Wp∏yw klastrów przemys∏owych na tworzenie miejsc pracy

Zeszyty
Naukowe nr
684
2005
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
Bogdan Rogoda
Katedra Przedsi´biorczoÊci i Innowacji
Wp∏yw klastrów przemys∏owych
na tworzenie miejsc pracy
1. Wprowadzenie
Współczesna gospodarka, choć radzi sobie nieźle z dostarczaniem na rynek
dóbr, nie jest jednak w stanie rozwiązać wszystkich problemów społecznych. Obok
problemu nierówności, jedną z najważniejszych kwestii jest brak miejsc pracy, a co
za tym idzie – trudności ekonomiczne wielu gospodarstw domowych, poczucie
niedowartościowania i frustracja bezrobotnych. Przeciwdziałanie tym zjawiskom
wymaga podjęcia celowych działań, gdyż sama tylko koniunktura gospodarcza
nie musi iść w parze ze zwiększaniem zatrudnienia. W Polsce w latach 1995–2001
produkt krajowy brutto liczony w cenach stałych wzrósł o 33%. Tymczasem
zatrudnienie spadło z 14 771 tys. osób w 1995 r. do 14 043 tys. w 2001 r., a więc
o 4,9%1. Dążenie do rozwoju gospodarczego powinno więc uwzględniać takie
działania, które będą promować wzrost zatrudnienia, trudno bowiem liczyć w tym
względzie na efektywność mechanizmu rynkowego.
Celem niniejszego opracowania jest próba określenia przydatności klastrów
przemysłowych dla polityki kreowania miejsc pracy, idącej w parze z efektywnością ekonomiczną. Przykłady z krajów wysoko rozwiniętych wskazują, że organizacja klastrowa przemysłu zwiększa absorpcję siły roboczej i polepsza warunki
gospodarowania w regionie. Warto rozważyć szersze wykorzystanie tej koncepcji
w Polsce.
1
Mały rocznik statystyczny Polski 2002, www.stat.gov.pl.
Bogdan Rogoda
26
2. Problem bezrobocia w Polsce i sposoby jego
rozwiàzywania
Bezrobocie nie jest zjawiskiem jednorodnym, gdyż nie każda osoba pozbawiona jest pracy z tej samej przyczyny, różne są też relacje między popytem na
pracę a jej podażą.
Szczególnie uciążliwe społecznie jest bezrobocie długotrwałe, gdyż powoduje
utratę prawa do zasiłku oraz deprecjację kwalifikacji zawodowych. Podobny skutek daje brak możliwości znalezienia pracy przez absolwentów szkół, co dodatkowo odsuwa w czasie moment ich usamodzielnienia ekonomicznego i możliwość
założenia rodziny.
Ogólnie w Polsce bezrobocie jest wyraźnie wyższe niż w Unii. W 2002 r. stopa
bezrobocia w Polsce wynosiła 17,4%, a w UE – 7,6%2.
Generalną przyczyną podnoszenia się stopy bezrobocia w latach 1998–2002
było zahamowanie wzrostu gospodarczego i spadek efektywnego popytu. W tej
sytuacji przedsiębiorstwa poszukiwały rezerw wydajności pracy, dążąc do rekompensaty obniżonych zysków poprzez redukcję kosztów zatrudnienia. Takie podejście stosowały nawet duże, dochodowe przedsiębiorstwa3.
Wpływ na wielkość bezrobocia mają takie czynniki makroekonomiczne, jak:
wysokość płac, siła pracowników długotrwale zatrudnionych w firmie (insiders)4,
wysokość składek na ubezpieczenia społeczne5, poziom stóp procentowych.
Istnieją obawy, że w przyszłości problem braku miejsc pracy będzie zaostrzony
przez wydłużanie okresu aktywności zawodowej. Jest to spowodowane wydłużaniem życia ludności oraz przewidywanym spadkiem stopy zastąpienia ostatniej
pensji przez emeryturę wynikającymi ze zreformowanego systemu emerytalnego
opartego na modelu kapitałowym. Niska stopa zastąpienia wymusi na pracownikach opóźnianie wyjścia z rynku pracy i utrudni podjęcie pierwszej pracy absolwentom.
Aby łagodzić skutki bezrobocia, podejmowane są przez władze na różnych
szczeblach działania, które mogą przebiegać wielotorowo; można do nich zaliczyć:
a) wspieranie tworzenia nowych miejsc pracy;
b) dążenie do utrzymania obecnych miejsc pracy – ulgi dla bankrutujących
przedsiębiorstw, np. poprzez oddłużanie. Wskazuje się na nieefektywność tej
2
Eurostat Yearbook 2002.
Por. Bank Handlowy zwalnia, „Gazeta Wyborcza” 2002, nr 291.
4
M. Socha, U. Sztanderska, Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, PWN, Warszawa
2000, s. 22.
5
M. Kabaj, Strategie i programy przeciwdziałania bezrobociu, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 1998, s. 46–51.
3
Wpływ klastrów przemysłowych na tworzenie miejsc pracy
27
formy, gdyż prowadzi ona często do „konserwowania” przestarzałych, nieefektywnych miejsc pracy6;
c) zapewnianie osłony socjalnej bezrobotnym – zasiłki, świadczenia przedemerytalne;
d) zwiększanie rotacji na stanowiskach pracy – obniżanie wieku emerytalnego,
skracanie czasu pracy;
e) wspieranie aktywności bezrobotnych w szukaniu pracy – szkolenia, prace
interwencyjne, roboty publiczne, dopłaty do zatrudnienia, refundacja składek na
ubezpieczenie społeczne7.
Generalnie działania na rynku pracy mające na celu ograniczenie bezrobocia mogą się opierać na trzech filozofiach. Pierwsza przyjmuje, że obowiązek
zapewnienia pracy spoczywa na państwie. Gdy nie dysponuje ono miejscami
pracy w sektorze publicznym, powinno pomóc w znajdowaniu pracy w sektorze
prywatnym, poprzez szkolenia, dopłaty do wynagrodzeń itp. Jeśli nie może się
ono wywiązać z zadania, powinno przynajmniej zapewnić stały i wysoki zasiłek.
Ta filozofia może sprzyjać bierności bezrobotnych i zwiększać stopę bezrobocia
ponad tzw. stopę naturalną. Koszty stosowania tej polityki są zazwyczaj wysokie.
Według drugiego podejścia ciężar znalezienia pracy spoczywa na bezrobotnych. Dąży się do jak najniższych i jak najkrócej wypłacanych zasiłków, płaca
minimalna jest ustalana na najniższym poziomie lub w ogóle nie wprowadzana.
Pracownika bardzo łatwo jest przyjąć i równie łatwo zwolnić. Elastyczne formy
pracy są powszechnie stosowane. Jest to model stosowany obecnie w USA i rekomendowany często dla Polski, gdyż wygenerował dużą liczbę stanowisk pracy8.
Trzeba jednak zauważyć, że w warunkach wysokiego bezrobocia model ten może
doprowadzić do utworzenia nie tyle miejsc pracy, co miejsc wyzysku, gdzie praca
może oznaczać elastyczne pensje, a nawet ich brak. Ograniczanie zasiłków nie
wymusi na bezrobotnych podjęcia pracy, jeśli popyt na ich pracę nie występuje.
Koszty społeczne uprawiania tej polityki w obecnych polskich warunkach będą
wysokie, gdyż obejmą wzrost chorób i przestępczości. Z punktu widzenia społeczeństwa taniej jest wypłacać zasiłek bezrobotnemu i utrzymywać go w domu, niż
utrzymywać go w więzieniu, ponosząc dodatkowo koszt budowy więzień. Osoby
osiągające dochody muszą uwzględniać fakt, że w zamian za część swojej pensji,
z której subsydiują zasiłki, nabywają bezpieczeństwo. Jest to taki sam element
społecznego rachunku ekonomicznego jak wydatki na szkolnictwo, służbę zdrowia, policję, administrację itp.
6
Tworzenie zatrudnienia a restrukturyzacja ekonomiczna, pod red. S. Golinowskiej i M. Walewskiego, Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2000, s. 90.
7
M. Kabaj, op. cit., s. 67.
8
Tworzenie zatrudnienia a restrukturyzacja…, s. 14.
Bogdan Rogoda
28
Trzecie podejście akcentuje konieczność tworzenia miejsc pracy w sektorze
prywatnym, ze wsparciem publicznym. Powinno to być jednak wsparcie miejsca
pracy np. poprzez ulgi inwestycyjne na zakup sprzętu, a nie wsparcie zatrudnienia
w postaci dopłaty do zatrudnienia, gdyż pracodawcy traktują je często jako dodatkowy dochód, a po ustaniu dopłat miejsce pracy likwidują. Można rozważać, czy
bardziej się opłaca tworzyć dużą liczbę miejsc pracy również dla osób o niskich
kwalifikacjach, czy skupić się na wysoko wydajnych stanowiskach dla ludzi
wykształconych, wypłacając zasiłki pozostałym. Model amerykański, w którym
utworzono dużo prostych stanowisk pracy, wskazuje, że ciągle jest możliwość
zapewnienia prawie pełnego zatrudnienia, zwłaszcza że stanowiska te mogą być
wydajne przy stosunkowo niskich płacach, nie są więc formą ukrytego bezrobocia, które – nota bene – już niedługo może być złem koniecznym, wynikającym
ze wspomnianego społecznego rachunku ekonomicznego.
Wydaje się, że koncepcja klastrów przemysłowych wpisuje się w trzecią politykę i umożliwia tworzenie zarówno prostych, jak i wymagających bardzo specjalistycznej wiedzy stanowisk pracy.
3. Klastry przemysłowe
Zjawisko klastrów przemysłowych występuje w gospodarce od co najmniej
XIX w., lecz zdefiniował tę formę organizacyjną przemysłu dopiero M. Porter
w latach 90. XX w. Według Portera klaster – zwany też w polskiej nomenklaturze
gronem – jest określany jako geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm,
wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających
w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (m.in. uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych). Jednostki te konkurują ze
sobą w poszczególnych dziedzinach, ale też współpracują9.
Według S. Rosenfelda klaster przemysłowy to geograficznie ograniczona
koncentracja podobnych, powiązanych lub uzupełniających się firm, z czynnymi
kanałami dla transakcji, łączności i dialogu, które dzielą wyspecjalizowaną infrastrukturę, rynki pracy i usług oraz stoją w obliczu wspólnych szans i zagrożeń.
Rosenfeld podkreśla rolę dwóch czynników, aby można było mówić o klastrze,
a nie po prostu o skupisku firm. Pierwszym jest przekroczenie krytycznej masy
firm, czyli wystąpienie odpowiednio dużej liczby partnerów rynkowych, dzięki
czemu mogą wystąpić ich pionowe i poziome powiązania. Po przekroczeniu masy
krytycznej rola powiązań wewnętrznych przeważy nad rolą powiązań z podmiotami nie należącymi do potencjalnego klastra, a więc leżącymi poza regionem.
9
M.E. Porter, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s. 246.
Wpływ klastrów przemysłowych na tworzenie miejsc pracy
29
Drugim czynnikiem jest istnienie aktywnych kanałów komunikacji między
przedsiębiorstwami i instytucjami wspierającymi. Kanały te umożliwiają kooperację produkcyjną, transfer wiedzy, współpracę przy dystrybucji itp., a więc to,
co tworzy specyficzną organizację klasterową10.
Firmy działające w klastrze mogą nie być świadome, że stanowią część takiej
organizacji. Kluczowym czynnikiem decydującym o tym, że firmy w obrębie skupiska stanowią klaster, jest występowanie między nimi współpracy, która czasem
jest bardzo ścisła.
Koncepcja klastrów najbardziej rozpowszechniła się w Stanach Zjednoczonych,
gdzie stanowi popularne narzędzie analizy struktur przemysłowych, w miejsce
tradycyjnej metodologii opartej na sektorach. Klaster identyfikowany jest poprzez
wiązkę produktów, jakie wytwarzają skupione w nim firmy, stąd też na jednym
obszarze może występować kilka klastrów.
W Europie przyjęła się raczej koncepcja klastra regionalnego, a więc obejmującego kilka przemysłów11.
Stosowany jest też w Europie termin „lokalny system produkcyjny”, definiowany jako: „konfiguracja MSP, ugrupowanych w z góry założonym obszarze,
działających w określonej branży. Firmy w granicach systemu pozostają w kontakcie i oddziałują na siebie wzajemnie. Mają też związki z miejscowym otoczeniem
społecznym i kulturalnym, reprezentowanym m.in. przez uniwersytety. Stosunki
te nie są natury stricte handlowej, mają również charakter nieformalny, lecz dają
wymierne wyniki gospodarcze”12.
Definicja ta akcentuje rolę małych i średnich przedsiębiorstw, a także powstawanie systemów produkcyjnych w sposób planowy, co w wypadku klastrów nie
zawsze jest prawdą.
Klastry można podzielić na opierające się na technologiach tradycyjnych oraz
na technologiach nowoczesnych. Identyfikowanie klastrów odbywa się poprzez
analizę wejścia–wyjścia, badającą sprzedaż między firmami. Powiązania firm
w łańcuchu wartości przedstawiono na przykładzie wysoko technologicznego
klastra informatycznego w Missouri, co ilustruje rys. 1.
10
Regional Clusters in Europe, „Observatory of European SMEs” 2002, nr 3, s. 9.
Ibidem.
12
F. Saget, Review of the Concept of Cluster, Workshop on cluster report, Bilbao 1997, http://
www.innovating-regions.org/network/events/alreadyPastEvents.cfm.
11
Bogdan Rogoda
30
Dostawcy 1. rzędu
Komputery i usługi
przetwarzania danych
Dostawcy 2. rzędu
Handel hurtowy
Części elektroniczne
Komunikacja bez radia i TV
Nieruchomości
Dostawcy 3. rzędu
Inne usługi biznesowe
Pośrednictwo pracy
Usługi prawnicze
Bankowość
Poczta
Odbiorcy 1. rzędu
Handel hurtowy
Technologie
informatyczne
Odbiorcy 2. rzędu
Komputery i usługi
przetwarzania danych
Odbiorcy 3. rzędu
Banki
Usługi medyczne
Komunikacja
Odbiorcy 4. rzędu
Szkoły wyższe
Szpitale
Usługi inżynieryjne
i architektoniczne
Transport lotniczy
Leasing i wypożyczanie
narzędzi
Inne usługi biznesowe
Przemysł lotniczy
Konsulting i zarządzanie
Transport i magazynowanie
Rys. 1. Łańcuch przepływu wartości w klastrze technologii informatycznych
Źródło: Missouri Industry Clusters: Information Technology, Report ICA-0601-1, June 2001,
s. 19, http://www.MissouriEconomy.org.
Miarą służącą do klasyfikacji przedsiębiorstw na poszczególne grupy była
wielkość obrotu, jaki jest realizowany z nimi przez firmy rdzenia. Największa
wartość dostaw pochodzi z sektora komputerowego, natomiast największy przychód jest osiągany przez firmy informatyczne w związku z transakcjami z handlem hurtowym.
Cechy charakterystyczne klastra przemysłowego to:
– bliskość geograficzna skupionych w nim firm. Technologie stają się tak
skomplikowane i specyficzne, że ich użyteczność zależna jest od specyfiki organizacyjnej i doświadczenia oraz umiejętności poszczególnych badaczy. Transfer
technologii wymaga więc bliskich i osobistych kontaktów między firmami będącymi dostawcami i odbiorcami technologii;
– waga „środowiska wspierającego”. Rdzeniem klastra są firmy działające
w podstawowej branży, oferującej produkt końcowy wytwarzany w danym regionie, np. firmy farmaceutyczne w klastrze biotechnologicznym w Connecticut, ale
do klastra należy też otoczenie rdzenia – klienci, kooperanci, instytucje badawczo-rozwojowe, wykonawcy usług biznesowych, instytucje publiczne – np. agencje
rozwoju regionalnego, centra dystrybucji, fundusze venture capital itp. Zakres oraz
Wpływ klastrów przemysłowych na tworzenie miejsc pracy
31
intensywność powiązań między firmami rdzenia a środowiskiem wspierającym
decyduje o sile i atrakcyjności regionu13;
Klastry sprzyjają zwiększaniu potencjału konkurencyjnego wchodzących
w jego skład przedsiębiorstw poprzez wzrost innowacyjności i wydajności. Wpływają też na wzrost konkurencyjności dzięki powstawaniu nowych firm. Wydajność
firm skupionych w klastrze wzrasta z powodu:
– większej dostępności zaopatrzenia – producentom opłaca się utrzymywać
punkt dystrybucyjny (hurtownię) w miejscu, gdzie występuje popyt ze strony
większej liczby firm;
– podaży wyspecjalizowanych pracowników – istnienie klastra ściąga fachowców, poprzez redukcję ryzyka. Mogą oni w razie utraty pracy w jednej firmie
otrzymać ją w innej;
– ułatwionego dostępu do informacji;
– komplementarności – np. uzupełnienie własnej oferty przez produkty innych
uczestników grona, wspólne działania marketingowe, jak np. targi;
– mniejszych kosztów nabycia ponoszonych przez klientów, co zwiększa prawdopodobieństwo zawarcia kontraktu przez grono;
– dostępu do instytucji i dóbr publicznych, np. szkoleń14;
– gromadzenia i wykorzystania wiedzy o charakterze lokalnym (sticky knowledge), czyli wiedzy o działaniu w miejscowych warunkach, trudnej do przetransferowania poza region;
– możliwości uzyskiwania przez firmy MSP korzyści skali, dzięki współdzieleniu dużych zamówień.
Badania wykazują, że działalność w klastrze daje firmom MSP następujące
korzyści:
– wzrost szybszy od przeciętnego w sektorze;
– większą zdolność wprowadzania innowacji;
– lepsze reakcje na zmiany w technice albo na rynku;
– częstsze powstawanie nowych firm;
– mniej konfliktów między firmami;
– lepszą adaptację do procesu globalizacji, który dotyczy coraz większej liczby
MSP15.
Oprócz korzyści ściśle ekonomicznych, organizacja klastrowa daje skupionym
w niej przedsiębiorstwom korzyści natury społeczno-kulturowej, określane jako
„otulina instytucjonalna” (institutional thickness). Składają się na nie formalne
13
M. Steiner, Regional Dimension of Cluster, Workshop on cluster, Bilbao 1997, http://www.
innovating-regions.org/network/events/alreadyPastEvents.cfm.
14
M.E. Porter, op. cit., s. 265–275.
15
Regional Clusters in Europe…
32
Bogdan Rogoda
związki z organizacjami wspierającymi oraz wspólne przedsięwzięcia firm skupionych w klastrze, a także nieformalne kontakty pozahandlowe, powodujące
w efekcie wzrost zaufania oraz możliwość wymiany informacji między personelem przedsiębiorstw.
Rolę nieformalnych kontaktów między pracownikami przedsiębiorstw podkreśla Annalee Saxenian opisując sukces, jakim była rewitalizacja „krzemowej
doliny” w Kalifornii. Młodzi pracownicy firm skupionych w tym gronie pochodzili
przeważnie z odległych okolic, przyjeżdżali bez rodzin i przyjaciół, stąd ich życie
towarzyskie obfitowało w szybko nawiązywane znajomości z profesjonalistami
swojego kręgu. Sprzyjała temu pogoń za osobistym sukcesem, którego wyznacznikiem był udział w ambitnych i dobrze wynagradzanych projektach. W tej sytuacji
lojalność wobec jednego pracodawcy nie była ceniona, szybko zmieniano pracę,
a więc krąg obecnych i byłych znajomych z pracy szybko rósł. Podczas spotkań
towarzyskich wymieniano uwagi o pracy – projektach i sukcesach, łatwo było
uzyskać poradę, trudno natomiast utrzymać w tajemnicy rozwiązania, na których
poufności zależało pracodawcy16. Paradoksalnie, ten nieformalny transfer wiedzy
posłużył wszystkim firmom klastra, bo choć utrudniał utrzymanie wyłączności na
nowe rozwiązania i uzyskanie przewagi konkurencyjnej wewnątrz grona, przyczynił się do zwiększenia jego zewnętrznej konkurencyjności.
Tego rodzaju współpraca jest szczególnie efektywna w przemysłach opartych
na wiedzy, gdzie wyposażenie posiadane przez firmy jest na podobnym poziomie,
a liczy się jego wykorzystanie zależne od umiejętności. W takim wypadku nawet
zdawkowe informacje mogą uzupełnić brakujące ogniwo projektu.
Ujemną stroną działania w klastrze jest konkurowanie o te same dobra i usługi
– np. na rynku nieruchomości czy usług laboratoryjnych. Zwiększa ono siłę przetargową dostawców i może podnosić koszty zakupów.
Oceniając rozwój klastrów we współczesnych gospodarkach wypada stwierdzić,
że ta forma organizacyjna jest najbardziej zaawansowana w USA, nie tylko pod
względem ich udziału w gospodarce kraju, ale również pod względem zaawansowania stanu badań nad nimi. Koncepcja klastrów jest szeroko wykorzystywana
w polityce rozwoju gospodarczego przez różne stany.
W krajach Europy zachodniej identyfikuje się kilkaset klastrów, czynione
są też wysiłki na rzecz ich aktywizacji, jednak stan badań nad nimi jest mniej
zaawansowany, zarówno pod względem zasięgu, postaci danych, jak i użytych
metodologii.
W Polsce pojęcie klastra odnosi się głównie do organizmów utworzonych
sztucznie, z inicjatywy władz lokalnych i państwowych, w formie parków tech16
L. Jennings, A Tale of Two Technopoles: Silicon Valley vs. Route 128, „The Futurist” 1995,
January.
Wpływ klastrów przemysłowych na tworzenie miejsc pracy
33
nologicznych. Postać klastra jest nominalną ambicją tarnowskiej „plastikowej
doliny”. Również Krakowski Park Technologiczny wydaje się przybierać postać
klastra17. Słabo są jednak rozpoznane klastry naturalne, mające często charakter
lokalny, jak np. skupienie firm meblarskich w Kalwarii Zebrzydowskiej, branża
turystyczna na Podhalu czy sadownictwo w okolicach Grójca. Wydaje się, że do
ich badania można by zastosować metodykę klastrową.
5. Klastry a zatrudnienie
Doświadczenia krajów Unii Europejskiej oraz USA wskazują, że istnienie klastra pozytywnie wpływa na wielkość zatrudnienia w skupionych w nim firmach.
Na podstawie analiz statystycznych wykazano, że firmy skupione w klastrach
osiągają wyższą produktywność i rentowność niż firmy identycznych rozmiarów i tej samej branży, ale działające poza organizacją klastrową. Również stopa
zwrotu z inwestycji, tempo tworzenia miejsc pracy oraz realne płace są w klastrach przemysłowych wyższe, nawet w okresie recesji18.
Badania, którymi objęto 34 klastry europejskie, w tym 15 wysoko technologicznych oraz 19 opartych na przemysłach tradycyjnych, wykazały, że 73%
klastrów w ciągu ostatnich 10 lat (1991–2001) zwiększyło zatrudnienie, 18%
utrzymało zatrudnienie na mniej więcej tym samym poziomie, a tylko w 9%
zatrudnienie zmalało19.
W USA wpływ klastrów na zatrudnienie jest różny w zależności od stanu, choć
generalnie dodatni. W Missouri klaster informatyczny zatrudniał w 1990 r. 1087
osób, a w 2000 r. już 29 482 osoby, co oznacza wzrost o 72,6%, podczas gdy przyrost zatrudnienia w całym stanie wyniósł dla tego okresu tylko 23,9%20. Również
w Pittsburgu klaster technologii informatycznych wykazał w okresie 1990–1999
wzrost z 20 746 pracowników do 33 143 pracowników, a więc o 59,7%. Tymczasem w podanym okresie inne pittsburskie klastry wykazały spadek zatrudnienia:
– klaster biotechnologiczny – o 0,4%,
– klaster technologii ochrony środowiska – o 8,9%,
– klaster chemiczny i materiałowy – o 14,3%,
– klaster przemysłu wytwórczego – o 9,5%21.
17
R. Morawczyński, B. Rogoda, The Academic Environment in the Promotion of New Technologies: A Case Study of Krakow, „Northern Economic Review” 2002, nr 32.
18
Regional Clusters in Europe…, s. 22.
19
Ibidem, s. 30.
20
Missouri Industry Clusters: Information Technology, Report ICA-0601-1, June 2001, http://
www.MissouriEconomy.org., s. 3.
21
Entrepreneurial Pittsburgh: Uncovering the New Economy, The H. John Heinz III School
of Public Policy & Management, 09.05.2000.
Bogdan Rogoda
34
Można zakładać, że wzrost zatrudnienia w klastrach informatycznych ma większy związek ze wzrostem zapotrzebowania na wyroby tej branży niż z organizacją
klastrową sektora. Ale również dla sektora biotechnologii, który w Pittsburgu
zmniejszył zatrudnienie, można naleźć przykłady pozytywne. W Ohio tamtejszy
klaster biomedyczny w latach 1989–1996 zwiększył zatrudnienie o 31%22. W Connecticut w 2001 r. klaster tej branży zwiększył zatrudnienie o 3%23.
Istotne jest też, by wzrost zatrudnienia nie był tylko tworzeniem nisko płatnych
stanowisk „odrabiania pańszczyzny”, ale dawał satysfakcjonujące płace, przekładające się na wzrost efektywnego popytu. Pod tym względem sytuacja w przemysłach i regionach sklasteryzowanych wydaje się korzystna. W Missouri, w klastrze
informatycznym średnia płaca wzrosła w latach 1990–2000 z 42 862 USD do
57 292 USD, a więc o 33,7%24. Jeszcze szybciej rosły płace w klastrze komputerowo-komunikacyjnym w Merrimack Valley (stan Massachussets), gdzie przeciętna
płaca wzrosła w latach 1996–2000 o 51,1%25.
Stosunek przeciętnej płacy w niektórych klastrach amerykańskich do średniej
stanowej uzyskiwanej w przemysłach niesklasteryzowanych przedstawia tabela 1.
Tabela 1.
Klaster
Przeciętna płaca
w klastrze (USD)
Średnia stanowa
(USD)
Relacja płacy
w klastrze do średniej
stanowej
Lotniczy w Arizonie
54 700
25 400
215,3%
Informatyczny
w Missouri
57 292
30 721
186,5%
Biomedyczny w Ohio
34 900
25 000
139,6%
Źródło: The Biomedical Cluster, Executive Summary, Northeast Ohio Regional Economic
Development Strategy Initiative, http://www.clevelandgrowth.com/pdf/Clusters/BioSummary.pdf;
T.R. Rex, Arizonaʼs High-tech Activities Narrow in Breadth, „AZB”, Arizona Business Tempe,
June 1999; Missouri Industry Clusters: Information Technology, Report ICA-0601-1, June 2001,
s. 19, http://www.MissouriEconomy.org.
Tezę o wyższych płacach w klastrach potwierdzają zagregowane dane dotyczące regionu San Diego, gdzie przeciętna płaca w 16 tamtejszych klastrach była
w 1998 r. o 26% wyższa niż w przemysłach niesklasteryzowanych26.
22
The Biomedical Cluster, Executive Summary, Northeast Ohio Regional Economic Development Strategy Initiative, http://www.clevelandgrowth.com/pdf/Clusters/BioSummary.pdf.
23
M.R. Schantz-Feld, Connecticut Area Development. Site and Facility Planning, Easton,
September 2002.
24
Missouri Industry Clusters: Information…, s. 3.
25
Special Analysis of Merrimack Valley, www.mtpc.org/2001index/merrimack.pdf.
26
San Diego Regionʼs Key Industry Clusters, www.workforce.org.
Wpływ klastrów przemysłowych na tworzenie miejsc pracy
35
Generalnie płace w klastrach opartych na zaawansowanych technologiach są
wyższe niż w branżach tradycyjnych. Wiąże się to też z poziomem wykształcenia
pracowników firm, gdyż w przemysłach wysokich technologii wymagane są też
wysokie kwalifikacje. Na przykładzie Pittsburga udowodniono, że wyższemu
udziałowi osób z wyższym wykształceniem w ogólnym zaludnieniu danego
regionu towarzyszy szybszy przyrost zatrudnienia w klastrach. Współczynnik
korelacji między tymi wielkościami oszacowano na 0,708. W związku z tym
podjęto działania na rzecz przyciągania do regionu osób wykształconych, m.in.
poprzez budowę centrów kulturalno-rozrywkowych oraz obiektów sportowych27.
Ujemnym czynnikiem wpływu klastrów na rynek pracy jest możliwość wystąpienia pewnej motywacji do redukcji zatrudnienia, związanej z outsourcingiem.
Przedsiębiorstwa działające w klastrze mogą zwolnić część personelu, nabywając
w zamian daną usługę na wolnym rynku od przedsiębiorstwa, które posiadając
nowoczesną maszynę i niewielki, lecz wykwalifikowany personel może obsłużyć po mniejszym koszcie cały klaster. Pojawianie się takich firm jest opłacalne
właśnie z uwagi na ukształtowanie się grona28. Tym niemniej należy zauważyć,
że obniżenie niektórych kosztów w ten sposób może wpłynąć na zakładanie
nowych firm, których nie byłoby stać na inwestycje obejmujące pełny cykl technologiczny.
5. Wspieranie klastrów
Tak czy inaczej pomyślny rozwój klastra pociąga za sobą wzrost zatrudnienia.
Warunkiem odniesienia przez klaster sukcesu jest zdefiniowanie regionalnego
profilu produkcji. Firmy klastra muszą określić swoją specjalizację, gdyż inaczej
narażone są na porażkę z konkurentami oferującymi usługi po niższych cenach.
Specjalizacja pozwala oprzeć się na jakości wyrobów i uniknąć pułapki globalizacji.
Cele polityki regionalnej wspierającej klastry powinny więc obejmować:
– pomoc w identyfikowaniu specyficznych atutów regionu,
– popieranie współpracy między firmami i instytucjami pomocowymi,
– wzmacnianie przepływu informacji o możliwości współpracy,
– wspieranie tworzenia sieci MSP, wykorzystującej potencjał tej klasy firm,
– wykorzystanie kwalifikacji siły roboczej,
– dostarczanie materialnej i niematerialnej infrastruktury, w celu rozprzestrzeniania się i zastosowania wiedzy,
27
Entrepreneurial Pittsburgh: Uncovering the New Economy…, s. 11.
A. Gray, Export Focus for Engineering Cluster, „New Zealand Manufacturer”, Wellington,
April–May 2000.
28
Bogdan Rogoda
36
– tworzenie regionalnych programów ochronnych,
– krytyczną weryfikację rodzajów przemysłu, zasługujących na wsparcie przy
podejmowaniu działalności w regionie29.
W krajach Unii Europejskiej władze publiczne podejmują szereg działań, mających na celu umocnienie klastrów i zapewnienie lepszych warunków rozwoju dla
działających w nich przedsiębiorstw. Stosowane środki to np.:
– zachęcanie do zakładania branżowych i lokalnych stowarzyszeń producentów
oraz ich dofinansowywanie ze środków publicznych,
– promowanie i używanie wspólnego znaku towarowego przez dobrowolne
stowarzyszenia producentów, których członkowie mają prawo ich używania na
swoich wyrobach,
– prowadzenie wspólnych prac nad rozwojem produktu. W regionach, gdzie
dotychczas brakowało ośrodków naukowych, często powołuje się do życia i dofinansowuje ze środków publicznych „centra rozwoju” (development centres), które
wykonują prace badawczo-rozwojowe, projekty nowych rozwiązań konstrukcyjnych i inne prace na zlecenie lokalnych przedsiębiorców,
– promowanie wspólnego znaku towarowego, który ułatwia wejście na rynek
nowym słabszym producentom oraz stanowi element wzmacniający więzi i wspólnotę interesów przedsiębiorców z danego regionu,
– organizowanie systemu wzajemnych poręczeń bankowych,
– organizowanie systemu zaopatrzenia w surowce, pozwalającego na uzyskiwanie rabatów od dostawców,
– finansowanie ze środków publicznych rozbudowy infrastruktury gospodarczej (drogi, sieć łączności, budynki użyteczności publicznej itp.) na wytypowanym
obszarze30.
Regiony, w których daje się odczuć zastój gospodarczy lub w których występuje niedobór miejsc pracy, są szczególnie zainteresowane w stworzeniu na swoim
terenie klastra przemysłowego lub we wspieraniu gron już istniejących.
W stanie Connecticut podjęto szereg inicjatyw, mających na celu długofalowe
wsparcie rozwoju gospodarczego. Rząd stanowy we współpracy z federalnym
Departamentem Handlu utworzył Centrum Wspierania Eksportu, dzięki któremu
udział eksportu wzrósł do 5,5% dochodu stanowego brutto, przy czym 95% eksportu pochodziło z firm średniej wielkości (w USA do 500 pracowników). Na Uniwersytecie Connecticut utworzono prywatno-publiczne centrum badawcze, zasilane
grantami stanowymi, specjalizujące się w badaniach nad nowymi źródłami energii
(w Connecticut dominuje klaster paliwowo-energetyczny). Na uwagę zasługuje fakt,
29
M. Steiner, op. cit.
Z. Wons, Klastery – światowy kongres OECD, „Innowacje” 2001, nr 11, http://imik.wip.
pw.edu.pl.
30
Wpływ klastrów przemysłowych na tworzenie miejsc pracy
37
że ze środków budżetu stanowego utworzono fundusz venture capital – Connecticut Innovations, inwestujący w nowatorskie produkty, np. ogniwo paliwowe31.
W Limburgu (Holandia) wprowadzono finansowany ze środków Unii Europejskiej pilotażowy program czeków badawczych (research voucher) dla firm
MSP przeznaczonych na korzystanie z konsultacji przy rozwiązywaniu problemów technicznych. Przedsiębiorcy mogli opłacić takim czekiem trzydniową
pracę laboratorium lub zespołu naukowców z miejscowego uniwersytetu i uczelni
technicznych. Uzyskanie takiej pomocy zachęciło firmy do częstszego korzystania
z zewnętrznego wsparcia przy rozwiązywaniu swoich trudności i wzmocniło więzi
z placówkami badawczymi32.
W Bremie rząd krajowy wprowadził dwa programy stymulujące rozwój firm
skupionych w tamtejszych klastrach. Pierwszy adresowany jest do przedsiębiorców
sektora MSP i polega na dostarczaniu im ze środków publicznych funduszy na
badania i rozwój. W wypadku udanej innowacji środki są zwracane, ale gdy firma
nie odniesie sukcesu rynkowego, dług jest umarzany. Drugi program to studia
podyplomowe, przy czym kilkunastu najlepszych absolwentów dostaje co roku
granty na założenie własnej firmy.
Ważnym elementem składowym klastra są instytucje badawcze. W Bremie
pięć instytutów badawczych utworzyło własne firmy zajmujące się transferem
technologii. Dzięki temu ich relacje z przedsiębiorstwami kupującymi technologie
są oparte na normalnych relacjach biznesowych33.
Tworzenie instytucji wspierających przedsiębiorstwa może być skuteczne również tam, gdzie klastry jeszcze nie powstały. Jednak każde centrum badawcze,
finansowe czy promowania eksportu zwiększa możliwości nawiązywania kontaktów między korzystającymi z nich firmami. Jeśli wyznacznikiem istnienia klastra
jest przepływ nie tylko towarów, ale też informacji oraz podejmowanie wspólnych
inicjatyw, to tego rodzaju infrastruktura może być zalążkiem sieci, która umożliwi
zbudowanie efektywnego klastra przemysłowego.
31
M.R. Schantz-Feld, op. cit.
R. Wintjes, Evaluation of the Research Vouchers Pilot Project, December 1999, www.innovating-regions.org.
33
Technology Cluster Turnaround, http://www.innovating-regions.org/services/pub_library/
presentation/bremen.cfm.
32
38
Bogdan Rogoda
6. Wnioski
Fundamentalnym warunkiem zrównoważenia rynku pracy jest osiągnięcie
przewagi konkurencyjnej, która pozwoli polskim przedsiębiorstwom na przejęcie
popytu krajowego i wzrost eksportu.
Jedną z metod stymulowania przewagi konkurencyjnej firm polskich jest promocja klastrów przemysłowych. Działanie w obrębie klastra może pomóc przedsiębiorstwu w rozwiązaniu kilku problemów o charakterze bieżącym (niedostatek
popytu na wyroby) oraz przyszłościowym (coraz mniejszy popyt na prace proste).
Dzieje się tak z kilku przyczyn:
– uczestnicy klastra mogą być wytwórcami zarówno dóbr konsumpcyjnych, jak
i inwestycyjnych, tak więc automatyzacja będzie co prawda zmniejszała zatrudnienie u producentów wyrobów konsumpcyjnych, ale też zwiększała zatrudnienie
u dostawców technologii, zwłaszcza gdy uda się im eksternalizować sprzedaż poza
klaster;
– działanie w klastrze firm obsługujących przedsiębiorstwa z rdzenia przemysłowego (np. centrów handlowych i rozrywkowych, restauracji, hoteli, baz transportowych) wygeneruje popyt na prace proste, co zmniejszy w krótkiej perspektywie
niedobór miejsc pracy dla osób o niskich kwalifikacjach, jednocześnie zapewniając
efektywność tych stanowisk pracy;
– redukowanie zatrudnienia przy pracach prostych może być bodźcem negatywnym dającym pozytywne skutki w postaci zakładania firm przez zagrożonych
zwolnieniem, choćby na zasadzie samozatrudnienia. Przedstawiciele zawodów
technicznych, jak ślusarze czy elektrycy, mogą znaleźć popyt na swoje usługi na
wolnym rynku, zwłaszcza w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw, których
często nie stać na zatrudnienie fachowca na cały etat. Korzystanie z pracy na zlecenie może być więc postacią outsourcingu. Oczywiście warunkiem powodzenia
tego optymistycznego scenariusza jest istnienie popytu, czyli licznych, aktywnych
firm działających w klastrze;
– współpraca przedsiębiorstw sklasteryzowanych z uczelniami pozwoli zwiększyć wskaźnik skolaryzacji na poziomie wyższym, dzięki czemu zwiększy się
stosunek podaży kadr zdolnych do prac zaawansowanych w relacji do podaży
siły roboczej o niskich kwalifikacjach. Dzięki temu będzie można zredukować
problem nadwyżki nisko wykwalifikowanej siły roboczej w długim okresie;
– działalność klastra przemysłowego, w tym firm opierających się na zaawansowanej technologii, pozwoli znaleźć zatrudnienie kreatywnym absolwentom
szkół wyższych, a w przyszłości być może otworzyć własne przedsiębiorstwa na
zasadzie spin-off;
– jak stwierdził M. Porter, klaster może akcelerować popyt na wyroby skupionych w nim firm (choćby dzięki niższym kosztom infrastruktury i co za tym
Wpływ klastrów przemysłowych na tworzenie miejsc pracy
39
idzie – niższym cenom). Może również stymulować eksport dzięki instytucjom
otoczenia klastra, takim jak agencje rządowe lub samorządowe czy publiczno-prywatne spółki;
– instytucje otoczenia są też miejscem powstawania wysoko i średnio kwalifikowanych stanowisk pracy;
– choć istnienie klastra wpływa na zwiększenie siły insiders, co może utrudniać
znalezienie pracy bezrobotnym, to bliskie kontakty nieformalne pracowników są
czynnikiem podnoszącym wydajność ich pracy, a także stymulującym możliwość
zakładania przez nich nowych przedsiębiorstw.
W USA i krajach Unii Europejskiej obserwuje się dodatni wpływ klastrów na
rynek pracy. Byłoby więc korzystne, gdyby polityka państwowa wspierała tę formę
organizacji przemysłu również w Polsce. Biorąc pod uwagę istotę klastrów (skupisko geograficzne), jest to zadanie dla polityki regionalnej. Tworzenie specjalnych
stref ekonomicznych nie jest już tak atrakcyjne jak kiedyś, ze względu na ustawodawstwo konkurencyjne Unii Europejskiej. Możliwe jest jednak tworzenie instytucji wspierających transfer wiedzy i technologii z uczelni do przemysłu lub systemu
grantów na wdrożenia nowoczesnych, konkurencyjnych rozwiązań. Podkreślić też
trzeba rolę władz regionalnych (samorządowych) w tworzeniu dobrych warunków
do rozwoju przedsiębiorstw poprzez wspieranie klastrów. We współczesnej gospodarce konkurują nie tylko firmy, ale też regiony, tak więc organizacja klastrowa
pozwala lepiej skoordynować wysiłki przedsiębiorstw oraz wspierających je instytucji publicznych i lepiej dostosować do współczesnych wyzwań.
Literatura
Bank Handlowy zwalnia, „Gazeta Wyborcza” 2002, nr 291.
Entrepreneurial Pittsburgh: Uncovering the New Economy, The H. John Heinz III School
of Public Policy & Management, 09.05.2000.
Gray A., Export Focus for Engineering Cluster, „New Zealand Manufacturer”, Wellington, April–May 2000.
Jennings L., A Tale of Two Technopoles: Silicon Valley vs. Route 128, „The Futurist”
1995, January.
Kabaj M., Strategie i programy przeciwdziałania bezrobociu, Wydawnictwo Naukowe
„Scholar”, Warszawa 1998.
Kowalik T., Keynes tu z pewnością poradzi, „Gazeta Wyborcza”, 14.10.2002.
Mały rocznik statystyczny Polski 2002, www.stat.gov.pl.
Missouri Industry Clusters: Information Technology, Industry Cluster Analysis, Report
ICA-0601-1, June 2001, http://www.MissouriEconomy.org.
Morawczyński R., Rogoda B., The Academic Environment in the Promotion of New Technologies: A Case Study of Krakow, „Northern Economic Review” 2002, nr 32.
Porter M.E, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001.
Regional Clusters in Europe, „Observatory of European SMEs” 2002, nr 3.
40
Bogdan Rogoda
Saget F., Review of the Concept of Cluster, Workshop on cluster report, Bilbao 1997.
San Diego Regionʼs Key Industry Clusters, www.workforce.org.
Schantz-Feld M.R., Connecticut Area Development. Site and Facility Planning, Easton,
September 2002.
Sekuła Z., Koniec epoki pracy najemnej?, „Personel i Zarządzanie 2001, nr 6.
Socha M., Sztanderska U., Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, PWN, Warszawa
2000.
Special Analysis of Merrimack Valley, www.mtpc.org/2001index/merrimack.pdf.
Steiner M., Regional Dimension of Cluster, Workshop on cluster, Bilbao 1997, http://www.
innovating-regions.org/network/events/alreadyPastEvents.cfm.
Technology Cluster Turnaround, http://www.innovating-regions.org/services/pub_library/
presentation/ bremen.cfm.
The Biomedical Cluster, Executive Summary, Northeast Ohio Regional Economic Development Strategy Initiative, http://www.clevelandgrowth.com/pdf/Clusters/
BioSummary.pdf.
Tworzenie zatrudnienia a restrukturyzacja ekonomiczna, pod red. S. Golinowskiej i M. Walewskiego, Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2000.
Wintjes R., Evaluation of the Research Vouchers Pilot Project, December 1999, www.
innovating-regions.org.
Wons Z., Klastery – światowy kongres OECD, „Innowacje” 2001, nr 11, http://imik.wip.
pw.edu.pl.
The Impact of Industrial Clusters on Creating New Jobs
Combating unemployment can be pursued by protecting existing jobs, supporting
troubled industries, intensifying job-search activities by the unemployed, and increasing
workplace turnover by decreasing the pensionable age and assisting in the creation of new
jobs in the private and public sectors. One factor affecting job creation is industry organised
in clusters. An industrial cluster involves the geographic concentration of enterprises that
operate in the same or related sectors and are connected with institutions – universities,
municipal agencies and financial and marketing services firms, etc. A cluster can support
the creation of jobs for the highly qualified as well as for manual labour. These jobs arise in
technology firms; enterprises provide services to the cluster core and municipal institutions
support the cluster. Thanks to the cluster, new, small firms – an indicator of self-employment
– can emerge in the region.