Oksana Wynnyk Pogłoski podczas rosyjskiej okupacji Lwowa (1914

Transkrypt

Oksana Wynnyk
Pogłoski podczas rosyjskiej okupacji
Lwowa (1914-1915)
ece-urban
Seria publikacji elektronicznych
Centrum Historii Miejskiej Europy Środkowo-Wschodniej
Numer 2
Lwów, Maj 2008
Oksana Wynnyk, Pogłoski podczas rosyjskiej okupacji Lwowa, 1914-1915
Krążenie po mieście różnych pogłosek, szerzonych przez mieszkańców lub, w
niektórych przypadkach, przez prasę, jest jednym z aspektów życia miejskiego.
Pogłoską określa się niepewne twierdzenie informacyjne, które powstało w kontekście
nieokreśloności, niebezpieczeństwa czy potencjalnego zagrożenia, a którego funkcją
jest pomóc ludziom zrozumieć sytuację i funkcjonować w sytuacji niepewności.
Wyjaśnienie jest próbą uczynienia rzeczywistości zrozumiałą, a pogłoski to kolektywny
wysiłek takiego wyjaśnienia, wywołany zetknięciem się jednostek z czymś niepewnym.
Wyjaśnienia te powinny w jakiejś mierze odpowiadać grupowym normom
prawdziwości, jeśli więc standardy takie są w grupie wysokie, pogłoski przypominają
poszukiwanie faktów; jeśli niskie, pogłoski podobne są bardziej do paniki. Pogłoski
pomagają również w radzeniu sobie z poczuciem zagrożenia, gdy ludzie czują, że ich
dostatek lub życie znajdują się w niebezpieczeństwie. Pogłoski mogą pełnić również
inne funkcje, na przykład rozrywki, jednak funkcja taka jest drugorzędna 1. Ilość
krążących pogłosek zależeć będzie od istotności tematu oraz tego, na ile niepewne są
tyczące się go okoliczności. Konflikty wojenne są optymalnym czasem dla szerzenia się
pogłosek. Tajemnice wojskowe, a także trwoga wśród mieszkańców i niemożność
przewidzenia ruchów wroga, przyczyniają się do stworzenia atmosfery niepewności. 2
Brak informacji ze źródeł oficjalnych sprawia, że ludzie zwracają się ku źródłom
nieoficjalnym i szerzą pogłoski. Nie wszystkie pogłoski wywołują negatywne odczucia,
niektóre z nich przeciwnie, stają się powodem do radości i świętowania.3 Jako synonim
pojęcia pogłoska używane jest czasami pojęcie plotki. Jednak wykorzystywanie tego
słowa nie jest w danym kontekście prawidłowe, ponieważ plotka to zawierająca element
oceniający rozmowa na temat osób, które są przeważnie nieobecne, rozmowa
zachodząca podczas kształtowania się związków społecznych, zmian, oraz w procesie
budowy solidarności grupowej.4 Natomiast ze względów stylistycznych w niniejszym
opracowaniu jako synonim do „pogłoski” używane będzie słowo „słuchy” oraz
„wieści”.
Po przyłączeniu terytorium Galicji do monarchii Habsburgów w 1772 r. Lwów
stał się stolicą prowincji „Królestwo Galicji i Lodomerii”. Przed pierwszą wojną
1
DiFonzo N. Boyrdia P. Rumor psychology. Social and organizational approaches. Washington, DC,
2007. – P.13-16
2
Allport G. V., Postman L. The psychology of rumor. – New York, 1965. – P. 35
3
Healy M. Vienna and the fall of Habsburg Empire. Total war and everyday life in World War I. –
Cambridge, UK. –Cambridge University Press, 2004. – P.143-144
4
DiFonzo N. Boyrdia P. Rumor psychology. Social and organizational approaches. Washington, DC,
2007. – P.19,72
2
światową terytorium miasta dzieliło się na przedmieścia i cztery dzielnice: Halicką,
Krakowską, Łyczakowską i Żółkiewską, a w 1913 r. wyodrębniono jeszcze jedną
dzielnicę – Nowy Świat. Zgodnie ze spisem ludności z 1910 r. miasto zamieszkiwały
206 113 osób (51% katolików, 28% żydów i 18% grekokatolików). 5 W maju 1915 r.
„Kurjer Lwowski” opublikował statystyki, według których ludność Lwowa w sierpniu
1914 r. stanowiła 212 030 osób.6 Na skutek porażki wojsk austro-węgierskich już po
miesiącu od rozpoczęcia wojny, 3 września 1914 r., Lwów został zajęty przez wojska
rosyjskie. Pierwszym gubernatorem mianowany został generał-lejtnant von Rhode,
który jednak zmarł po kilku dniach z powodu otrzymanych ran. Nowym wojennym
gubernatorem został pułkownik hrabia Szeremietiew, który zajmował to stanowisko do
końca września. Zastąpił go generał-gubernator hrabia Georgij Bobryński, którego
władza obejmowała cztery gubernie: lwowską, tarnopolską, przemyską i czerniowiecką.
W ostatnich dniach okupacji, po wyjeździe hrabiego Bobryńskiego, do Lwowa wrócił
hrabia Szeremietiew. 7
Pierwsza wojna światowa była pierwszą wojną totalną, w której zniknęła de
facto różnica między frontem i miejscami, gdzie działania wojenne nie były
prowadzone, czyli tak zwanym „frontem domowym”. Zmobilizowane zostały znaczne
zasoby i ogromna ilość ludności cywilnej, bez względu na wiek i płeć. Postęp
techniczny doprowadził do udoskonalenia starych i wynalezienia nowych rodzajów
broni, zaś państwo starało się kontrolować nie tylko publiczne, ale i prywatne życie
5
Kramarz H. Samorząd Lwowa w czasie pierwszej wojny światowej i jego rola w życiu miasta. –
Kraków, 1994. – S.11
6
Wiek Nowy (dalej WN). –31 maja. – 1915. – S. 7
7
Kramarz H. Samorząd Lwowa w czasie pierwszej wojny światowej i jego rola w życiu miasta. –
Kraków, 1994. – S.39-43
3
mieszkańców. Mimo obowiązywania Konwencji Haskiej, przemoc wobec ludności
cywilnej stała się powszechną praktyką. 8
Początek wojny doprowadził do pojawienia się wśród lwowian niezliczonych
pogłosek. Brak wiarygodnej informacji stwarzał poczcie zagrożenia i jeszcze bardziej
podsycał pogłoski. W niniejszym tekście zrekonstruowane zostaną pogłoski, które
zanotowane zostały we wspomnieniach i dziennikach lub w prasie lwowskiej, która
czasami publikowała reakcje na pewne pogłoski, dementowała je lub wyjaśniała.
Autorzy większości wykorzystanych dzienników rozpoczęli ich pisanie po rozpoczęciu
wojny. 9 Pisanie dziennika stawało się nie tylko sposobem powiedzenia prawdy o tym,
co się działo, ale i swego rodzaju terapią, która pomagała poradzić sobie ze strachem i
odmiennością życia w czasie wojny. 10 Niektórzy lwowianie nie ograniczali się do
jednego dziennika: istnieją na przykład dwa dzienniki lwowskiego publicysty Juliana
Starkela, poświęcone pierwszym miesiącom wojny. Pierwszy składa się z krótkich,
nieregularnych zapisów, kończących się 20 stycznia 1915 r., drugi zaś jest obszernym
opisem wydarzeń, które miały miejsce we Lwowie do 22 września 1914 r.11 Ten ostatni
został być może napisany później, na podstawie wcześniejszych krótkich zapisek.
Najbardziej bogata w informacje część wspomnień poświęcona jest bezpośrednio
okresowi okupacji rosyjskiej Lwowa i wydana została wkrótce po jej napisaniu 12, reszta
8
Cambridge, UK. –Cambridge University Press, 2004. – P.3,5,300; Kramer A. Dynamic of destruction.
Culture and mass killing in the First world war. – Oxford University Press, 2007. – P.2,5-19, 331,347-348
9
Centralnyj Derżawnyj Istorycznyj Archiw Lwowa (dalej – CDIAL). – fond 694. – opys 1. – sprawka 10;
CDIAL. – f. 735. – op.1. – spr. 2; Biblioteka Narodowa w Warszawie. – 12196/І; Biblioteka Narodowa
w Warszawie. – 12197/IIІ
10
Rodak P. Wojna i zapis (o dziennikach wojennych)// Teksty drugie. – 2005. - # 6. – S.38
11
Biblioteka Narodowa w Warszawie. – 12196/І. – S. 93-96; Biblioteka Narodowa w Warszawie. –
12197/IIІ
12
Lwów po inwazyi rosyjskiej (wrzesień-grudzień 1914). – Wien, 1915; Rossowski. S. Lwów pod czas
inwazyi. – Lwów, 1916; Janusz B. 293 dni rządów rosyjskich we Lwowie. – Lwów, 1915; Przysiecki F.
Rządy rosyjskie w Galicyi Wschodniej. – Piotrokow: Wyd. „Wiadomości Polskich”, 1915
4
w
okresie
międzywojennym. 13
W
artykule
wykorzystane
zostały
również
niepublikowane wspomnienia historyka i byłego rektora uniwersytetu Bronisława
Dembińskiego, oraz urzędnika kolejowego Bogdana Krzysztofowicza. 14
Już w pierwszych dniach wojny prasa sprostowała nieprawdziwe pogłoski
krążące po mieście. Na przykład „Wiek Nowy” zaznacza, że słuchy o tym, jakoby
odezwa Franciszka Józefa „Do moich narodów” oznaczała ogólną mobilizację, są
nieprawdziwe. 15 Jeden z autorów wspomnień pisze, ze ludzie zawsze wracali z ulicy w
ogromną ilością „wiarygodnych” nowin: „Bo czyjaś tam mleczarka słyszała na własne
uszy, jak jakaś tam golibroda zaklinał się na zdrowie swych dzieci, że jakaś dama,
posiadąc wuja, którego kolega z czyjąś tam siostrzenicą ożeniony, była na prowincyi u
ciotecznego brata i opowiadano, wedle najautentycznejszych informacyi miało się stać
to...”.16 Innym miejscem, gdzie rodziły się i szerzyły różne pogłoski, były kawiarnie.
„Wiek Nowy” pisze, że jednym z najpopularniejszych tematów rozmów we Lwowie
stała się ilość rannych, w każdej zaś kawiarni liczba ta była różna 17.
Na początku część mieszkańców Lwowa przyjmowała wieść o wybuchu wojny
z entuzjazmem. Miejscowa prasa donosiła o wielkich demonstracjach wojennych,
wywołanych manifestem cara. Demonstracjom towarzyszyły gorące przemowy,
śpiewanie pieśni i skandowanie haseł patriotycznych. 18 Jednak jednocześnie z uczuciem
radości szerzyła się panika. Pod wpływem pogłosek o tym, że nie całkiem bezpiecznie
jest pozostawiać swoje pieniądze w Galicyjskiej Kasie Oszczędności, ludzie zaczęli
masowo wycofywać depozyty. Namiestnik Korytowski zmuszony był do publikacji
13
Białynia-Chołodecki J. Lwów w czasie okupacji rosyjskiej (3 września 1914 – 22 czerwca 1915). –
Lwów,1930; Maciszewski S. Rosjanie we Lwowie. Szkic z niedawnej przeszłości. – Lwów: Z druk.
krajowej Szczęsnego Bednarskiego, 1926
14
Biblioteka Narodowa w Warszawie. – 13168/ІІ; Zakład narodowy im. Ossolinskich. – II.6526
15
WN. – 29 lip. – 1914. – S. 9
16
Rossowski S. Lwów pod czas inwazyi. – Lwów, 1915. – S.235
17
Lwów po inwazyi rosyjskiej (wrzesień-grudzień 1914). Wien, 1915. – S.24; WN. – 22 sierp. – 1914. –
S.9
18
Kurjer Lwowski (dalej KL). – 1 sierp. – 1914. – S. 3; KL. – 9 sierp. – 1914. – S. 3; WN. – 30 lip. –
1914. – S. 9; WN. – 1 sierp. – 1914. – S. 6,8
5
zapewnienia o tym, że oszczędnościom klientów nic nie zagraża i rząd nie zamierza
wykorzystać ich do swoich celów.19 Inną pogłoską, która przeraziła mieszkańców
Lwowa i którą sprostowały gazety, była wieść o tym, że woda w wodociągach została
zatruta przez rosyjskiego szpiega.20 Pogłoskę taką, która była pierwszą szeroko
rozpowszechnioną pogłoską w stolicy podczas wojny, zanotowali wiedeńscy urzędnicy
5 sierpnia. Najbardziej zdziwiło ich to, że mieszkańców miasta trapią lęki
charakterystyczne dla średniowiecza.21
Przez cały sierpień 1914 roku gazety donosiły o zwycięstwach armii austrowęgierskiej na froncie wschodnim. 22 W prasie drukowano wiadomości o słabości
wroga, czasami w formie humorystycznej. Jednocześnie publikowane były także relacje
świadków na temat okrucieństw popełnianych przez kozaków na okupowanych
terytoriach.23 Natomiast do Lwowa dochodziły zatrważające słuchy o zwycięstwach
armii rosyjskiej i możliwej okupacji miasta przez Rosjan. Pod koniec sierpnia
lwowianie zaczęli masowo uciekać ze Lwowa. Prasa w dalszym ciągu drukowała
artykuły, w których zapewniała, że panika jest bezpodstawna, nie ma ku niej żadnych
przyczyn. 24 Gdy 27 sierpnia do Lwowa przyjechał pruski sztab, zaczęto mówić, że
przybył zdecydować o obronie lub poddaniu miasta bez walki.25 Tegoż dnia wieczorem
po Lwowie rozeszła się wieść, że kozacy są już pod miastem. Pogłoska wywołała
natychmiastowa panikę wśród mieszkańców przedmieścia Łyczakowskiego, którzy
19
WN. – 3 sierp. – 1914. – S.11
WN. – 4 sierp. – 1914. – S.10; Białynia-Chołodecki J. Lwów w czasie okupacji rosyjskiej (3 września
1914 – 22 czerwca 1915). – Lwów,1930. – S. 9
21
Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2004. – P. 145
22
WN. – 10 sierp. – 1914. – S.1, WN. – 13 sierp. – 1914. – S.5, WN. – 17 sierp. – 1914. – S.5, WN. – 24
sierp. – 1914. – S.6, WN. –31 sierp. – 1914. – S.1; KL. – 22 sierp. – 1914. – S. 1; KL. – 27 sierp. – 1914.
– S. 1
23
Diło. – 29 sierp. – 1914. – С. 7; WN. – 27 sierp. – 1914. – S. 12; Maciszewski S. Rosjanie we Lwowie.
Szkic z niedawnej przeszłości. – Lwów: Z druk. krajowej Szczęsnego Bednarskiego, 1926. – S.4
24
KL. – 28 sierp. – 1914. – S. 4; WN. – 28 sierp. – 1914. – S.2; Diło. – 2 wrześ. – 1914. – С.1,2; KL. – 1
wrześ. – 1914. – S.1, Rossowski. S. Lwów pod czas inwazyi. – Lwów, 1915. – S. 2-3
25
Lwów,1930. – S. 33
20
6
rzucili się do ucieczki w głąb miasta, tworząc tłok, hałas, i jeszcze bardziej potęgując
panikę. 26 Jeden ze świadków zaznacza, że sam widział, jak jakiś mężczyzna jechał na
rowerze i krzyczał, że wróg się zbliża. Autor zapisu, Bogdan Krzysztofowicz, pisze, że
zrzucił mężczyznę z roweru, przyłożył mu do skroni rewolwer, a potem przekazał go
jakiemuś rotmistrzowi jako tego, który szerzy wśród ludzi panikę. 27 W odpowiedzi na te
wydarzenia dyrekcja policji wydała nakaz zabraniający zgromadzeń publicznych i
przebywania na ulicy po godzinie 22.00 osobom cywilnym bez specjalnych przepustek.
Po godzinie 20.00 zamknięte miały być wszystkie szynki, zaś po 22.00 kawiarnie i
restauracje.28
Józef Białynia-Chołodecki tak opisuje nastrój we Lwowie w tych dniach:
„Ludność żyła z dnia na dzień tylko, z godziny na godzinę, z chwili na chwilę. Krótki
sen, skromny posiłek, a poza tem ciągła gonitwa za wrażeniami, za nowościami,
zbieranie wieści i – plotek. Amatorowie wrażeń i sensacji dzielili się kilka grup. Jedni
uwijali się po dworcach, bacząc kto i skąd przyjeżdża i dokąd odjeżdża, drudzy stali lub
przechadzali się po głównych ulicach, kontrolowali ruch wehikułów i automobilów,
inni trzymali straż przy komendzie korpuśnej i wypatrywali jeńców, znów inni witali
rannych u bram szpitali, a nie brakło i takich, którzy zazierali do domów
przedpogrzebowych, lustrowali kondukty i karbowali w pamięci, kto zakończył
doczesną pielgrzymkę. Największa liczba ciekawych przerzucała czasopisma, czytała
je, porównywała, a w końcu wyprowadzała konkluzje, aplikowała cały um swej strategji
i wypowiadała śmiało krytykę.”.29 Inny świadek, Jan Dąbski, zanotował historię o tym,
jak jakiś mężczyzna przekonywał go, że wojska rosyjskie zbliżają się już do Złoczowa.
26
Rossowski. S. Lwów pod czas inwazyi. – Lwów. – S.1; Janusz B. 293 dni rządów rosyjskich we
Lwowie. – Lwów, 1915. – S.2; Białynia-Chołodecki J. Lwów w czasie okupacji rosyjskiej (3 września
1914 – 22 czerwca 1915). – Lwów,1930. – S. 35-36; Maciszewski S. Rosjanie we Lwowie. Szkic z
niedawnej przeszłości. – Lwów: Z druk. krajowej Szczęsnego Bednarskiego, 1926. – S.4
27
Zakład Narodowy im. Ossolińskich. – II.6526. – S.2
28
Janusz B. 293 dni rządów rosyjskich we Lwowie. – Lwów, 1915. – S.2-3
29
Lwów, 1930. – S. 34
7
Na uwagę autora, że właśnie stamtąd wraca i że informacja ta jest nieprawdziwa,
nieznajomy odpowiedział: „To nie bajki, całe miasto u nas o tym mówi”. O szerzenie
najróżniejszych pogłosek autor wspomnień obwiniał lwowskich Żydów.30
Pogłoski o zbliżaniu się wojsk rosyjskich wywołały wśród mieszkańców strach,
wielu z nich usiłowało opuścić miasto za wszelką cenę. W gazetach i wspomnieniach
znaleźć można opisy tego, jak w ostatnich dniach sierpnia dziesiątki tysięcy lwowian
uciekało: „Ulice, prowadzące na dworzec kolejowy, bywały chwilami formalnie
zatarasowywane wozami i pieszymi, obciążonymi mnóstwem pakunków, a przez te
tłumy przeciskały się liczne oddziały wojskowe, piechota i konnica.” „Trwało to dni
trzy, a do największych rozmiarów doszło w sobotę, oraz w nocy z soboty na niedzielę
(30-31 sierpnia). Ciężka to była noc owa.” „Ścisk w wagonach był taki ogromny, że
przez stłoczone masy nie można się było przecisnąć, wobec czego ryzykowniejsi – a
było ich nie mało – windowali się przez wąskie okna.”.31 Bogdan Krzysztofowicz, który
razem z rodziną próbował opuścić Lwów, zaznacza, że woźnica dopiero pod groźbą
rewolweru zgodził się przewieźć ogromną ilość ich rzeczy. 32 Inny autor wspomnień
pisze: „Sceny, które odgrywały się na dworcu samym, trudno opisać. – Ścisk, lament,
płacz dzieci, nawoływania starszych wzmagały się z każdą godziną, - pociągi
przepełnione odchodziły, wywożąc spokojnych dotąd mieszkańców, - zdawało się, że
Lwów wyludni się zupełnie”. 33 W tłoku gubiono członków rodzin, często zostawiano
też wszystkie rzeczy, które nie mieściły się w wagonach pociągów. Zgodnie z
zapiskami hrabiego Ruseckiego na skutek uduszenia w tłumie zginęło 8 osób34, a
30
Dąbski J. Wojna i ludzie. Wspomnienia z lat 1914-1915. Fragmenty. – Ludowa Spółdzielnia
Wydawnicza,1969. – S. 60-61
31
32
Zakład Narodowy im. Ossolińskich. – II.6526. – S.3
33
Lwów po inwazyi rosyjskiej (wrzesień-grudzień 1914). Wien, 1915. – S.2
34
CDIAL. – f. 694. – op.1. – spr. 10. – Ark.3 zw,5
8
Wołodymyr Szuchewycz wspomina w swoim dzienniku o kilkunastu ofiarach.35 Ludzie
jechali w nieznane, czasem bez żadnych środków do życia. 36 Decyzję o pozostaniu we
Lwowie podejmowano w niektórych rodzinach z trudem, po wielu kłótniach i
wahaniach.37
Poczucie niepewności, strachu i oczekiwania na coś ważnego, które ogarnęło
mieszkańców Lwowa w ostatnich dniach sierpnia i pierwszych dniach września 1914
roku,
swoje odzwierciedlenie w
znajduje
dzienniku
hrabiego
Włodzimierza
Ruseckiego.38 Nieufność wobec oficjalnych doniesień prasy, która drukowała
wiadomości o zwycięstwach armii austro-węgierskiej i poprawie sytuacji na froncie do
2 września, wzrosła po wyjeździe z miasta w ostatnich dniach sierpnia namiestnika,
prezydenta miasta, banku austro-węgierskiego, a także gdy do Lwowa zaczęły dobiegać
odgłosy toczącej się pod Lwowem bitwy. 39 Odgłosy kanonady przekonywały
mieszkańców
o
fałszywości
urzędowych
komunikatów.
Również
niektóre
rozporządzenia władzy sprzyjały wzrastaniu napięcia wśród społeczności miejskiej.
Rankiem 31 sierpnia policjanci chodzili od budynku do budynku i zabraniali
mieszkańcom otwierać drzwi i okna kamienic, wychodzić na ulicę, otwierać sklepy.
Wkrótce zakaz został zniesiony, ale kto był jego autorem – nigdy nie udało się ustalić.
Po wyjeździe władzy mieszkańcy poczuli się bezbronni, bezradni, a jednocześnie
oburzeni, szerzyły się najrozmaitsze pogłoski, jednak nikt nie wiedział niczego na
pewno. Pogłoski o ewakuacji podmiejskich gmin i możliwość wejścia wojsk rosyjskich
pojawiły się już 1 września. Jednak tego dnia nic się nie stało, jedynie bitwa pod
35
CDIAL. – f. 735. – op.1. – spr. 2. – ark.5
Tamże. – S.5; Lwów. – S.2,3; Rossowski. – S. 4; Diło. – 2 wrześ. – 1914. – S.2 .CDIAL – f. 694. –
op.1. – spr. 10. – Ark.3 zw,5
37
Biblioteka Narodowa w Warszawie. – 13168/ІІ. – S.2-3; Biblioteka Narodowa w Warszawie. –
12196/І. – S.5,9-10
38
CDIAL. – f. 694. – оop.1. – spr. 10. – Ark.3-4
39
Tamże. – Ark. 3-4; Janusz B. 293 dni rządów rosyjskich we Lwowie. – Lwów, 1915. – S.5; WN. – 1
wrześ. – 1914. – S.3; Przysiecki F. Rządy rosyjskie w Galicyi Wschodniej. – Piotrków: Wyd.
„Wiadomości Polskich”, 1915. – S.15
36
9
miastem wciąż trwała. Ci, którzy nie uciekli, starali się robić zapasy żywnościowe, co
prowadziło do ogromnych kolejek w sklepach. 40
Jednak byli też ludzie, którzy nie wierzyli w możliwość wejścia wojsk
rosyjskich do Lwowa. Jeden z autorów wspomnień zaznacza, że wieczorem w
przededniu początku okupacji miasta on sam zapewniał ludzi, którzy obserwowali
odwrót wojska, że to jedynie zmęczone bitwą oddziały, które zastąpione zostaną
świeżymi siłami. 41 Tego samego dnia lwowskie gazety pisały, że sytuacja znacznie się
poprawiła, i nawet bank austro-węgierski wraca do Lwowa.42 Jednocześnie, zgodnie z
innymi pogłoskami, władze miejskie 2 września omawiały warunki kapitulacji i o jej
podpisaniu miały powiadomić mieszkańców dziesięcioma wystrzałami armatnimi.
Jednak wystrzałów tych nikt nie słyszał. 43 W swoim dzienniku Wołodymyr Szuchewycz
opisuje nastroje w mieście tego dnia: „Lwów wylękniony jak przed tatarskim napadem;
sklepy pozamykane, ludzie boją się jeden drugiego; znajomi omijają się; każdy
nasłuchuje nowin – a jedna straszniejsza od drugiej”. 44
Wojska rosyjskie weszły do Lwowa 3 września. Poprzedziła je odezwa
prezydium miejskiego (tzn. tej jego części, która pozostała na miejscu – dr
Rutowskiego, dr Stahla i dr Schleichera) do mieszkańców Lwowa, w której wzywali do
zachowania spokoju i wystrzegania się prowokacji. 45 Bogdan Janusz w swoich
wspomnieniach
w dramatyczny sposób odmalowuje rozpacz lwowian, gdy ci
dowiedzieli się o kapitulacji miasta.46 Przestraszeni pogłoskami o kozakach ludzie
postanowili chronić się przed nimi w dość oryginalny sposób. W oknach i bramach
40
Janusz B. 293 dni rządów rosyjskich we Lwowie. – Lwów, 1915. – S.6; WN. – 1 wrześ. – 1914. – S.3;
Rossowski. S. Lwów pod czas inwazyi. – Lwów. – S.4-5; CDIAL. – f. 694. – op.1. – spr. 10. – Ark.3-4;
Lwów,1930. – S.41
41
42
WN. – 2 wrześ. – 1914. – S.1; Diło. – 29 wrześ. – 1914. – S.3
43
Rossowski. S. Lwów pod czas inwazyi. – Lwów. – S.6
44
CDIAL. – f. 735. – op.1. – spr. 2. – ark.5
45
Nadzwyczajny dodatek KL. – 3 wrześ. – 1914. – S.1
46
Janusz B. 293 dni rządów rosyjskich we Lwowie. – Lwów, 1915. – S.16
10
budynków ich mieszkańcy stawiali święte obrazy i ikony. Czynili tak przy tym nie tylko
chrześcijanie, lecz również żydzi47. Taka specyficzna „ochrona” wskazuje na to, że
mieszkańcy Lwowa przypisywali wrogim wojskom pewną religijność.
Wśród mieszkańców miasta chodziły słuchy, że Rosjanie będą mścić się na
rodzinach, których członkowie zaangażowani byli w ruch strzelecki czy harcerski,
dlatego ludzie starali się zniszczyć wszystko, co wskazałoby na takie zaangażowanie:
literaturę, odznaki, odzież.48
Świadkowie piszą przeważnie, że wejście wojsk
rosyjskich odbyło się spokojnie, jednak hrabia Rusecki wspomina, że widział, jak jakiś
człowiek strzelił do żołnierza rosyjskiego, nie zraniwszy go, i został natychmiast
aresztowany przez miejską straż obywatelską.49 O podobnym wypadku wspomina Józef
Białynia-Chołodecki, a także o tym, że miejska straż obywatelska zatrzymała trzech
chłopców, którzy podłożyli bombę na cytadeli. 50
Mieszkańcy Lwowa usłyszeli dźwięki artylerii kilka dni po rozpoczęciu okupacji
Lwowa. Ponieważ nie było wiarygodnych informacji ani o przebiegu działań
wojennych, ani o wydarzeniach na świecie, miasto znajdowało się faktycznie w izolacji,
szerzyły się nowe pogłoski. Jedną z najbardziej fantastycznych była ta o śmierci
imperatora Franciszka Józefa. Gazety publikowały przeważnie przypuszczenia i
zgadywanki oparte na przekazie ustnym, odnoszące się do tego, co działo się w
niewielkiej odległości od Lwowa. Lwowianie bali się możliwego bombardowania
miasta. Jednak pojawiła się nadzieja, że wojsko rosyjskie wkrótce opuści miasto.
Mówiono o aeroplanie, z którego rozrzucano ukrytą w jabłkach odezwę. Mowa była w
niej o tym, że Paryż jest już w rękach Niemców, Warszawa została wyzwolona, a Lwów
47
Rossowski. – S. Lwów pod czas inwazyi. – Lwów. S.7; Lwów po inwazyi rosyjskiej (wrzesieńgrudzień 1914). Wien, 1915. – S.5; Białynia-Chołodecki J. Lwów w czasie okupacji rosyjskiej (3
września 1914 – 22 czerwca 1915). – Lwów,1930. – S.45
48
Janusz B. 293 dni rządów rosyjskich we Lwowie. – Lwów, 1915. – S.20-21; Białynia-Chołodecki J.
Lwów w czasie okupacji rosyjskiej (3 września 1914 – 22 czerwca 1915). – Lwów,1930. – S.45
49
CDIAL. – f. 694. – op.1. – spr. 10. – Ark.
50
Lwów,1930. – S.46
11
zostanie odzyskany najdalej w ciągu tygodnia. Inny wariant brzmiał tak: „Bóg z wami!
Francja prosi o rozejm. Włosi i Bułgarzy zajęli Serbię. Turcja wypowiedziała wojnę
Rosji. Lewe skrzydło wojsk rosyjskich zostało rozbite i jest w odwrocie. Czekajcie
cierpliwie jeszcze kilka dni!”. Nikt nie był w stanie pokazać tej odezwy, jednak kilka
osób zapewniało, że ją widziało. Zgodnie z pogłoskami z aeroplanu zrzucano też kwiaty
i ważne dokumenty dla pewnych osób, a przy odwrocie, na pożegnanie, pocztówki z
obietnicą powrotu.51 Śmierć rosyjskiego generał von Rhode również wywołała pewne
pogłoski. W jednej z nich chodziło o to, że generał zastrzelił się po tym, jak poległa cała
jego dywizja. Natomiast inna wieść głosiła, ze von Rhode został zastrzelony przez
rannego Tyrolczyka, gdy oglądał pole bitwy pod Janowem. 52
Pojawieniu się nowych pogłosek sprzyjali także rosyjscy żołnierze. Opowiadali
oni historie o fantastycznej „czarnej armii”, która budziła w nich przerażenie.
Opowieści te stały się w mieście tak popularne, że mieszkańcy starali się wszelkimi
sposobami dojść prawdy. Przypuszczano, ze mogli to być ciemnoskórzy żołnierze z
kolonii niemieckich. W „Kurjerze Lwowskim” pisano, że było to wojsko bawarskie w
czarnych mundurach, a Bogdan Janusz w swoich wspomnieniach skłania się do
przekonania, że to śniadzi węgierscy żołnierze w czarnych mundurach mogli wywołać
popłoch wśród rosyjskich wojskowych. 53
Ponieważ komunikacja telefoniczna i telegraficzna została po wejściu wojsk
rosyjskich do Lwowa przerwana, informacje o wydarzeniach spoza miasta nie
dochodziły nawet do redakcji gazet. Objętość gazet w znaczący sposób się zmniejszyła,
51
Tamże. – Ark. 8 zw; Rossowski. – S.11-12; KL. – 13 wrześ. – 1914. – S.1; Janusz B. 293 dni rządów
rosyjskich we Lwowie. – Lwów, 1915. – S.90-91,102; CDIAL. – f. 735. – op.1. – spr. 2. – арк.13,23;
Romanowiczówna, Zofja. Dziennik lwowski 1842-1930 / Wyd. Sudolski Z. – Warszawa : Wydawn.
"Ancher", 2005. – T. 2. – S. 252; Białynia-Chołodecki J. Lwów w czasie okupacji rosyjskiej (3 września
1914 – 22 czerwca 1915). – Lwów,1930. – S.60,67; Maciszewski S. Rosjanie we Lwowie. Szkic z
niedawnej przeszłości. – Lwów: Z druk. krajowej Szczęsnego Bednarskiego, 1926. – S.10; Biblioteka
Narodowa w Warszawie. – 13168/ІІ. – S.8
52
CDIAL. – f. 735. – op.1. – spr. 2. – ark.25
53
Janusz B. 293 dni rządów rosyjskich we Lwowie. – Lwów, 1915. – S.103-104; KL. – 13 wrześ. – 1914.
– S.1
12
drukowano przeważnie nieaktualne wiadomości z zagranicznych czasopism, które
różnymi drogami trafiały do wydawców.54 Jeden z autorów wspomnień barwnie opisuje
podstępy, do których uciekali się dziennikarze lwowscy, by wydobyć te gazety od
rosyjskich oficerów. Ich właściciele nie podejrzewali nawet, że zanim wydania te do
nich trafiały, były skrupulatnie czytane czy przepisywane. Bywały wypadki, gdy
czasopisma nigdy nie docierały do swoich adresatów. Ponieważ informacji często
udzielano z pamięci, nikt nie mógł być pewny ich prawdziwości. 55 Prócz tego cala prasa
podlegała cenzurze, żadna niepożądana informacja nie mogła przedostać się do druku.
Od końca października czasopisma mogły, za opłatą, otrzymywać informacje z Agencji
Telegraficznej z Petersburga, dostępny były też różne gazety rosyjskie. Jeśli w mieście
pojawiał się numer czasopisma francuskiego, niemieckiego czy angielskiego, przez
kilka tygodni przekazywany był z rąk do rąk, zbierały się całe improwizowane naprędce
kluby chcących przeczytać te wydania. Udział w tego typu przedsięwzięciach był dość
niebezpieczny, ponieważ ktoś z obecnych mógł donieść o wszystkim policji. Nie
odstraszało to jednak spragnionych informacji, zresztą, zgodnie z relacjami świadków,
wiedeńskie gazety dochodziły do Lwowa w 5-6 dni po ukazaniu się w Wiedniu, choć
Wolodymyr Szuchewycz pisze, że «Neue Freie Presse» pojawiało się we Lwowie
każdego dnia. 56 Ludzie, którzy twierdzili, że czytali takie gazety, stawali się czasami
źródłem nieprawdziwych informacji. Przykładem tego może być pogłoska o tym, że
Niemcy zajęli Paryż i nałożyli na miasto ogromną kontrybucję. 57
Przez cały wrzesień mieszkańcy Lwowa żyli w niepewności i napięciu,
ponieważ odgłosy bitwy często słyszalne były w mieście. Lwowianie przysłuchiwali się
hukowi artylerii, próbowali określić, z której strony i koło jakich miejscowości toczą się
54
Przykładem może być „Kurier Lwowski” i „Wiek Nowy” podczas całej okupacji
56
Tamże. – S. 132-133,136-137; Lwów po inwazyi rosyjskiej (wrzesień-grudzień 1914). Wien, 1915. –
S.16-18
57
CDIAL. – f. 735. – op.1. – spr. 2. – ark.30 zw, 34-34 zw
55
13
walki. Od czasu do czasu wydawało się, że wojska rosyjskie ustępują, że zaczyna się
już ich ewakuacja. 58 Na początku października za dementowanie tych pogłosek zabrała
się nawet oficjalna gazeta rosyjska, „Lwowskie słowo wojenne”. Gazeta zaznaczała, że
pogłoski szerzone są przez osoby, które w ten sposób chcą doprowadzić do wzrostu cen
na produkty pierwszej potrzeby. 59 Publikowane były wyjaśnienia co do natury tego typu
pogłosek.60 W połowie października we Lwowie słychać było odległy szum artylerii, co
wywołało u mieszkańców nową falę nadziei. Wołodymyr Szuchewycz zanotował w
swoim dzienniku słowa właściciela szynku, który mieścił się w budynku Towarzystwa
„Dniestr”: „Powietrze się oczyści, za trzy-cztery dni nie będziemy mieć już we Lwowie
żadnych Rosjan”. Gdy pewnego dnia nad miastem pojawił się sterowiec, mieszkańcy
starali się odgadnąć, do jakiego wojska należał. Jedni twierdzili, że był to niemiecki
„Zeppelin”, inni – że rosyjski. 61 Jednocześnie powstały nowe historie, które
przekazywane były z ust do ust. Lwowianie wierzyli, że w lasach niedaleko od miasta
działają oddziały partyzanckie, przebrane w mundury kozackie, przez które armia
rosyjska ponosi straty, i że rosyjska okupacja Galicji jest częścią strategicznego planu
dowództwa austro-węgierskiego.62 Chodziły również słuchy, że jeden z oficerów
austriackich został we Lwowie po cywilnemu i wstąpił na służbę jako kierowca do
generała-gubernatora Szeremietiewa. Gdy Szeremietiew wyjechał pod Przemyśl, a jego
miejsce zajął hrabia Bobryński, oficer przewiózł Szeremietiewa pod obstrzałem przez
linię frontu, tam zaś generał-gubernator został uwięziony i jako jeniec odstawiony do
Wiednia. 63 Austriackim szpiegom przypisywano również zderzenie pociągów, które z
58
CDIAL. – f. 735. – op.1. – spr. 2. – ark.19,21,23,24 zw, 28 zw; CDIAL. – f. 694. – оp.1. – spr. 10. –
Ark. 12,18,23; Biblioteka Narodowa w Warszawie. – 13168/ІІ. – S.18
59
Lwowskoje wojennoje słowo (dalej LWS). – 1914. – 2 paźdź. – S.6
60
KL. – 15 paźdz. – 1914. – S.3
61
CDIAL. – f. 735. – оp.1. – сspr. 2. – ark. 60 zw, 77; Biblioteka Narodowa w Warszawie. – 12197/ІІІ. –
S.95; Biblioteka Narodowa w Warszawie. – 13168/ІІ. – S.57
62
CDIAL. – f. 694. – op.1. – spr. 10. – Ark. 18-18 zw, 21 zw-23 zw Lwów po inwazyi rosyjskiej
(wrzesień-grudzień 1914). Wien, 1915. – S.13-14
63
Lwów po inwazyi rosyjskiej (wrzesień-grudzień 1914). Wien, 1915. – S.13-14
14
miasta wiozły wojsko, a z pola bitwy rannych, do którego doszło 5 lutego 1915 roku w
okolicach Lewandowski. 64
Jednym z najpopularniejszych tematów pośród mieszkańców było oblężenie
Przemyśla. Pokutowało przekonanie, że wróg nigdy nie zajmie tej fortecy, choć
informacje o tym, że prawdopodobnie armia rosyjska zajęła jeden z przemyskich
fortów, który Austriacy oddali bez walki, pojawiały się w prasie już w połowie
września.65 Informacje o przebiegu działań wojennych były sprzeczne: chodziły słuchy,
że wyznaczono już oficera, który ma w odpowiedniej chwili objąć dowodzenie w
zdobytym przez Rosjan Przemyślu, i że sytuacja wojsk austriackich jest ogółem
niewesoła. Ale jednocześnie stwierdzano, że na pomoc pospieszyła znaczna liczba
wojska pruskiego.66 Mieszkańcy Lwowa do tego stopnia nie chcieli uwierzyć w
możliwość klęski pod Przemyślem, że wymyślali najbardziej fantastyczne historie.
Opowiadali, że Austriacy zaminowali grunt, na tym zrobili nasypy ziemne, ustawili
artylerię i odstąpili. Rosjanie podejrzewali coś złego i wypuścili przed siebie na pole
stado wołów. Stado przeszło spokojnie i austriaccy żołnierze odtransportowali je do
Przemyśla. Natomiast gdy uspokojone oddziały rosyjskie postawiły na tych nasypach
swoją artylerię i otworzyli ogień, kilkunastotysięczne wojsko razem z końmi wyleciało
w powietrze. Drugiego dnia, gdy Rosjanie byli już pewni, że po wybuchu nic im więcej
nie grozi, na miejsce przybyły nowe oddziały wojska, i historia się powtórzyła,
ponieważ podłożono dwie warstwy min. 67 W innym wariancie tej historii miejscem
akcji było nie pole, lecz forteca.68 Istniała też interpretacja, zgodnie z którą w powietrze
64
; Białynia-Chołodecki J. Lwów w czasie okupacji rosyjskiej (3 września 1914 – 22 czerwca 1915). –
Lwów, 1930. – S.128
65
WN. – 16 wrześ. – 1914. – S.2; Rossowski. – S.196
66
Biblioteka Narodowa w Warszawie. – 13168/ІІ. – S.40
67
68
Rossowski. S. Lwów pod czas inwazyi. – Lwów. – S.197-198
15
wyleciało stado wołów.69 Zgodnie z pogłoskami, armia rosyjska wykorzystywała bydło
również w innych celach. Rosjanie przywiązali na przykład do wolich ogonów palące
się gałązki i popędzili je w stronę Przemyśla. Natomiast żołnierze austriaccy skierowali
przeciwko tym wołom reflektory i bydło wróciło, wyrządzając szkody oddziałom
rosyjskim.70
Część żołnierzy rosyjskich wierzyła, że Matka Boża ochrania Przemyśl, dlatego
wojsko nie może go zdobyć. Opowiadali, że pewnej nocy nad miastem pojawił się jej
obraz. Lwowianie wyjaśniali ten cud tym, że to przemyska załoga za pomocą
reflektorów wprowadziła wroga w błąd.71 Historia ta pokazuje pewną różnicę w
mentalności żołnierzy rosyjskich, którzy wierzyli w możliwość cudu, i mieszkańców
Lwowa, którzy to samo wydarzenie próbowali wyjaśniać za pomocą postępu
technicznego. Wyjaśnienia te były zresztą nie mniej fantastyczne. Jedna z wieści
głosiła, że kilka pułków rosyjskich zostało oślepionych za pomocą ultrafioletu.72
W mieście usłyszeć też można było rożne anegdoty o żołnierzach rosyjskich i
oblężeniu Przemyśla.73 Jeden z autorów wspomnień pisze, że usłyszał kiedyś od
podchmielonego rosyjskiego żołnierza taką piosenkę: „Austria była, Austria będzie, car
Przemyśla nie zdobędzie”,74 natomiast inny cytuje: „Dziś będą pierogi, jutro będzie
kasza, nie weźmiem Przemyśla, Austria będzie wasza!”. 75 Wołodymyr Szuchewycz
zapisał w swoim dzienniku inny wariant tej piosenki, usłyszany od kozaków: „Wczoraj
były pierogi, dzisiaj będzie kasza, wygraliśmy z Austrią, lecz jeszcze nie nasza!”.
Cytuje także rozmowę podsłuchaną na rynku: „Przyszedł rosyjski Car do austriackiego
69
Janusz B. 293 dni rządów rosyjskich we Lwowie. – Lwów, 1915. – S.235
71
Tamże. – S.14; Janusz. – S.236; CDIAL. – f. 694. – op.1. – spr. 10. – Ark. 20; Białynia-Chołodecki J.
Lwów w czasie okupacji rosyjskiej (3 września 1914 – 22 czerwca 1915). – Lwów, 1930. – S.108
72
Rossowski. S. Lwów pod czas inwazyi. – Lwów. – S.197
73
Lwów po inwazyi rosyjskiej (wrzesień-grudzień 1914). Wien, 1915. – S.15; Janusz B. 293 dni rządów
rosyjskich we Lwowie. – Lwów, 1915. – S.237
74
75
Janusz B. 293 dni rządów rosyjskich we Lwowie. – Lwów, 1915. – S.239; tłumaczenie cytatów moje –
A.W.
70
16
Cesarza i mówi: po co ty ze mną wojujesz? Mam tyle wojska, że mógłbym nim nakryć
całe twoje cesarstwo. – To ile, pyta Cesarz, masz tego wojska? – Tyle, co w dwóch
workach prosa, odpowiedział Car. – Za to, mówi Cesarz, ja mam dwa takie koguty,
które w ciągu miesiąca zjedzą oba twoje worki (czyli Przemyśl i Kraków).” 76
Ponieważ ogół mieszkańców był pewien, że Przemyśl nie zostanie zajęty przez
wojska rosyjskie, wieść o jego upadku była szokiem. Już przed podaniem oficjalnych
informacji w gazetach we Lwowie gruchnęła wieść o kapitulacji Przemyśla, jednak nie
wierzono jej, ponieważ pojawiała się już kilkakrotnie wcześniej i zawsze okazywała się
fałszywa. Gdy o wydarzeniu powiadomiono oficjalnie, reakcja ludności była, zgodnie z
relacjami świadków i gazet, bardzo burzliwa: histeria, ataki serca, samobójstwa. Nawet
po oficjalnym potwierdzeniu wiadomości nie wszyscy wierzyli w prawdziwość tej
nowiny. W anonimowym liście adresowanym do wojennego generała-gubernatora,
hrabiego Bobryńskiego, autor pisał, że przed ucieczką władze austro-węgierskie
również publikowały oficjalne telegramy o swoich zwycięstwach. Pokutowało też
przekonanie, że miasto poddało się, jednak załodze udało się uciec. Odzyskanie
Przemyśla przez wojska austro-węgierskie po kilku miesiącach nie wywołało już we
Lwowie takiej burzliwej reakcji. 77
Pod koniec września we Lwowie miały miejsce wydarzenia, które mieszkańcy
miasta uznali za pogrom żydowski. Po obiedzie w różnych częściach Lwowa słychać
było strzały, jednak nikt nie mógł zrozumieć ich przyczyny. Okazało się, że to jakoby
Żyd strzelał do kozaka, kozacy zaś odpowiedzieli strzałami z karabinów. Druga wersja
mówiła, że jakiś złodziej chciał ukraść portfel żołnierza rosyjskiego, i uciekając strzelał.
Jednocześnie nieznany Żyd z okna na ulicy Wałowej strzelał w budynek dowództwa,
76
CDIAL. – f. 735. – оp.1. – spr. 2. – ark. 92
Tamże. – S. 241-244; CDIAL. – f. 361. – op. 1. – spr. 648; Rossowski. S. Lwów pod czas inwazyi. –
Lwów. – S.198-199; Białynia-Chołodecki J. Lwów w czasie okupacji rosyjskiej (3 września 1914 – 22
czerwca 1915). – Lwów, 1930. – S.136-137; KL. – 24 marca. – 1915. – S.3; KL. – 26 marca. – 1915. –
S.3
77
17
przez co kozacy otworzyli ogień także na tej ulicy. Ludzie na ulicach, a przede
wszystkim oficerowie rosyjscy, nie mogli zrozumieć przyczyny całego zajścia,
spoglądali w niebo, wyglądając tam austriackiego aeroplanu i sądząc, że to on jest
celem ostrzału.78
Wołodymyr Szuchewycz zaznacza w dzienniku, że był pewny, iż to wojsko austrowęgierskie wraca do miasta. Żołnierze stojący na ulicy koło jego domu również
dopuszczali taką możliwość.79 Wysuwano też przypuszczenia, że była to prowokacja
mająca skłonić mieszkańców do użycia przemocy, albo że wojska rosyjskie zostały
niespodziewanie zaatakowane pod miastem. Przeważnie nie wierzono, by Żyd mógł
strzelać do żołnierza rosyjskiego. Ponieważ strzelanina odbywała się jednocześnie w
kilku różnych rejonach miasta, zamieszkanych przez Żydów, wywnioskowano, że była
to z góry zaplanowana akcja. Po przeprowadzeniu śledztwa władza skonfiskowała trzy
budynki na ul. Wałowej, z okien których jakoby oddano strzały. Jeden ze świadków
pisze, że ofiarami tego pogromu były 47 osoby, zaś oszacowanie liczby rannych jest
niemożliwe, ponieważ wiele osób nie poinformowało o doznanych obrażeniach.
Ludność żydowska była na tyle przestraszona, że postanowiła nie chodzić do synagog w
czasie zbliżających się świąt. Dopiero zapewnienia hrabiego Bobryńskiego o gwarancji
bezpieczeństwa załagodziły sytuację.80
Trudnymi były dla mieszkańców miasta ostatnie dni rosyjskiej okupacji Lwowa
w czerwcu 1915 roku. Wojenny generał-gubernator Galicji, hrabia Bobryński, wydał
nakaz o przymusowym wysiedleni wszystkich mężczyzn w wieku od 18 do 50 lat do
guberni Wołyńskiej, by udaremnić wcielenie ich do wojska austro-węgierskiego.
78
WN. – 28 wrześ. – 1914. – S.5; Rossowski. S. Lwów pod czas inwazyi. – Lwów. – S.230; Lwów po
inwazyi rosyjskiej (wrzesień-grudzień 1914). Wien, 1915. – S.12-13; Janusz B. 293 dni rządów
rosyjskich we Lwowie. – Lwów, 1915. – S.160-165; Białynia-Chołodecki J. Lwów w czasie okupacji
rosyjskiej (3 września 1914 – 22 czerwca 1915). – Lwów, 1930. – S.90-91
79
CDIAL. – f. 735. – op. 1. – spr. 2. – ark. 50
80
Rossowski. S. Lwów pod czas inwazyi. – Lwów. – S.230; Lwów po inwazyi rosyjskiej (wrzesieńgrudzień 1914). Wien, 1915. – S.12-13; Janusz B. 293 dni rządów rosyjskich we Lwowie. – Lwów,
1915. – S.160-165
18
Władzom rosyjskim nie udało się w pełni wykonać tego planu, jednak wielu mężczyzn
ukrywało się w obawie przed wysyłką albo przymusem kopania okopów pod Lwowem.
Pojawiły się domysły, że być może nakaz został wydany po to, by ludzie, którzy
skompromitowali się poprzez współpracę z okupantem, mieli pretekst do wyjazdu z
miasta. Lwów był też bombardowany z aeroplanów swojej własnej armii, co
doprowadziło do ofiar wśród ludności cywilnej. W ostatnich dniach okupacji miały
żołnierze rosyjscy grabili miasto i jego mieszkańców, podpalali magazyny z zapasami
żywności i amunicji. Po Lwowie rozeszły się pogłoski, że wycofując się, armia rosyjska
urządza masowe pogromy, jednak wojska wycofały się nie wchodząc do miasta.
Prawdziwą okazała się natomiast pogłoska o tym, że 19 czerwca w nocy, zgodnie z
przygotowaną wcześniej listą, aresztowani i wywiezieni zostaną zakładnicy. Ostatecznie
miasto opuściło przymusowo 44 zakładników, w tym prezydent miasta, Tadeusz
Rutowski. Przykładem tego, że pogłoski mogą być nie tylko wyrazem paniki, ale i
masowej radości, stała się 22 czerwca pogłoska o tym, że generał-gubernator, hrabia
Szeremietiew, opuścił miasto, pod rogatką Janowską pojawiły się zaś pierwsze oddziały
austro-węgierskie. Gazety donosiły, że wieść rozniosła się w mgnieniu oka, i po pół
godziny koło rogatki zebrało się blisko 20 tys. osób, ich liczba stopniowo rosła,
mieszkańcy wychodzili na ulice witać wojska austriackie, odbywały się masowe,
żywiołowe manifestacje.81
Masowe szerzenie się pogłosek w jakiejś społeczności wskazuje na
niestabilność, zmiany, a także na nieufność wobec oficjalnych źródeł informacji czy też
niedostępność wiarygodnych informacji. Reakcją na intensyfikację przerażających
pogłosek może się stać panika, która doprowadziła między innymi do ucieczki tysięcy
81
Janusz B. 293 dni rządów rosyjskich we Lwowie. – Lwów, 1915. – S.256-257, 261; Romanowiczówna,
Zofja. Dziennik lwowski 1842-1930 / Wyd. Sudolski Z. – Warszawa : Wydawn. "Ancher", 2005. – T. 2. –
S.258-259; Białynia-Chołodecki J. Lwów w czasie okupacji rosyjskiej (3 września 1914 – 22 czerwca
1915). – Lwów, 1930. – S.150,155,160, 162; KL. – 19czerw. – 1915. – S.3; KL. – 22 czerw. – 1915. –
S.1; KL. – 22 czerw. – 1914. – S.1 (Wydanie nadzwyczajne); KL. – 23 czerw. – 1915. – S.1-3
19
lwowian z miasta pod koniec sierpnia czy na początku września 1914 roku. Na początku
rosyjskiej okupacji Lwowa mieszkańcy nie mieli wiarygodnych informacji nie tylko o
tym, co odbywało się poza nim, ale także o tym, co odbywało się w samym mieście.
Szerzenie się najbardziej nieprawdopodobnych pogłosek i wiarę w nie ludzi, którzy w
normalnych warunkach nie byliby do tego zdolni, wyjaśnić można koniecznością
przystosowania się do nowych, niełatwych warunków, chęcią podniesienia na duchu
siebie i innych członków grupy oraz zmniejszenia poczucia zagrożenia i siły wroga.
Tłumaczyła Anna Wylegała
Oksana Wynnyk – ukończyła historię na Uniwersytecie Narodowym „Akademia Kijowsko-Mohylańska”. Pracuje nad
dysertacją „Miejska przestrzeń publiczna i codzienne praktyki mieszkańców Lwowa (w latach 1914-1919)”.
20

Oksana Wynnyk Pogłoski podczas rosyjskiej okupacji Lwowa (1914

Transkrypt

Podobne dokumenty

Urlop w wolnym kraju

Strona 1

Z miłości nie składa się ofiar