Obowiązek alimentacyjny pomiędzy rozwiedzionymi małżonkami

NR 82
Zeszyty Naukowe AKADEMII PODLASKIEJ w SIEDLCACH
Seria: Administracja i Zarz dzanie
2009
mgr Micha Krawczyk
Akademia Podlaska w Siedlcach
Obowi!zek alimentacyjny pomi"dzy
rozwiedzionymi ma #onkami
Obligation of alimony between divorced spouses
Streszczenie: Poni szy artyku! analizuje, w oparciu o regulacj" kodeksow#, pogl#dy
doktryny oraz orzecznictwo S#du Najwy szego, zagadnienia zwi#zane z istot#
i funkcj# obowi#zku alimentacyjnego pomi"dzy rozwiedzionymi ma! onkami, przes!ankami jego powstania i wyga$ni"cia, a tak e zakresem $wiadcze% wyp!ywaj#cych
z tego obowi#zku.
Abstract: On the basis of code regulations, doctrine views and Supreme Court's jurisdiction the article introduces the problems connected with the issuse and functions
of the alimony obligation between divorced spouses. It also presents the reasons of
its rise and extinction as well as the scope of alimony payments.
Obowi zek alimentacyjny, a wi!c obowi zek dostarczania "rodków
utrzymania, pomi!dzy rozwiedzionymi ma#$onkami, zosta# uregulowany
w art. 60 Kodeksu rodzinnego i opieku%czego.1
Jak zauwa$a Jan Winiarz, spo#ecznego uzasadnienia obowi zku
alimentacyjnego mi!dzy rozwiedzionymi ma#$onkami nale$y poszukiwa&
w stosunku prawnym ma#$e%stwa, które usta#o przez rozwód. Obowi zek
alimentacyjny z art. 60 k.r.o. stanowi w "wietle takiego za#o$enia przed#u$enie obowi zku wzajemnej pomocy i przyczyniania si! do zaspokojenia potrzeb rodziny, który w art. 60 k.r.o. przekszta#cony zosta# na obowi zek alimentacyjny sensu stricto.2 O tym, $e takie za#o$enie tkwi u podstaw art. 60
k.r.o., "wiadczy m.in. wypowied' sejmowego sprawozdawcy projektu k.r.o.,
który stwierdzi#, $e wspólne po$ycie rodzi zobowi zania i $e cz!"& wspólnie
sp!dzonego $ycia nie mo$e by& wymazana3. Jerzy Ignatowicz tak$e istot!
obowi zku alimentacyjnego pomi!dzy rozwiedzionymi ma#$onkami widzi
w tym, i$ pewne skutki ma#$e%stwa musz , z ró$nych przyczyn, trwa& nadal
mimo rozwodu. Zdaniem autora, utrzymanie tego obowi zku alimentacyjne1
Dz.U. z 1964 r., nr 9, poz. 59.
Jan Winiarz, Prawo rodzinne, wydanie VII, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 153.
3
Jan Winiarz, Janusz Gajda, Prawo rodzinne; Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1999, s. 153.
2
154
M. Krawczyk
go jest ze spo#ecznego punktu widzenia konieczne, gdy$ nie da#oby si! pogodzi& z zasadami wspó#$ycia spo#ecznego pozostawienie bez $adnego zabezpieczenia po rozwodzie ma#$onka potrzebuj cego pomocy, zw#aszcza
tego, który nie da# powodu do rozwi zania ma#$e%stwa, a który po"wi!ci#
wspólnocie rodzinnej wiele lat swego $ycia.4 Istot! obowi zku alimentacyjnego trafnie podsumowa# S d Najwy$szy w uchwale 7 s!dziów z dnia 7 lipca
1955 r.5 stwierdzaj c, i$ to nie rozwód jest 'ród#em roszcze% alimentacyjnych rozwiedzionego ma#$onka, gdy$ prawo (roszczenie) takie istnia#o ju$
poprzednio i istnieje nadal, jego wi!c 'ród#em jest ma#$e%stwo. Prawo to istnieje nie z powodu rozwodu, lecz mimo rozwodu. Jest wi!c kontynuacj ,
cho& w zmienionej postaci, roszczenia, które ju$ poprzednio powsta#o.
Przechodz c do omówienia szczegó#owych kwestii dotycz cych
obowi zku alimentacyjnego pomi!dzy rozwiedzionymi ma#$onkami nale$y
stwierdzi&, i$ stosownie do art. 60 k.r.o., par. 1, ma#$onek rozwiedziony, który nie zosta# uznany za wy# cznie winnego rozk#adu po$ycia i który znajduje
si! w niedostatku, mo$e $ da& od drugiego ma#$onka rozwiedzionego dostarczania "rodków utrzymania w zakresie odpowiadaj cym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz mo$liwo"ciom zarobkowym i maj tkowym zobowi zanego. Natomiast zgodnie z paragrafem 2, je$eli jeden
z ma#$onków zosta# uznany za wy# cznie winnego rozk#adu po$ycia, a rozwód poci ga za sob istotne pogorszenie sytuacji materialnej ma#$onka niewinnego, s d na $ danie ma#$onka niewinnego mo$e orzec, $e ma#$onek
wy# cznie winny obowi zany jest przyczynia& si! w odpowiednim zakresie
do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb ma#$onka niewinnego, chocia$by ten nie znajdowa# si! w niedostatku. Paragraf 3 stanowi za", i$ obowi zek dostarczania "rodków utrzymania ma#$onkowi rozwiedzionemu wygasa w razie zawarcia przez tego ma#$onka nowego ma#$e%stwa. Jednak$e
gdy zobowi zanym jest ma#$onek rozwiedziony, który nie zosta# uznany za
winnego rozk#adu po$ycia, obowi zek ten wygasa tak$e z up#ywem pi!ciu lat
od orzeczenia rozwodu, chyba $e ze wzgl!du na wyj tkowe okoliczno"ci
s d, na $ danie uprawnionego, przed#u$y wymieniony termin pi!cioletni.
Analizuj c zacytowany powy$ej przepis, w pierwszej kolejno"ci nale$y zwróci& uwag! na zró$nicowanie zakresu obowi zku alimentacyjnego
w zale$no"ci od tego, czy by#y ma#$onek, który ma by& zobowi zany do
"wiadcze% alimentacyjnych, zosta# uznany za wy# cznie winnego rozk#adu
po$ycia ma#$e%skiego, czy te$ ma#$e%stwo zosta#o rozwi zane bez orzekania o winie, ewentualnie z winy obu ma#$onków.6 W ostatniej sytuacji, by#y
ma#$onek zostanie zobowi zany do "wiadcze% alimentacyjnych jedynie
wówczas, gdy jego by#y wspó#ma#$onek znajdzie si! w niedostatku. Natomiast w pierwszej sytuacji ma#$onek rozwiedziony zostanie zobowi zany do
"wiadcze% alimentacyjnych nie tylko gdy jego by#y partner znajdzie si!
4
Jerzy Ignatowicz, Prawo rodzinne. Zarys wyk!adu, wydanie III zmienione, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1998, s. 298.
5
OSN 1956, poz. 33.
6
Z tre"ci art. 60 k.r.o. wynika wi!c, i$ obowi zek alimentacyjny nie istniej jedynie w sytuacji, gdy
ma#$onek wy# cznie winny rozk#adu po$ycia $ da alimentów od ma#$onka niewinnego.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (9)2009
ZN nr 82
Obowi zek alimentacyjny pomi!dzy rozwiedzionymi ma"#onkami
155
w niedostatku, ale tak$e gdy na skutek orzeczenia rozwodu nast pi#o istotne
pogorszenie sytuacji materialnej ma#$onka niewinnego7. U$yte sformu#owania „niedostatek” oraz „istotne pogorszenie sytuacji materialnej” w sposób
istotny rozgraniczaj zakres obowi zku alimentacyjnego.
Dla zobrazowania powy$szych poj!&, i co za tym idzie - zakresu
obowi zku "wiadcze% alimentacyjnych, u$yteczne b!dzie przywo#anie kilku
poni$szych orzecze% S du Najwy$szego.
I tak, w wyroku z dnia 19 maja 1975 r. (III CRN 55/75)8 S d Najwy$szy stwierdzi#, i$ niedostatek w rozumieniu art. 60 § 1 k.r.o. nie wi $e si!
z zupe#nym niezaspokojeniem usprawiedliwionych potrzeb. Stan niedostatku
zachodzi ju$ wtedy, gdy uprawniony nie ma mo$liwo"ci zarobkowych i maj tkowych pozwalaj cych na pe#ne zaspokojenie jego usprawiedliwionych
potrzeb, a je$eli uprawniony jest chory, to do potrzeb tych nale$ i lekarstwa.
W orzeczeniu za" z dnia 3 wrze"nia 1998 r.(I CKN 908/97)9 S d Najwy$szy
uzna#, i$ odmowa korzystania ze "wiadcze% pomocy spo#ecznej przez rozwiedzionego ma#$onka, znajduj cego si! w niedostatku, nie wy# cza obowi zku dostarczania mu "rodków utrzymania, obci $aj cego drugiego ma#$onka rozwiedzionego w zakresie okre"lonym w art. 60 § 1 k.r.o. Natomiast
w orzeczeniu z dnia 28 pa'dziernika 1980 r. (III CRN 222/80)10 S d Najwy$szy odniós# si! do zakresu obowi zku alimentacyjnego, w sytuacji gdy jeden
z by#ych ma#$onków zosta# uznany za wy# cznie winnego rozk#adu po$ycia
ma#$e%skiego. Stwierdzi#, i$ s d orzekaj c o $ daniu ma#$onka niewinnego
zas dzenia alimentów na podstawie art. 60 § 2 k.r.o. powinien porówna& sytuacj!, w jakiej ma#$onek niewinny znajdzie si! po rozwodzie, z sytuacj ,
w jakiej by si! znajdowa#, gdyby po$ycie ma#$onków funkcjonowa#o prawid#owo. W uzasadnieniu swojego stanowiska, S d Najwy$szy stwierdzi# za",
i$ celem regulacji zawartej w art. 60 par. 2 k.r.o. jest zapobie$enie sytuacji,
w której rozwód mia#by spowodowa& pogorszenie w istotny sposób sytuacji
materialnej ma#$onka niewinnego w porównaniu do sytuacji, w której znajdowa#by si! w prawid#owo funkcjonuj cym ma#$e%stwie. S d Najwy$szy zauwa$y#, i$ "rodkiem do osi gni!cia tego celu jest roszczenie przyznane ma#$onkowi niewinnemu o przyczynienie si! ma#$onka uznanego za wy# cznie
winnego w odpowiednim zakresie do zaspokojenia jego usprawiedliwionych
potrzeb, chocia$by nie znajdowa# si! w niedostatku. Zakres, w jakim to ma
nast pi&, okre"la z jednej strony stopie% pogorszenia si! sytuacji materialnej
ma#$onka niewinnego, a z drugiej strony zasady s#uszno"ci. Tylko bowiem
zasady s#uszno"ci mog w sposób prawid#owy wywa$y& rozstrzygni!cie, jaki
7
Na marginesie nale$y wspomnie&, i$ Trybuna# Konstytucyjny w wyroku z dnia 11 kwietnia
2006 r., SK 57/04 (OTK-A 2006/4/43) stwierdzi#, i$ art. 60 § 3 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opieku%czy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.) w zakresie, w jakim stanowi, $e wynikaj cy z art. 60 § 1 tego kodeksu obowi zek dostarczania przez rozwiedzionego ma#$onka,
który zosta# uznany za winnego rozk#adu po$ycia, "rodków utrzymania drugiemu rozwiedzionemu ma#$onkowi, nie wygasa wskutek up#ywu czasu, jest zgodny z art. 64 w zwi zku z art. 31
ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i z nakazem urzeczywistniania zasad sprawiedliwo"ci spo#ecznej wyra$onym w art. 2 Konstytucji.
8
OSNC 1976/6/133.
9
OSNC 1999/3/53.
10
OSNC 1981/5/90.
ZN nr 82
Seria: Administracja i Zarz dzanie (9)2009
156
M. Krawczyk
w konkretnej sprawie zakres przyczynienia si! ma#$onka winnego mo$e by&
uznany za „odpowiedni”. Z regu#y b!dzie on si! znajdowa# pomi!dzy granic ,
poni$ej której le$y niedostatek, a granic , której przekroczenie by#oby zrównaniem stopy $yciowej obojga rozwiedzionych ma#$onków. S d Najwy$szy przyznaje jednak, i$ obowi zek alimentacyjny ma#$onka wy# cznie winnego nie si!ga - przynajmniej z regu#y - tak daleko, aby mia# on zapewni& by#emu
ma#$onkowi równ stop! $yciow , jednak$e nie jest przy tym ograniczony do
zaspokajania tylko tych usprawiedliwionych potrzeb, o których mówi art. 60 k.r.o.
w § 1. S d, orzekaj c o zas dzeniu alimentów na rzecz ma#$onka niewinnego
na podstawie art. 60 § 2 k.r.o. powinien porówna& sytuacj!, w jakiej ma#$onek
niewinny znajdzie si! po rozwodzie, z sytuacj , w jakiej by si! znajdowa#, gdyby
po$ycie ma#$onków funkcjonowa#o prawid#owo.
Nale$y jednak pami!ta&, i$ dla oceny, czy warunek przewidziany
w art. 60 § 2 k.r.o. zosta# spe#niony, nie s istotne ewentualne zmiany, jakie
nast pi#y w po#o$eniu materialnym ma#$onka niewinnego w czasie mi!dzy
faktycznym rozej"ciem si! ma#$onków a orzeczeniem rozwodu, natomiast
istotne jest porównanie ka$dorazowej sytuacji materialnej ma#$onka niewinnego z tym po#o$eniem, jakie istnia#oby, gdyby rozwód nie zosta# w ogóle
orzeczony i gdyby ma#$onkowie kontynuowali po$ycie (zob. wyrok SN z dnia
7 stycznia 1969 r., II CR 528/6811).
Odnosz c si! do przes#anek ustania obowi zku alimentacyjnego
pomi!dzy rozwiedzionymi ma#$onkami, pomijaj c fakt, i$ obowi zek alimentacyjny z art. 60 k.r.o., jak ka$dy inny obowi zek dostarczania uprawnionemu "rodków utrzymania wygasa przez "mier& uprawnionego lub zobowi zanego, nale$y w pierwszej kolejno"ci stwierdzi&, i$ tak przes#ank jest
zawarcie ponownego zwi zku ma#$e%skiego przez uprawnionego do takich
"wiadcze% rozwiedzionego ma#$onka. Ustawodawca uzna#, i s#usznie, i$
ponowne wst pienie w zwi zek ma#$e%ski przez uprawnionego do "wiadcze% alimentacyjnych rozwiedzionego ma#$onka powinno zwalnia& z tych
"wiadcze% dotychczas zobowi zanego. Skoro ma#$onek uprawniony zak#ada
now rodzin!, wi $e si! z nowym partnerem, to nie ma $adnego uzasadnienia trwanie dotychczasowego obowi zku alimentacyjnego. Niemniej jednak
powstaj powa$ne w tpliwo"ci, jak potraktowa& zaistnia# sytuacj!, gdy ma#$onek uprawniony co prawda nie wst!puje w nowy zwi zek ma#$e%ski, ale
pozostaje w konkubinacie lub gdy zawiera jedynie "lub ko"cielny, który wywo#uje jedynie skutki kanoniczne, natomiast nie zmienia stanu cywilnego takiej osoby w "wietle prawa cywilnego. Na tak postawione pytanie odpowied'
daje uchwa#a S du Najwy$szego z dnia 17 grudnia 1991 r. (III CZP
131/91),12 w której SN stwierdzi#, i$ nie powoduje wyga"ni!cia obowi zku
dostarczania "rodków utrzymania ma#$onkowi rozwiedzionemu zawarcie
przez niego "lubu ko"cielnego (art. 60 k.r.o.). Niemniej jednak okoliczno"& t!
s d powinien wzi & pod uwag! przy ocenie zgodno"ci dochodzonego roszczenia alimentacyjnego z zasadami wspó#$ycia spo#ecznego. W uzasadnieniu swojego stanowiska S d Najwy$szy stwierdzi#, i$ w rozumieniu Kodeksu
11
12
OSNC 1969/10/179.
OSNC 1992/6/107.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (9)2009
ZN nr 82
Obowi zek alimentacyjny pomi!dzy rozwiedzionymi ma"#onkami
157
rodzinnego i opieku%czego, który ho#duje zasadzie "wiecko"ci ma#$e%stwa,
zwi zek kanoniczny nie jest zwi zkiem ma#$e%skim i w zwi zku z tym fakt
zawarcia "lubu ko"cielnego nie mo$e by& to$samy z ponownym zawarciem
zwi zku ma#$e%skiego, o którym mowa w paragrafie 3 art. 60 k.r.o. Niemniej
jednak S d Najwy$szy zauwa$a dalej, i$ nie wynika wszak$e, $e zawarcie
"lubu ko"cielnego przez by#ego ma#$onka uprawnionego, w my"l art. 60 § 2
k.r.o., do otrzymywania "rodków utrzymania, pozbawione jest znaczenia dla
oceny zasadno"ci powództwa. Fakt zawarcia zwi zku wyznaniowego powinien by& wzi!ty przez s d pod rozwag! stosownie do okoliczno"ci sprawy
przy ocenie zgodno"ci dochodzonego roszczenia z zasadami wspó#$ycia
spo#ecznego. S d Najwy$szy w uzasadnieniu cytowanej uchwa#y stwierdza,
i$ zawarcie zwi zku wyznaniowego przez ma#$onka rozwiedzionego, który
otrzymuje i chce nadal otrzymywa& "rodki utrzymania od by#ego ma#$onka,
jest zdarzeniem istotnym z punktu widzenia zasad wspó#$ycia spo#ecznego
kszta#towanych wed#ug powszechnie uznawanej moralno"ci. W spo#ecze%stwie polskim "luby ko"cielne s na ogó# traktowane bardzo powa$nie zarówno wtedy, gdy chodzi o trwa#o"& zwi zku, jak te$ wywierany przez nie
wp#yw na powstanie wspólnoty obojga ludzi obejmuj cej sfer! po$ycia, wzajemn pomoc oraz wspó#dzia#anie dla dobra zwi zku. I cho& pozostaj one
tylko zwi zkami faktycznymi, to jednak w aspekcie zasad wspó#$ycia traktowane s cz!sto na równi z ma#$e%stwem. Dlatego te$ w odczuciu moralnym
okoliczno"& za#o$enia przez ma#$onka rozwiedzionego nowej faktycznej rodziny nie jest oboj!tna dla oceny dopuszczalno"ci udzielenia ochrony prawnej roszczeniu tego ma#$onka o dostarczanie "rodków utrzymania przez by#ego ma#$onka. Stan taki mo$e budzi& sprzeciw ze strony zasad wspó#$ycia
ze wzgl!du na obarczenie ma#$onka rozwiedzionego obowi zkiem niesienia
pomocy materialnej by#emu ma#$onkowi, który pozostaje w faktycznej
wspólnocie ma#$e%skiej z inn osob .
Do podobnej zreszt oceny mo$e doprowadzi& odniesienie zasad
wspó#$ycia spo#ecznego do sytuacji, gdy ma#$onek, który za#o$y# faktyczny
zwi zek rodzinny i zerwa# po$ycie ma#$e%skie, dochodzi nast!pnie "rodków
utrzymania od wspó#ma#$onka. We wspó#$yciu spo#ecznym nie jest przyjmowane jako normalny stan rzeczy utrzymanie wi!zi ekonomicznej pomi!dzy by#ymi ma#$onkami, je"li wst!puj oni w nowe zwi zki rodzinne, cho& nie
mo$na ca#kowicie wykluczy&, $e w szczególnych sytuacjach mo$e okaza&
si! to usprawiedliwione. Dlatego te$ ustawodawca zdecydowa# si! na wprowadzenie do art. 60 § 3 zd. 1 k.r.o. zgodnego z odczuciem moralnym uregulowania, polegaj cego na wyga"ni!ciu obowi zku dostarczania "rodków
utrzymania ma#$onkowi rozwiedzionemu w razie zawarcia przez niego nowego ma#$e%stwa, w którym znajduje on prawn podstaw! dla stosunków
maj tkowych i rodzinnych. Wprawdzie, jak o tym ju$ wy$ej wspomniano, nie
ma analogicznego unormowania w wypadku nawi zania przez uprawnionego by#ego ma#$onka zwi zku wyznaniowego, to jednak z przyczyn wy$ej
omówionych okoliczno"& ta nie mo$e uj"& z pola widzenia s du. Powy$sze
rozwa$ania S d Najwy$szy podsumowa#, stwierdzaj c, $e wszystko to, co
dotychczas zosta#o powiedziane, nie prowadzi do sformu#owania zasady, $e
ZN nr 82
Seria: Administracja i Zarz dzanie (9)2009
158
M. Krawczyk
dochodzenie "rodków utrzymania od by#ego ma#$onka na podstawie art. 60
§ 1 i § 2 k.r.o. po zawarciu "lubu ko"cielnego stanowi zawsze o nadu$yciu
prawa. W takim bowiem razie zawarcie "lubu by#oby praktycznie zrównane
z nowym ma#$e%stwem pod wzgl!dem skutku prawnego uregulowanego
w art. 60 § 3 k.r.o. Dlatego te$ w zasi!gu ocen s du przeprowadzonych na
gruncie zasad wspó#$ycia spo#ecznego powinny znale'& si! wszystkie istotne okoliczno"ci sk#adaj ce si! na sytuacj! $yciow osoby uprawnionej i zobowi zanej, a w szczególno"ci s d powinien baczy&, by dochodzenie roszczenia alimentacyjnego nie by#o szykan wymierzon przeciwko by#emu
ma#$onkowi lub post!powaniem zmierzaj cym do jego wyzyskania.
Drug przes#ank , która powoduje wyga"ni!cie obowi zku alimentacyjnego, maj c jednak zastosowanie tylko w sytuacji, gdy zobowi zanym
jest ma#$onek rozwiedziony, który nie zosta# uznany za winnego rozk#adu
po$ycia, jest up#yw pi!ciu lat od dnia orzeczenia rozwodu. Niemniej jednak
ze wzgl!du na wyj tkowe okoliczno"ci s d, na $ danie uprawnionego, mo$e
przed#u$y& wymieniony pi!cioletni termin. W uchwale z dnia 16 kwietnia
1975 r. (III CZP 22/75)13 S d Najwy$szy stwierdzi#, i$ przez wyj tkowe okoliczno"ci w rozumieniu art. 60 § 3 k.r.o. nale$y rozumie& zarówno okoliczno"ci zachodz ce po stronie rozwiedzionego ma#$onka domagaj cego si!
przed#u$enia obowi zku alimentacyjnego, jak i po stronie drugiego ma#$onka. W uzasadnieniu S d Najwy$szy wypowiedzia# tezy na"wietlaj ce problem „wyj tkowych okoliczno"ci” uzasadniaj cych przed#u$enie obowi zku
alimentacyjnego. I tak, stwierdzi# po pierwsze, i$ nie mo$e by& zaliczony do
okoliczno"ci „wyj tkowych” normalny proces starzenia si! ma#$onka, po# czony przewa$nie z pewnym upadkiem si# i schorzeniami w#a"ciwymi dla tego wieku. Gdyby tak rozumie& art. 60 § 3 zd. ost. k.r.o., trzeba by przyj &, $e
ka$dy rozwiedziony ma#$onek w starszym wieku móg#by domaga& si! przed#u$enia obowi zku alimentacyjnego ma#$onka niewinnego ponad okres
5-letni, a taki wniosek by#by oczywi"cie sprzeczny z tekstem przepisu.
Z drugiej strony nie mo$na jednak zaakceptowa& pogl du, $e przez wyj tkowe okoliczno"ci nale$y rozumie& tylko zdarzenia nag#e, nieprzewidziane,
które dotkn!#y ma#$onka $ daj cego alimentów w sposób nieoczekiwany.
Ten bowiem z kolei pogl d prowadzi#by w praktyce do stosowania art. 60 § 3
k.r.o. tylko w razie ulegni!cia przez ma#$onka nag#emu wypadkowi, powoduj cemu kalectwo i niezdolno"& do pracy, a brak jest podstaw do takiego zaw!$enia omawianego przepisu. Ponadto S d Najwy$szy stwierdzi#, i$ przepis art. 60 § 3 k.r.o. nie zawiera bli$szego sprecyzowania wyj tkowych
okoliczno"ci, od których uzale$nione jest przed#u$enie obowi zku alimentacyjnego. Nie zawiera on równie$ ograniczenia, aby te wyj tkowe okoliczno"ci zachodzi#y koniecznie po stronie jednego ma#$onka, tego mianowicie,
który domaga si! przed#u$enia obowi zku alimentacyjnego ponad termin
pi!cioletni. Ju$ wi!c sam tekst przepisu pozwala przyj &, $e przy ocenie, czy
zachodz wyj tkowe okoliczno"ci, nale$y bra& pod uwag! sytuacj! obu rozwiedzionych ma#$onków. S d Najwy$szy zauwa$y# te$, i$ artyku# 60 § 3
k.r.o., podobnie jak szereg innych przepisów Kodeksu rodzinnego i opie13
OSNC 1976/3/36.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (9)2009
ZN nr 82
Obowi zek alimentacyjny pomi!dzy rozwiedzionymi ma"#onkami
159
ku%czego, jest przejawem zastosowania na gruncie prawa rodzinnego zasad
wspó#$ycia spo#ecznego. Ustawodawca uwa$a# za wskazane, aby obowi zek alimentacyjny rozwiedzionych ma#$onków, z których $aden nie zosta#
uznany za winnego rozk#adu po$ycia, nie mia# charakteru nieograniczonego
i aby okre"li& czas jego trwania w zasadzie na lat 5. Jednak$e ustawodawca
zdawa# sobie spraw!, $e mog zaistnie& ró$nego rodzaju, nie daj ce si!
skatalogowa&, okoliczno"ci przemawiaj ce z punktu widzenia zasad wspó#$ycia spo#ecznego za przed#u$eniem obowi zku alimentacyjnego. Do tych
zasad wspó#$ycia spo#ecznego nale$y m.in. i ta, aby rozwiedzeni ma#$onkowie, których przez szereg lat # czy#y wyj tkowo bliskie wi!zy rodzinne i których ma#$e%stwo zosta#o rozwi zane z przyczyn nie dyskwalifikuj cych moralnie $adnego z nich, nie pozostali oboj!tni na swoje losy równie$ po
rozwodzie i aby poczuwali si! do obowi zku wzajemnej pomocy, je"li wymaga jej wyj tkowo krytyczna sytuacja jednego ma#$onka, a pozwala na to sytuacja materialna drugiego. S d Najwy$szy powy$sze rozwa$ania skonkludowa#, i$ do prawid#owej oceny, czy zasady wspó#$ycia spo#ecznego
przemawiaj za przed#u$eniem obowi zku alimentacyjnego na podstawie
art. 60 § 3 k.r.o., niezb!dne jest uwzgl!dnienie wszelkich okoliczno"ci. Do
takich okoliczno"ci nale$y równie$ sytuacja materialna ma#$onka, od którego
dochodzi si! alimentów. Zauwa$y& przy tym nale$y, $e uwzgl!dnienie okoliczno"ci zachodz cych po stronie ma#$onka pozwanego w sprawie o przed#u$enie obowi zku alimentacyjnego mo$e dzia#a& w obu kierunkach. Je$eli
na przyk#ad ma#$onek domagaj cy si! przed#u$enia obowi zku alimentacyjnego znajduje si! z przyczyn przez siebie nie zawinionych w sytuacji szczególnie ci!$kiej, która przemawia#aby w zasadzie za uwzgl!dnieniem jego $ dania, to s d mo$e jednak odmówi& zastosowania art. 60 § 3 k.r.o., o ile
równie$ drugi ma#$onek obarczony np. liczn rodzin znajduje si! w nie#atwym po#o$eniu, usprawiedliwiaj cym uchylenie si! od okazania pomocy
rozwiedzionemu ma#$onkowi. Z drugiej strony - je$eli warunki maj tkowe
i zarobkowe pozwanego ma#$onka kszta#tuj si! szczególnie pomy"lnie, s d
mo$e mniej rygorystycznie oceni& istnienie wyj tkowych okoliczno"ci po
stronie ma#$onka b!d cego stron powodow . Za wyj tkowo"ci sytuacji
bowiem przemawia w takim wypadku samo zestawienie krytycznego po#o$enia jednego ma#$onka ze szczególnie pomy"ln sytuacj materialn drugiego z nich. Wszystko to wskazuje, $e przy ocenie zasadno"ci przed#u$enia
obowi zku alimentacyjnego ponad termin 5-letni nie mo$na zrezygnowa&
z $adnych jej elementów, a w szczególno"ci nale$y bra& pod uwag! te
czynniki, które charakteryzuj sytuacj! ma#$onka domagaj cego si! przed#u$enia czasu trwania "wiadcze% alimentacyjnych na dalszy okres, jak
i drugiego ma#$onka. S d Najwy$szy swoje powy$sze rozwa$ania uzupe#ni#
stwierdzeniem, $e dla oceny zasadno"ci omawianego roszczenia nie bez
znaczenia s - obok okoliczno"ci zachodz cych bezpo"rednio po stronie
obojga ma#$onków - inne dodatkowe okoliczno"ci, jak np. d#ugo"& po$ycia
ma#$e%skiego, fakt, czy rozwiedziony ma#$onek domagaj cy si! przed#u$enia obowi zku alimentacyjnego ma innych krewnych mog cych dostarczy&
mu "rodków utrzymania itp.
ZN nr 82
Seria: Administracja i Zarz dzanie (9)2009
160
M. Krawczyk
W tym miejscu nale$y zwróci& uwag! na wa$n uchwa#! S du Najwy$szego z dnia 31 pa'dziernika 1973 r. (III CZP 58/73),14 w której SN
stwierdzi#, i$ okoliczno"&, $e rozwiedziony ma#$onek ma krewnych, obowi zanych z mocy ustawy do alimentowania go, nie wyklucza przed#u$enia
przez s d poza okres pi!ciu lat obowi zku alimentacyjnego drugiego ma#$onka, który nie zosta# uznany za winnego rozk#adu po$ycia. Je$eli jednak
krewni ci s w stanie dostarczy& rozwiedzionemu ma#$onkowi ca#kowitych
"rodków utrzymania, okoliczno"& ta - rozwa$ona w zwi zku z wszelkimi innymi okoliczno"ciami sprawy - mo$e mie& wp#yw na ocen! zasadno"ci $ dania przed#u$enia obowi zku alimentacyjnego drugiego ma#$onka. W uzasadnieniu swojego stanowiska S d Najwy$szy zauwa$y#, i$ przed#u$enie
poza okres 5-letni obowi zku alimentacyjnego ma#$onka niewinnego ma
charakter wyj tkowy. W my"l art. 60 § 3 k.r.o. obowi zek alimentacyjny ma#$onka niewinnego w zasadzie wygasa z up#ywem 5 lat. Z t chwil od$ywaj
obowi zki alimentacyjne krewnych ma#$onka rozwiedzionego, którzy nie
mog si! ju$ zas#ania& pierwsze%stwem obowi zku alimentacyjnego drugiego ma#$onka. Skoro bowiem wygas# obowi zek rozwiedzionego ma#$onka
dostarczania "rodków utrzymania drugiemu ma#$onkowi, krewni tego ma#$onka b!d obowi zani do "wiadcze% alimentacyjnych na jego rzecz wed#ug
zasad i kolejno"ci przewidzianej w art. 129 k.r.o. Z drugiej strony, jak zauwa$y# SN, nie mo$na równie$ przyj & pogl du, $e okoliczno"&, i$ rozwiedziony
ma#$onek ma krewnych zobowi zanych do jego alimentowania i $e obowi zki te od$y#y z up#ywem 5 lat od orzeczenia rozwodu, wyklucza zastosowanie art. 60 § 3 zdanie ostatnie k.r.o. Pogl d taki by#by zbyt daleko id cy
i nie znalaz#by uzasadnienia w ustawie. Przepis art. 60 § 3 k.r.o. nie zawiera
$adnych szczegó#owych wskazówek co do jego stosowania, poza odwo#aniem si! do „wyj tkowych okoliczno"ci”, nie ulega jednak w tpliwo"ci, $e
okoliczno"ci te powinny by& rozpatrywane w "wietle zasad wspó#$ycia spo#ecznego. Wyrazem bowiem tych zasad jest mo$liwo"& przed#u$enia poza
okres 5-letni obowi zku alimentacyjnego ma#$onka, który nie zosta# uznany
za winnego rozk#adu po$ycia ma#$e%skiego. Dlatego te$, kontynuuje SN,
przy ocenie, czy zachodz uzasadnione przes#anki zastosowania art. 60 § 3
zdanie ostatnie k.r.o., s d powinien mie& na wzgl!dzie ca#okszta#t okoliczno"ci konkretnej sprawy, a w"ród nich okoliczno"&, czy ma#$onek domagaj cy
si! przed#u$enia obowi zku alimentacyjnego ma krewnych obowi zanych do
jego alimentowania i zdolnych do wype#nienia tego obowi zku. Okoliczno"&
ta mo$e, chocia$ nie musi, mie& wp#yw na rozstrzygni!cie sprawy. Przyk#adowo mo$na wskaza&, $e je$eli sytuacja zarobkowa i maj tkowa krewnych
ma#$onka, który domaga si! alimentów, jest tego rodzaju, i$ mog oni dostarcza& mu tylko cz!"ciowych "rodków utrzymania, nie wyklucza to przed#u$enia obowi zku alimentacyjnego drugiego ma#$onka, chocia$ mo$e mie&
wp#yw na zakres tego obowi zku. Nawet jednak w wypadku, gdy krewni ci
mog dostarcza& rozwiedzionemu ma#$onkowi ca#kowitych "rodków utrzymania, s d mo$e przyj &, $e ze wzgl!du na inne okoliczno"ci sprawy - np.
d#ugotrwa#o"& po$ycia ma#$e%skiego, zestawienie stanu maj tkowego ma#14
OSNC 1974/5/85.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (9)2009
ZN nr 82
Obowi zek alimentacyjny pomi!dzy rozwiedzionymi ma"#onkami
161
$onka, od którego dochodzi si! alimentów, z sytuacj materialn krewnych
ma#$onka potrzebuj cego alimentacji - zasady wspó#$ycia spo#ecznego b!d
przemawia& za przed#u$eniem obowi zku alimentacyjnego rozwiedzionego
ma#$onka. Co do tej ostatniej kwestii, tj. stopnia blisko"ci pokrewie%stwa, nale$y w szczególno"ci mie& na wzgl!dzie, $e je$eli zobowi zane do alimentacji jest rodze%stwo rozwiedzionego ma#$onka, obowi zek ten podlega ograniczeniom przewidzianym w art. 134 k.r.o.
Je"li za" chodzi o przed#u$enie obowi zku alimentacyjnego poza
okres pi!cioletni, to wcze"niejsze rozwa$ania nale$y uzupe#ni& jeszcze
o poni$sze orzeczenia SN. Otó$, w uzasadnieniu wyroku z dnia 28 stycznia
1999 r. (III CKN 1041/98)15 S d Najwy$szy stwierdzi#, $e przed#u$enie
5-letniego terminu przewidzianego w art. 60 § 3 k.r.o. mo$e nast pi& tylko
wtedy, gdy wyj tkowe okoliczno"ci (np. powstanie po stronie uprawnionego
inwalidztwa i zwi zanej z tym ca#kowitej niezdolno"ci do pracy), wymienione
w tym przepisie, zaistnia#y przed up#ywem 5 lat od orzeczenia rozwodu. Ponadto, w uchwale z dnia 15 wrze"nia 1978 r. (III CZP 57/78)16 SN stwierdzi#,
i$ powództwo o przed#u$enie obowi zku alimentacyjnego ma#$onka rozwiedzionego, który nie zosta# uznany za winnego rozk#adu po$ycia ma#$e%skiego, mo$e by& wytoczone tak$e po up#ywie pi!cioletniego terminu okre"lonego w art. 60 § 3 k.r.o. W swoich rozwa$aniach do zacytowanej tezy SN
s#usznie zauwa$y#, i$ art. 60 k.r.o. nie rozstrzyga kwestii, w jakim czasie by#y
ma#$onek domagaj cy si! przed#u$enia obowi zku alimentacyjnego drugiego by#ego ma#$onka mo$e wyst pi& z $ daniem przed#u$enia obowi zku
alimentacyjnego, czy tylko przed up#ywem pi!cioletniego terminu, czy tak$e
po jego up#ywie. Zdaniem SN, brak takiego doprecyzowania w tre"ci art. 60
k.r.o. przemawia za odpowiedzi , w my"l której pi!cioletni termin, przewidziany w art. 60 § 3 k.r.o., nie ogranicza ma#$onka uprawnionego, gdy chodzi o samo wyst pienie z $ daniem przed#u$enia obowi zku alimentacyjnego. Skoro bowiem ustawodawca nie wprowadza czasowego ograniczenia
dla dochodzenia tego $ dania, to ograniczenia tego nie mo$na przyjmowa&
w drodze wyk#adni. Wed#ug S du Najwy$szego, wyk#adni takiej nie mo$e
w szczególno"ci uzasadnia& wysuwany czasem argument, wed#ug którego
konieczno"& wytoczenia powództwa o przed#u$enie obowi zku alimentacyjnego przed up#ywem pi!cioletniego terminu wynika z istoty przekszta#cenia.
Inaczej mówi c, pó'niejsze wytoczenie powództwa o przed#u$enie nie jest w my"l tego pogl du - dopuszczalne, gdy$ nie mo$na przed#u$y& obowi zku,
który ju$ wygas#. U pod#o$a tego rozumowania le$y wi!c za#o$enie, $e wyrok
przed#u$aj cy obowi zek alimentacyjny by#ego ma#$onka ma charakter konstytutywny. Wyrok taki ma istotnie taki charakter, ale to nie przes dza zagadnienia. Zgodnie bowiem z utrwalonym w orzecznictwie i doktrynie pogl dem tak$e wyroki konstytutywne mog mie& moc wsteczn , je$eli to wynika
z woli ustawodawcy lub istoty danego stosunku. Takiej woli da# w#a"nie wyraz ustawodawca w art. 60 § 3 k.r.o., skoro - przewiduj c wyga"ni!cie obo15
OSNC 1999/9/149.
OSNCP 1979, z. 4, poz. 66, zob. tak$e uchwa#! pe#nego sk#adu Izby Cywilnej i Administracyjnej SN z dnia 16 grudnia 1987 r., III CZP 91/86.
16
ZN nr 82
Seria: Administracja i Zarz dzanie (9)2009
162
M. Krawczyk
wi zku alimentacyjnego z up#ywem pi!cioletniego okresu oraz mo$liwo"& jego przed#u$enia - nie wprowadzi# terminu dla dochodzenia wspomnianego
$ dania. SN zauwa$a ponadto, i$ powy$sze rozumowanie znajduje wsparcie
w argumentach natury spo#ecznej. Jak bowiem uczy do"wiadczenie, okoliczno"ci wymagaj ce przed#u$enia obowi zku alimentacyjnego wyst!puj
z regu#y dopiero po up#ywie d#u$szego czasu licz c od chwili orzeczenia
rozwodu, to za" powoduje, $e by#y ma#$onek, potrzebuj cy pomocy alimentacyjnej od drugiego by#ego ma#$onka, b!d cy z regu#y osob starsz i cz!sto nieporadn , nie zawsze jest w stanie wytoczy& powództwo przed up#ywem pi!cioletniego terminu, o którym mowa. Odmienna przeto wyk#adnia od
przyj!tej w cytowanej uchwale prowadzi#aby niejednokrotnie do pozbawienia
osób znajduj cych si! w ci!$kiej sytuacji koniecznych dla nich "rodków
utrzymania, pomimo $e "rodki te s w stanie #o$y& ich byli ma#$onkowie.
W orzeczeniu z dnia 24 listopada 1981 r. (III CRN, 239/81)17 S d
Najwy$szy stwierdzi# jednak, i$ fakt biernego zachowania si! zobowi zanego
polegaj cy na nieprzeciwstawieniu si! dalszemu p#aceniu zas dzonych
w wyroku rozwodowym alimentów po up#ywie lat pi!ciu nie mo$e by& potraktowany jako dorozumiane o"wiadczenie woli przed#u$enia obowi zku alimentacyjnego poza okres pi!cioletni. Niemniej jednak, uzna# jednocze"nie,
i$ $ danie rozwiedzionego ma#$onka podwy$szenia alimentów, zg#oszone
po up#ywie pi!cioletniego okresu przewidzianego w art. 60 § 3 k.r.o., mie"ci
w sobie implicite równie$ $ danie przed#u$enia tego terminu.
Oczywi"cie pocz tkow dat p#atno"ci alimentów pomi!dzy rozwiedzionymi ma#$onkami stanowi data uprawomocnienia si! wyroku rozwodowego, a wi!c nie ma mo$liwo"ci zas dzenia alimentów z dat wsteczn . Jak
bowiem stwierdzi# SN w uzasadnieniu do uchwa#y z dnia 26 marca 1969 r.
(III CZP 16/69),18 zgodnie z art. 444 Kodeksu post!powania cywilnego19,
ma#$onek mo$e dochodzi& roszcze% alimentacyjnych od drugiego ma#$onka
„na wypadek orzeczenia rozwodu”. Ju$ z brzmienia powy$szego przepisu
wynika, $e przes#ank uwzgl!dnienia $ dania alimentów jest orzeczenie
rozwodu. Gdyby samo $ danie orzeczenia rozwodu zosta#o oddalone, nie
mog#oby w ogóle wchodzi& w gr! zas dzenie alimentów w wyroku. Je$eli
za" wyrok zawiera orzeczenie rozwodu, to alimenty mog by& zas dzone,
jednak$e zas dzenie to stoi w "cis#ym zwi zku z uprawomocnieniem si!
samego orzeczenia rozwodu. W razie uchylenia wyroku w cz!"ci orzekaj cej
rozwód, musia#oby równie$ ulec uchyleniu orzeczenie o alimentach, skoro
alimenty s zas dzone zawsze tylko „na wypadek orzeczenia rozwodu”.
W konsekwencji zas dzenie alimentów odnosi skutek dopiero z chwil
uprawomocnienia si! wyroku orzekaj cego rozwód. S d Najwy$szy zauwa$a dalej, i$ podobne wnioski p#yn równie$ z przepisu art. 60 k.r.o., stanowi cego materialnoprawn przes#ank! $ dania alimentów przez ma#$onka
rozwiedzionego. Skoro wi!c alimentów mo$e $ da& ma#$onek rozwiedziony,
to ju$ to samo przes dza o tym, $e $ danie takie mo$e by& zg#oszone albo
17
OSNC 1982/7/106.
OSNC 1969/12/211.
19
Dz.U. z 1964 r., nr 43, poz. 296 z pó'. zm.
18
Seria: Administracja i Zarz dzanie (9)2009
ZN nr 82
Obowi zek alimentacyjny pomi!dzy rozwiedzionymi ma"#onkami
163
ju$ po orzeczeniu rozwodu albo - najcz!"ciej - w procesie o rozwód, lecz tylko na wypadek, gdy zostanie orzeczony rozwód, a wi!c gdy dotychczasowi
ma#$onkowie stan si! ma#$onkami rozwiedzionymi. Przepis art. 444 k.p.c.
jest wi!c konsekwencj materialnoprawnego postanowienia art. 60 k.r.o. SN,
w uzasadnieniu stwierdza dalej, $e niezale$nie od powy$szego tak$e istnienie lub brak przes#anek, od których ustawa uzale$nia istnienie obowi zku
alimentacyjnego pomi!dzy ma#$onkami rozwiedzionymi i zakres tego obowi zku, mog by& stwierdzone tylko w wyroku orzekaj cym rozwód. Dotyczy
to zw#aszcza wymaganej przez art. 60 § 1 k.r.o. przes#anki, $eby ma#$onek
$ daj cy alimentów nie zosta# uznany za wy# cznie winnego rozk#adu po$ycia, oraz - w wypadku $ dania alimentów na podstawie art. 60 § 2 k.r.o. przes#anki, $eby ma#$onek, od którego $ da si! alimentów, zosta# pozytywnie uznany za wy# cznie winnego rozk#adu po$ycia ma#$e%skiego. O tym,
czy i który z ma#$onków jest winien rozk#adu po$ycia, mo$e decydowa& wy# cznie sentencja prawomocnego wyroku rozwodowego. Dopóki wi!c nie ma
prawomocnego wyroku orzekaj cego rozwód, obowi zek alimentacyjny
przewidziany w art. 60 k.r.o. nie powstaje. Przemawia to wi!c z ca# stanowczo"ci za pogl dem, $e alimenty zas dzone w wyroku orzekaj cym rozwód
p#atne s dopiero z chwil uprawomocnienia si! tego wyroku. Je"li za" chodzi o fakt, $e mo$e nast pi& rozbie$no"& mi!dzy dat uprawomocnienia si!
wyroku orzekaj cego rozwód a dat uprawomocnienia si! orzeczenia zas dzaj cego alimenty (co mo$e mie& miejsce w wypadku uchylenia wyroku
w cz!"ci dotycz cej alimentów na rzecz ma#$onka), to SN s#usznie zauwa$a,
i$ rozbie$no"& ta mo$e by& wy# cznie jednokierunkowa, to znaczy $e uprawomocnienie si! orzeczenia o alimentach mo$e by& tylko pó'niejsze od
uprawomocnienia si! orzeczenia rozwodu. Taka rozbie$no"& nie stoi
w sprzeczno"ci ani z art. 60 k.r.o., ani z art. 444 k.p.c. Skoro jednak ten
ostatni przepis zezwala na dochodzenie roszcze% alimentacyjnych na wypadek orzeczenia rozwodu, to nale$y przyj &, $e równie$ w razie pó'niejszego
uprawomocnienia si! rozstrzygni!cia o alimentach dochodzonych w procesie rozwodowym b!d one s#u$y#y wstecz od daty uprawomocnienia si!
orzeczenia rozwodu.
Literatura
1. Ignatowicz J., Prawo rodzinne. Zarys wyk!adu, wydanie III zmienione,
Wydawnictwa Prawnicze PWN; Warszawa 1998.
2. Winiarz J., Gajda J., Prawo rodzinne, Wydawnictwa Prawnicze PWN,
Warszawa 1999.
3. Winiarz J., Prawo rodzinne, wydanie VII, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1994.
Akty prawne
1. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opieku%czy (Dz.U.
z 1964 r., nr 9, poz. 59 z pó'n. zm.).
ZN nr 82
Seria: Administracja i Zarz dzanie (9)2009
164
M. Krawczyk
2. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks post!powania cywilnego
(DZ.U. z 1964 r., nr 43, poz. 296 z pó'. zm.).
Inne $ród a
1. Biuletyn „Orzecznictwo S du Najwy$szego” (OSNC).
2. Biuletyn „Orzecznictwo Trybuna#u Konstytucyjnego” (OTK).
Seria: Administracja i Zarz dzanie (9)2009
ZN nr 82