieczność podjęcia przez badacza arbitralnej decyzji
odnośnie liczby wyodrębnionych klastrów. Opisany powyżej podział został uznany za najbardziej odpowiedni
ze względu na zróżnicowanie średnich wartości badanych
indeksów relacji z rodziną i rówieśnikami oraz korzystny
CEL
rozkład liczebności w klastrach (zbliżone liczebności w
Próba oceny związku jakości relacji w rodzinie i grupie każdym klastrze).
rówieśniczej z częstością upijania się alkoholem oraz
Poszukiwano związku wyodrębnionych wzorców
palenia tytoniu przez młodzież 15-letnią.
relacji z następującymi zmiennymi, które dotyczyły:
Postawiono następujące pytania badawcze:
t1JDJBBMLPIPMVoEPBOBMJ[ZV˃ZUPQZUBOJB[LXFt$[ZKBLPʯʉSFMBDKJXSPE[JOJFJHSVQJFSØXJFʯOJD[FK stionariusza HBSC2010:
jest powiązane z podejmowaniem zachowań ryzykow– Czy wypiłeś kiedyś tak dużo alkoholu, że czułeś się
nych przez nastolatków?
naprawdę pijany?; kategorie odpowiedzi; 1. Nigdy; 2. Raz;
t$[Z[XJʇ[FLKBLPʯDJSFMBDKJ[SPE[JOʇJHSVQʇSØ- 3. 2-3 razy; 4. 4-10 razy; 5. Więcej niż 10 razy
wieśniczą z upijaniem się alkoholem i paleniem tytoniu
Na potrzeby analizy połączono kategorie 4 i 5, tworząc
modyfikowany jest przez płeć osób badanych?
z nich wspólną kategorię: więcej niż 4 razy. Pytanie to
zostało wybrane jako, zdaniem autorów, najlepszy spośród dostępnych w kwestionariuszu HBSC, wskaźnik
MATERIAŁ I METODY
opisujący ryzykowne używanie alkoholu.
Badania przeprowadzono w 2010 r. wśród 1551 nat1BMFOJBUZUPOJVoEPBOBMJ[ZV˃ZUPQZUBOJB[LXFstolatków w wieku 15 lat (49,1% chłopcy) wylosowanych stionariusza HBSC2010:
w próbie ogólnopolskiej w ramach międzynarodowych
– Jak często obecnie palisz tytoń?, kategorie odpowiebadań nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkol- dzi: 1. Codziennie, 2. Co najmniej 1 raz w tygodniu, ale
nej HBSC (Health Behaviour in School-aged Children). nie codziennie, 3. Rzadziej niż 1 raz w tygodniu, 4. Nie
Badania te przeprowadzane są w czasie zajęć szkolnych, palę wcale.
przy pomocy kwestionariusza ankiety. Dokładna metodologia ich prowadzenia opisana została w raporcie
WYNIKI
technicznym (1).
Materiałem, który był podstawą do wyodrębnienia
wzorców relacji z rodziną i rówieśnikami były nastę- Wzorce relacji społecznych młodzieży 15-letniej
Wyniki analizowano oddzielnie dla chłopców i dziewpujące skale:
A) relacje w rodzinie – użyto pytań pochodzących ze cząt. W grupie 15-letnich chłopców nie zaobserwowano
skali dotyczącej relacji w rodzinie. Skala ta pochodzi ze wyraźnych różnic pomiędzy odsetkami zakwalifikowanych
Skali Dynamiki Rodziny (Family Dynamics Measure II) do poszczególnych klastrów. Skrajne grupy „dobre relacje
(17), która włączona została w Polsce do badań HBSC 2010 w rodzinie i z rówieśnikami” oraz „złe relacje z rodziną i
poza protokołem międzynarodowym. Zestaw 11 pytań z rówieśnikami” były prawie równoliczne (po ok. 34%).
dotyczył między innymi prowadzonych rozmów w rodzinie, Grupa „złe relacje w rodzinie i dobre z rówieśnikami”
sposobów rozwiązywania problemów. Respondenci udzielali była nieco mniejsza (ok. 32%) (ryc. 1).
Rodzinne i rówieśnicze czynniki związane z upijaniem się i paleniem tytoniu przez 15-letnią młodzież
325
Klaster 1 / Cluster 1
Klaster 2 / Cluster 2
Klaster 3 / Cluster 3
Chłopcy / Boys
Dziewczęta / Girls
Ryc. 1. Odsetek młodzieży w poszczególnych klastrach w podziale na płeć.
Fig. 1. Proporon of adolescents in clusters by gender.
W grupie dziewcząt różnice były wyraźniejsze.
Najliczniejszą grupę stanowiły dziewczęta, które miały
dobre relacje z rówieśnikami i z rodziną (ok. 46%) oraz
te, które miały dobre relacje tylko z rówieśnikami (ok.
41%). Zdecydowanie mniejsza była grupa odpowiadająca
najmniej korzystnemu wzorcowi relacji: złe relacje zarówno
z rodziną jak i z rówieśnikami (ok. 13%) (ryc. 1).
Stany upojenia alkoholowego
Analizowano liczbę epizodów stanów upojenia alkoholowego w zależności od rodzaju relacji społecznych
Ani razu / Never
Raz / Once
Klaster 2 /
Cluster 2
2-3 Razy / 2-3 Times
4 i więcej razy / 4 and more
Dziewczęta / Girls
Chłopcy / Boys
Klaster 1 /
Cluster 1
młodzieży. W grupie chłopców, którzy mieli dobre relacje
z rówieśnikami, a złe z rodziną – klaster drugi n=220,
odsetek osób, które nigdy się nie upiły był najmniejszy
(36,8%) w porównaniu do pozostałych klastrów (51,1% i
55,5%) (p<0,001). W tej grupie było też najwięcej chłopców,
którzy upili się raz (19,5%) oraz, którzy upili się cztery
razy lub więcej (26,4%). Najmniej chłopców którzy upili
się cztery razy lub więcej było w pierwszej grupie dobre
relacje w rodzinie i z rówieśnikami, (ryc. 2).
Najwięcej dziewcząt, które nigdy się nie upiły znalazło
się w klastrze trzecim złe relacje z rodziną i z rówieśnikami
Klaster 3 /
Cluster 3
Klaster 1 /
Cluster 1
Klaster 2 /
Cluster 2
Klaster 3 /
Cluster 3
Ryc. 2. Odsetek odpowiedzi na pytanie o częstość upijania się ogółem w podziale na płeć i poszczególne grupy wyróżnione
w analizie klastrowej.
Fig. 2. The response rate to the queson about the frequency of binge drinking by gender and different groups disnguished
in cluster analysis.
326
Jakub Gajewski i wsp.
(69,4%). W tym klastrze był również najmniejszy odsetek
dziewcząt upijających się często (cztery razy lub więcej).
W klastrze drugim znalazło się najmniej nieupijających
się dziewcząt (43,8%) najwięcej tych, które zadeklarowały
co najmniej jednokrotne (16,9%), 2-3-krotne (22,7%)
oraz wielokrotne (16,6%) upicie się (p<0,001). Rozkłady
odpowiedzi w skrajnych grupach „dobre relacje” i „złe
relacje” były bardzo zbliżone (ryc. 2).
Palenie tytoniu a relacje społeczne
Analizowano też związek częstości palenia tytoniu
z wyodrębnionymi wzorcami relacji z rówieśnikami
oraz rodziną. Wśród chłopów, zależność okazała się
nieistotna statystycznie (p=0,229). W grupie dziewcząt,
które miały złe relacje w rodzinie, mając równocześnie
dobre relacje z rówieśnikami (klaster drugi, n=313)
było ponad trzykrotnie więcej palących codziennie,
niż w grupie tych, które miały dobre relacje z przyjaciółmi i rodziną (klaster pierwszy, n=347) oraz ponad
czterokrotnie więcej niż dziewcząt mających wszystkie
relacje złe (klaster trzeci, n=98). Najmniej palących
każdego dnia było w klastrze trzecim (3,1%). Najwięcej
niepalących dziewcząt było w grupie tych, które miały
wszystkie relacje dobre tj. w klastrze pierwszym (89,3%)
(p<0,001) (ryc. 3).
DYSKUSJA
Zaprezentowano wyniki badań przeprowadzonych w
Polsce w 2010 r., wśród 1551 uczniów w wieku 15 lat.
Badano związek między jakością relacji społecznych – z
rodzicami i rówieśnikami, a podejmowaniem zachowań
ryzykownych dla zdrowia. Uwarunkowania analizowano
w zależności od płci badanych. Na podstawie uzyska-
nych danych wykazano, że wraz z postrzeganiem relacji
społecznych zmienia się częstość podejmowania przez
nastolatki zachowań ryzykownych – picia alkoholu i
palenia tytoniu.
Analizując wyniki badań stwierdzono, że związek
pomiędzy relacjami z rodziną a upijaniem się i paleniem
tytoniu jest inny niż związek pomiędzy relacjami z grupą
rówieśniczą a podejmowaniem zachowań ryzykownych. Przeprowadzona analiza wykazała, że w grupie
dziewcząt i chłopców wyraźnie zaznacza się rola relacji
z rówieśnikami jako element sprzyjający upijaniu się
oraz – tylko w przypadku dziewcząt – paleniu tytoniu.
Efekt ten w jednym i drugim przypadku może być częściowo znoszony lub wzmacniany poprzez oddziaływanie jakości relacji w rodzinie. Zgodnie z uzyskanymi
wynikami badań efekt negatywnego oddziaływania grupy rówieśniczej na wielokrotność upijania się w ogóle
jest bardziej widoczny u chłopców. W analizowanych
przypadkach w grupie chłopców najwyższy odsetek
osób, które upiły się więcej niż 4 razy zaobserwowano
w klastrze drugim – dobre relacje z rówieśnikami/złe
z rodziną. Odsetek ten był wyższy niż odsetek w tym
samym klastrze w grupie dziewcząt. Trudno jest jednak
jednoznacznie rozstrzygnąć, czy jest to spowodowane rzeczywistym silniejszym oddziaływaniem grupy
rówieśniczej na chłopców, czy jest pochodną tego, że
15-letni chłopcy upijają się częściej niż dziewczęta w
tym wieku (1). Wynik ten sugeruje jednak, że można
przypuszczać, iż dobre relacje z rówieśnikami, które nie
są w pewien sposób „neutralizowane” dobrymi relacjami
w rodzinie, stanowić mogą czynnik ryzyka. Autorzy
zajmujący się wpływem jakości relacji w rodzinie na
podejmowanie zachowań ryzykownych przez dzieci
uznają, że do głównych czynników ryzyka sprzyjających
Nigdy / Never
Rzdziej niż raz
w tygodniu
Less than once
a week
Raz
w tygodniu
Once a week
Codziennie
Every day
Klaster 1 /
Cluster 1
Klaster 2 /
Cluster 2
Chłopcy / Boys
Klaster 3 /
Cluster 3
Klaster 1 /
Cluster 1
Klaster 2 /
Cluster 2
Dziewczęta / Girls
Ryc. 3. Częstość palenia a relacje z rodziną i rówieśnikami w podziale na płeć.
Fig. 3. Frequency of tobacco smoking and relaons with family and peers by gender.
Klaster 3 /
Cluster 3
Rodzinne i rówieśnicze czynniki związane z upijaniem się i paleniem tytoniu przez 15-letnią młodzież
podejmowaniu tego typu zachowań zaliczyć należy złą
jakość relacji w rodzinie, a tym samym brak kontroli
ze strony rodziców nad dzieckiem (9). Wyniki uzyskane w opisywanym badaniu potwierdzają to założenie,
wykazując, że efekt ten jest wzmacniany, jeśli złym
relacjom w rodzinie towarzyszą dobre relacje w grupie
rówieśniczej.
Zauważyć należy, że pomimo widocznych różnic
pomiędzy podejmowaniem zachowań ryzykownych
przez chłopców i dziewczęta mechanizmy oddziaływania
wpływu rodziny i grupy rówieśniczej nie były skrajnie
różne, a nawet były podobne w przypadku obydwu płci.
Zaobserwowano niewiele znacznych różnic w upijaniu
się i paleniu tytoniu mogących charakteryzować tylko
chłopców lub tylko dziewczęta, które możnaby próbować
jednoznacznie przypisać wpływowi postrzegania relacji
z rodziną i rówieśnikami ujawnionym w pierwszym
kroku analizy.
Związek częstości nadużywania alkoholu i palenia
tytoniu z relacjami w rodzinie i grupie rówieśniczej jakie
ujawniły się w badaniach sugerują, że należy podjąć próbę
analizy wpływu tych relacji na zachowania ryzykowne.
Odnosząc się do prawidłowości rozwoju psychospołecznego, u 15-latków wpływ zachowań rówieśników staje
się silniejszy niż był we wcześniejszych etapach rozwoju. Rówieśnicy zaczynają spełniać funkcje wcześniej
zarezerwowane prawie wyłącznie dla rodziców, którzy
w największym stopniu byli odpowiedzialni za przekazywanie wszelkiego rodzaju wzorców zachowań.
Uważamy, że wartością dodaną pracy jest próba
łącznej oceny wpływu różnych relacji społecznych na
podejmowanie zachowań ryzykownych przez młodzież.
Analizowany w wielu pracach osobno wpływ relacji z
rodziną i z rówieśnikami (15, 19) nie daje możliwości
całościowego spojrzenia na omawiany przez nas problem.
Wykazaliśmy, że pomimo różnic w postrzeganiu relacji
społecznych przez chłopców i dziewczęta sposób w jaki
te relacje wpływają na podejmowanie zachowań ryzykownych jest podobny w przypadku obu płci. Uzyskane
przez nas wyniki mogą być cennym źródłem informacji
dla osób tworzących strategie profilaktyczne oraz wdrażających je bezpośrednio w życie nastolatków.
WNIOSKI
1. Częstość podejmowania zachowań ryzykownych przez
nastolatków związana jest z postrzeganiem ich relacji
społecznych.
2. Dobre relacje z rodziną, jako czynnik chroniący, mogą
częściowo znosić negatywny efekt złych relacji z rówieśnikami, które sprzyjają podejmowaniu zachowań
ryzykownych.
3. Istnieje konieczność dalszych badań i odpowiedzi
na pytanie o kierunki związków jakości relacji z rodziną i rówieśnikami z podejmowaniem zachowań
ryzykownych.
PIŚMIENNICTWO
1. Mazur J., Małkowska-Szkutnik A.: Wyniki badań HBSC
2010. Raport techniczny. Warszawa, 2010, IMiD.
2. Buu A., Wang W., Schroder S.A. i wsp.: Developmental
327
emergence of alcohol use disorder symptoms and their
potential as early indicators for progression to alcohol
dependence in a high risk sample: A longitudinal study
from childhood to early adulthood. J. Abnorm. Psychol.,
2011 Aug 15. Epub ahead of print.
3. Bryant A.L., Schulenberg J.E., O’Malley P.: How Academic
Achievement, Attitudes, and Behaviors Relate to the Course
of Substance Use During Adolescence: A 6-Year, Multiwave
National Longitudinal Study. Journal of Research on
Adolescence, 2003, 13, 361-397.
4. Shedler J., Block J.: Adolescent drug use and psychological
health: a longitudinal inquiry. Am. Psychol. 1990, 45(5),
612-630.
5. Gold D.R. i wsp.: Effects of Cigarette Smoking on Lung
Function in Adolescent Boys and Girls, N. Engl. J. Med.
1996, 335, 931-937.
6. Fenelon A., Preston S.H.: Estimating Smoking-Attributable
Mortality in the United States Demography, 2012, 49,
797-818.
7. Barnes G.M., Farrell M.P., Banerjee S.: Family Influences
on Alcohol Abuse and Other Problem Behaviors Among
Black and White Adolescents in a General Population
Sample. Journal of Research on Adolescence Volume 4,
Issue 2, 1994, pages 183-201.
8. Brown B.B.: Adolescents` relationships with peers. w: Lerner
R.M., Steinberg L.: Handbook of adolescent psychology,
Second Edition. John Wiley and Sons, Inc., New Jersey
2004, 363-394.
9. Ostaszewski K.: Czynniki ryzyka i czynniki chroniące w
zachowaniach ryzykownych dzieci i młodzieży, w:. Mazur J.,
Tabak I., Małkowska-Szkutnik A., Ostaszewski K., Kołoło H.,
Dzielska A., Kowalewska A.: Czynniki chroniące młodzież
15-letnią przed podejmowaniem zachowań ryzykownych.
Warszawa, 2008, IMiD.
10. Beal A.C., Ausiello B.A., Perrin J.M.: Social Influences on
Health-Risk behaviors among minority middle School
Students. J. Adolesc. Health, 2001, 28, 474-480.
11. Litrownik A.J., Elder J.P., Campbell N.R. i wsp.: Evaluation
of a Tobacco and Alcohol Use Prevention Program for
Hispanic Migrant Adolescents: Promoting the Protective
Factor of Parent-Child Communication, Preventive Medicine
Volume 31, Issue 2, August 2000, 124-133.
12. Ledoux S., Miller P., Choquet M., Plant M.: Family structure,
parent-child relationships, and alcohol and other drug
use among teenagers in France and the United Kingdom.
Alcohol and Alcoholism, 2002, 37 (1), 52-60.
13. van der Vorst H., Engels R.C., Meeus W., Deković M.: The
impact of alcohol-specific rules, parental norms about
early drinking and parental alcohol use on adolescents’
drinking behavior. J. Child. Psychol. Psychiatry, 2006 Dec;
47(12), 1299-1306.
14. Faly B.R.i wsp.: Differential influence of parental smoking
and friends’ smoking on adolescent initiation and escalation
of smoking, J. Health Soc. Behav. 1994 Sep; 35(3), 248265.
15. Maxwell K.A.: Friends: The Role of Peer Influence Across
Adolescent Risk Behaviors. Journal of Youth and Adolescence,
Vol. 31, No. 4, August 2002.
16. Brickere J.B. i wsp.: Childhood friends who smoke: do
they influence adolescents to make smoking transitions?,
Addict. Behav., 2006 May; 31(5), 889-900.
328
Jakub Gajewski i wsp.
17. White M., Grzankowski J., Paavilainen E. i wsp.: Family
dynamics and child abuse and neglect in three Finnish
communities. Issues in Mental Health Nursing, 2003, 24,
707-722.
18. Armsden G., Greenberg M.: The Inventory of Parent and Peer
Attachment; individual differences and their relationship
to psychological well-being In adolescence. Journal of
Youth and Adolescence, 16, 5, 1987, 427-453.
19. Latendresse S.J., Rose R.J., Viken R.J. i wsp.: Parenting
Mechanisms in Links Between Parents’ and Adolescents’
Alcohol Use Behaviors. J. Clin. Child. Adolesc. Psychol.,
2009 Mar; 38(2), 232-234.
Wkład Autorów/Authors’ contributions
Według kolejności
Konflikt interesu/Conflicts of interest
Autorzy pracy nie zgłaszają konfliktu interesów.
The Authors declare that there is no conflict of interest.
Nadesłano/Received: 18.09.2012 r.
Zaakceptowano/Accepted: 24.10.2012 r.
Dostępne online/Published online
Adres do korespondencji:
Jakub Gajewski
Instytut Matki i Dziecka
ul. Kasprzaka 17a, 01-211 Warszawa
tel: (22) 32-77-459
[email protected]
Informacja własna
Wczesne dzieciństwo a późniejsza jakość życia
Podczas naukowego sympozjum NUTRICIA
Polska eksperci debatowali nad odległym wpływem
żywienia we wczesnym dzieciństwie na stan zdrowia
i jakość życia w wieku dorosłym.
W dniach 5-6 października w Warszawie
odbyła się konferencja naukowa lekarzy pediatrów poświęcona problematyce żywienia
niemowląt i małych dzieci. Podczas spotkania
140 lekarzy z wiodących ośrodków z całej Polski
dyskutowało nad najnowszymi doniesieniami
naukowymi oraz rozwiązaniami terapeutycznymi
dotyczącymi postępowania z różnymi grupami
małych pacjentów, m.in. dziećmi urodzonymi
przedwcześnie, dziećmi z zaburzeniami karmienia czy z nadmierną masą ciała. Kierownikiem
naukowym spotkania był prof. dr hab. n. med.
Janusz Książyk, a wśród prelegentów znaleźli
się m.in. prof. dr hab. n. med. Anna Dobrzańska,
prof. dr hab. n. med. Halina Weker i prof. dr hab.
n. med. Anna Obuchowicz.
Badania prowadzone w ostatnich latach
w Polsce wskazują, że rodzice nie znają ani nie
stosują się do zaleceń żywieniowych dzieci,
rzadko rozmawiają również o tym z lekarzem
pediatrą. Z badań przeprowadzonych z inicjatywy
Fundacji NUTRICIA i zaprezentowanych przez dr
inż. Annę Stolarczyk z Instytutu „Pomnik-Centrum
Zdrowia Dziecka” wynika, że jedynie 7% spośród
przebadanych mam dzieci w wieku 6-12 miesięcy stosuje się do zaleceń żywieniowych dla
niemowląt. Co 6. niemowlę spożywa również
10 lub więcej posiłków – zamiast 5-6 na dobę1.
Wśród dzieci w wieku 13-36 miesięcy już można
zaobserwować tego konsekwencje – jedna czwarta
populacji ma zbyt wysoki wskaźnik masy ciała
(BMI), co oznacza problem z nadwagą i otyłością.
Ich dieta również nie jest właściwie zbilansowana:
do niedoboru witaminy D, który zaobserwowano
już u młodszej grupy dzieci, dochodzi nadmiar
soli oraz cukru w pożywieniu2 – to podstawowe
wnioski z badania zaprezentowane przez prof.
dr hab. n. med. Halinę Weker.
„Mimo tego, że istnieją jasne wytyczne
schematu żywienia niemowląt, dzieci są często karmione w sposób znacząco odbiegający
od zaleceń. Dlatego tak ważne jest, aby lekarze
propagowali wśród rodziców żywienie zgodne
z obowiązującymi rekomendacjami i podczas
wizyt kontrolnych zawsze rozmawiali z rodzicami
na temat żywienia” – podsumowała dr inż. Anna
Stolarczyk z Instytutu „Pomnik-Centrum Zdrowia
Dziecka” w Warszawie.
Wiodącym tematem konferencji, była wczesna
profilaktyka chorób dietozależnych oraz pilna
potrzeba upowszechniania wiedzy o prawidłowym
żywieniu wśród rodziców. Wielokrotnie w trakcie
wykładów przytaczano wyniki międzynarodowych
badań potwierdzających hipotezę tzw. „programowania żywieniowego”. Pochylono się również
nad potrzebami dzieci urodzonych przedwcześnie,
które częściej niż pozostali mali pacjenci manifestują problemy związane z żywieniem.
„Dzieci do trzeciego roku życia nie należy
odchudzać, ale warto zwrócić uwagę na profilaktykę otyłości, gdyż znaczny odsetek otyłych
dzieci będzie w przyszłości otyłymi dorosłymi” –
powiedziała prof. dr hab. n. med. Anna Obuchowicz,
która wśród czynników, na które warto zwrócić
uwagę we wczesnym zapobieganiu nadmiernej
masie ciała, wymieniła między innymi: przyrost
masy ciała kobiety ciężarnej i płodu, karmienie
piersią i odpowiedni czas snu.
Po raz kolejny podkreślano zalety wynikające z karmienia piersią, które ma niebagatelny
udział w programowaniu żywieniowym. Wskazano
możliwe kierunki rozwoju składu mlek modyfikowanych. Zaprezentowano również perspektywy
socjoekonomiczne związane ze stanem zdrowia
ludności w najbliższych dekadach.
W trakcie warsztatów uczestnicy sympozjum
m.in. mieli możliwość poznać nowatorskie podejście do sposobu pracy z małymi pacjentami
z zaburzeniami karmienia propagowane przez
Instytut „Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka”.
Dyskutowane były przypadki pacjentów, których leczył zespół lekarza, dietetyka, psychologa
i logopedy.
Lekarze podkreślali również, że obserwowane
przez rodziców problemy z karmieniem dzieci
często mają podłoże w zaburzeniach, które nie
zawsze są zgłaszane i diagnozowane. Problem
ten dotyczy nawet 40% dzieci. Zastosowanie
odpowiedniego schematu postępowania przy
rozpoznawaniu i leczeniu tego typu zaburzeń,
pozwala w krótkim czasie wyleczyć większość
przypadków. Zwrócono również uwagę na indywidualne podejście, konieczne przy ocenie
stanu odżywienia małych pacjentów. Apelowano
do lekarzy, aby regularnie monitorowali rozwój
każdego pacjenta, po to, aby szybko zidentyfikować ewentualne nieprawidłowości.
Uczestnicy szczególnie docenili możliwość
przedyskutowania indywidualnych przypadków
z ekspertami oraz interdyscyplinarne ujęcie zagadnienia żywienia dzieci. „’Zdrowe dzieci, zdrowa
przyszłość’ to misja NUTRICIA, która prezentuje
nasz sposób myślenia. Jesteśmy przekonani o tym,
że dbając o zdrowie dzieci, w tym o ich właściwie
zbilansowaną dietę, możemy realnie wpłynąć na
to, jaki będzie stan zdrowia Polaków za kilkadziesiąt lat” – powiedziała dr Agnieszka ŚwięcickaAmbroziak, specjalista w Dziale Medycznym
NUTRICIA Polska.
Badanie „Ocena sposobu żywienia i stanu odżywienia niemowląt w wieku 6 i 12 miesięcy w populacji polskiej” przeprowadzone przez Instytut
„Pomnik - Centrum Zdrowia Dziecka”.
2
Badanie „Kompleksowa ocena sposobu żywienia dzieci w wieku 13-36 miesięcy w Polsce” przeprowadzone przez Instytut Matki i Dziecka.
1